Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Blaðsíða 4
STORH UGA
BJARTSÝNISMAÐUR
BARÓNINN Á HVÍTÁRVÖLLUM
EFTIR
BRAGA ÞÓRÐARSON
Styttur kafli úr nýrri bók sem heitir Blöndukúturinn og
inniheldur frásagnir af eftirminnilegum atburðum og
skemmtilegu fólki. Þar á meðal er kafli sem hér birtist
um þann dularfulla mann, barón Charles Gouldréc
Boilleau sem skildi eftir sig spor í Reykjavík og Borgar-
firðinum. Hörpuútgáfan gefur bókina út.
SEINNI hluta dags í maí 1898
riðu gestir í hlað á stórbýlinu
Hvítárvöllum í Borgarfirði.
Þarna voru komnir væntanlegir
kaupendur jarðarinnar, en
Andrés Fjeldsted, eigandi henn-
ar, hafði auglýst jörðina til sölu
þá um veturinn. Andrés bauð
gestina velkomna og vísaði þeim til stofu. A
fasi og klæðaburði komumanna mátti sjá að
ekki voru þeir allir íslenskir. Þeir voru þrír
saman. Ungur maður hafði orð fyrir þeim, var
túlkur þeirra, og talaði hann íslensku.
Sagði hann Andrési að með sér væri
Charles Gouldréc Boilleau, franskur barón,
og systursonur hans Richard Lechner. Bar-
óninn væri þangað kominn að tilvísan Einars
Benediktssonar skálds, sem þá rak fasteigna-
sölu í Reykjavík. Erindi hans væri að festa
kaup á jörðinni. Andrés var strax tilbúinn að
ræða þau mál.
Leist honum vel á komumenn og fannst
mikið til um kurteislega framkomu þeirra og
viðmót allt. Baróninn var meðalmaður á hæð,
dökkur á brún og brá og snyrtimenni í klæða-
burði.
Aðspurður um kaupverð jarðar og áhafnar
upplýsti Andrés að það væri 36 þúsund krón-
ur. Varð hann kátur mjög þegar baróninn tók
í hönd hans, án þess að gera minnstu athuga-
semd og handsalaði kaupin. Formlegt afsal
fór síðan fram nokkrum dögum seinna, eða
21. maí. En það voru fleiri jarðir sem fylgdu
Hvítárvöllunum. Heggsstaðir á kr. 200 og
Fossatún með veiðirétti í Grímsá á kr. 2000.
Einnig fylgdu samkvæmt samningnum: „7
kýr mylkar, 2 kvígur, 1 naut, 1 ungneyti, 5
hestar, 4 hryssur, 2 folar (tveggja og þriggja
vetra), 3 tryppi veturgömul, 109 ær, 93 geml-
ingar, 13 hrútar veturgamlir og 4 eldri. Þá
fylgdi ennfremur veiðiréttur í Hvítá, sem var
þá ein besta veiðiá landsins.
Þá réð baróninn sem ráðsmann Sigurð
Fjeldsted, son Andrésar.
Fréttin um eigendaskipti Hvítárvalla barst
eins og eldur í sinu um héraðið. Að vonum
þóttu þetta mikil tíðindi í Borgarfírði og vakti
umtal og bollaleggingar meðal fólks. Einkum
þótti dularfullt hve baróninn var vel fjáður.
Spurði því hver annan spurninga um fortíð og
uppruna þessa forvitnilega aðalsmanns sem
keypti bújarðir jafn auðveldlega og heima-
menn keyptu hross. Engin svör fengust til að
svala forvitni fólks.
Næstu vikur voru miklar annir á Hvítár-
völlum við eigendaskiptin. Auk ráðsmannsins,
Sigurðar Fjeldsted, sem síðar varð bóndi og
héraðshöfðingi á Ferjubakka, réð hann sér-
stakan verkstjóra um sláttinn. Hét sá Gísli
Þorbjamarson og var búfræðingur að mennt.
Vinnufólkið var flest endurráðið.
Baróninn gerði sér fljótlega ferð um lönd
jarðar sinnar ásamt ráðsmanni og verkstjóra.
Ræddi hann við þá hugmyndir sínar um bú-
skapinn. Meðal annars ætlaði hann að byggja
40 kúa fjós í Reykjavík. Heyið til að fóðra
kýmar, ætlaði hann að fiytja sjóleiðis frá
Hvítárvöllum. Einnig hugðist hann stórauka
laxveiði sem var mikil á Hvítárvöllum og
flytja út lax og selja. Þá var hann með hug-
myndir um að setja á stofn stórt hrossabú og
taldi sig geta grætt 75-150 krónur á hverjum
hesti sem seldur yrði. Sigurður Fjeldsted sá
strax að baróninn hafði gleymt kostnaðarlið-
unum. Hann benti á að afla þyrfti heyja handa
hrossunum, annars mundu þau falla úr hor og
þá yrði nú gróðinn lítill. Féll þá baróninn frá
þeirri hugmynd.
Hugmyndir barónsins vöktu undrun hinna
nýju forsvarsmanna búsins og þóttu þeim
sumar þeirra nýstárlegar, en ekki allar að
sama skapi skynsamlegar. Nokkrar efasemd-
ir gerðu vart við sig, en þeir létu gott heita og
hugðust bíða átekta.
Meðal þess sem hann vildi láta framkvæma
var bygging á nýju íbúðarhúsi og átti vel til
þess að vanda. I tengslum við það átti að
rækta skrúðgarða, en baróninn hafði næmt
auga fyrir fegurð og vildi sjá trjágarða og
blómaskrúð í nálægð sinni.
Þegar baróninn kom að Hvítárvöllum, átti
jörðin veiðirétt í Grímsá eins og áður segir.
Þessi veiðiréttur hafði verið seldur Englend-
ingum. Var baróninn hjá þeim öllum stundum
þegar þeir voru að veiða og þá vaknaði ein af
gróðahugmyndum hans.
Árni Óla lýsir baróninum svo: „... að hann
hafi verið meðalmaður á hæð, dökkur á brún
og brá og snyrtimenni, seintekinn og hægur í
öllu dagfari, en fjörugur þegar menn fóru að
kynnast honum og hrókur alls fagnaðar í sam-
kvæmum og þegar hann hafði gesti hjá sér.
Annars fór hann einförum og vildi sem fæst-
um kynnast." (Tilvitnun lýkur) Þá skal þess
einnig getið að baróninn keypti veiðirétt í
Langadalsvatni af Borgarhreppi. Lét hann
reisa þar sumarbústað og dvaldi þar löngum
stundum. Þessi bústaður varð síðar gangna-
mannakofi og þótti nýtast vel.
Starfsfólkið heima á Hvítárvöllum hafði um
nóg að hugsa og margt að skrafa. í eldhúsinu
og úti á engjunum þar sem fólk var við vinnu
var pískrað um nýja eigandann. Kvenfólkið
horfði til hans með ódulinni aðdáun. Það var
sannarlega nýlunda að slíkt glæsimenni að út-
liti og klæðaburði væri á næstu grösum. Sp-
urningarnar hrönnuðust upp en engin svör
voru fáanleg. Þessi forvitni og umtal var efst
á baugi í Borgarfirði og nærliggjandi sveitum.
Þá var ekki örgrannt um að ógiftar dætur
betri bænda hugsuðu til höfðingjanna á Hvít-
árvöllum með örlitlum vonarneista um hjóna-
band. Vinnustúlkumar á höfuðbólinu voru
sárt öfundaðar. Þær voru rjóðar með hamr-
andi hjartslátt þegar þær nálguðust húsbónd-
ann.
Baróninn gaf sig lítt að hjúum sínum. Ef
hann þurfti að hafa afskipti af búrekstrinum
ræddi hann þau mál eingöngu við ráðsmann-
inn eða verkstjórann. Hins vegar var hann
ljúfmannlegur í allri framkomu við sitt fólk,
en krafðist skilyrðislausrar virðingar. Sem
dæmi um það heimtaði hann að karlmenn
tækju ofan höfuðföt sín þegar hann gekk
framhjá þeim og skipti þá engu máli hvaða
störfum þeir voru að sinna.
Fljótlega var hafist handa við byggingu
ibúðarhússins. Húsgögn voru keypt af fínustu
gerð sem og annar búnaður. Samtímis var
hafíst handa við ræktun skrúðgarða, eins og
áður var nefnt. Líkt og margir samlandar
hans hafði baróninn næmt auga fyrir fegurð.
Eflaust hefur honum þótt Islendingar hirðu-
lausir um flest sem augað gleður og þess
vegna viljað sýna þeim gott fordæmi um fag-
urt umhverfi. Honum tókst það sannarlega,
því að fljótlega varð nokkur vakning um rækt-
un blóma- og trjágarða i Borgarfirði.
Þegar byggingu og búnaði hússins var lokið
réð baróninn sér ráðskonu, sem hafði það
hlutverk að sjá um heimilishald fyrir barón-
inn, Richard Lechner frænda hans, og gesti
þeirra. Ráðskonan var Elísabet Arnadóttir
sem síðar giftist Sigurði Fjeldsted.
Elísabet hafði í nógu að snúast við matar-
gerð og gestakomur. Baróninn vildi hafa mik-
ið við í mat og drykk og gera sem best við
gesti sína. Neytti hann víns með öllum máltíð-
um og var til þess tekið hve vínbirgðirnar
voru fjölbreyttar.
En víkjum nú að uppruna barónsins. Hann
var sonur franska sendiherrans í Lima í Perú.
Móðir hans var bandarísk af auðugum ættum,
dóttir öldungadeildarþingmanns. Þau bjuggu
í glæsilegri höll í Lima. Umhverfis höllina
voru pálmalundir og gosbrunnar, sannkallað-
ur ævintýraheimur fyrir ungan dreng að
dvelja æskuár sín.
Baróninn ungi var gæddur góðum tónlist-
arhæfileikum, eignaðist ungur cello og lék oft
fyrir gesti foreldra sinna. Hann hlaut uppeldi
að hætti efnafólksins og var sendur í háskól-
ann í Eton á Englandi, en þaðan höfðu út-
skrifast margir af þekktustu aðalsmönnum
Evrópu.
Þar átti hann góða daga og kynntist nýjum
hliðum á lífinu. Hann tók þátt í hinu ljúfa
skemmtanalífi eftir því sem tækifæri gáfust.
Naut hann fljótt mikillar kvenhylli. Glæsilegt
útlit hans og persónutöfrar voru slíkir að kon-
ur flykktust að honum. Fyrr en varði sigldi
hann hraðbyri inn í hið ljúfa samkvæmislíf að-
alsfólks og fyrirmanna víðsvegar um álfuna.
Hann var fjölhæfur tónlistarmaður og eftir-
sóttur sem slíkur.
Þessi mikla athygli og kvenhylli hafði mjög
slæm áhrif á viðkvæmt eðli hins unga manns.
Hann var ýmist ölvaður af tónlist og þeirri
hamingju sem hann upplifði við að sökkva sér
niður í verk méistaranna og flytja þau með
eigin túlkun og tilþrifum, eða þá að hann var
gjörsamlega niðurbrotinn andlega af þung-
lyndi og ástarsorg. En alltaf hafði hann næga
fjármuni og þurfti aldrei að hafa áhyggjur af
framfæri sínu.
Þegar foreldrar hans létust með stuttu
millibili ákvað hann að gerast tónlistarmaður.
Hélt hann til framhaldsnáms í cellóleik í
Þýskalandi og víðar. Glæst framtíð blasti við
hinum unga tónlistarmanni.
En nú tóku ýmsir erfiðir eiginleikar að gera
vert við sig. Hann hneigðist til þunglyndis.
Fjárhagsáhyggjur lögðust þungt á hann. í
stað þess að horfast í augu við vandann hellti
hann sé út í taumlaust hóglífi, leigði dýrar
íbúðir, hélt veislur og bauð til sín gestum.
Safnaði hann skuldum og lenti í alls kyns fjár-
málabraski. Smám saman seldi hann allar eig-
ur sínar, listmuni og ættargripi og var hund-
eltur af skuldheimtumönnum.
Þessi taumlausa óreiða leiddi til þess að
hann glataði vinum sínum og er talið að hann
hafi orðið fyrir sárum vonbrigðum í ástamál-
um, þegar sú sem hann dáði mest hafnaði
honum. Loks flýði hann frá Þýskalandi og öll-
um skuldunum.
Um þessar mundir, árið 1897, var baróninn
30 ára. Enn eitt skipbrotið hafði orðið í lífi
hans og örvæntingin hafði hann á valdi sínu.
En um það bil sem hann var að yfirbugast
enn eina ferðina og sat á veitingahúsi í
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. NÓVEMBER 1998