Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1998, Síða 14

FLUGUR OG FJOLL - ÞRIÐJI HLUTI
Myndlýsing: Andrés.
EFTIR MATTHÍAS VIÐAR
SÆMUNDSSON
Rit franska heimspekings-
ins Jacques Derrida hafg
vakið froðufellandi heift
hefðfestumanna um árabil.
Rætt hefur verið um
^óskiljanlegt þvaður",
„sýndarmennsku", „froðu-
snakk", „trúðshátt", „útúr-
snúninga" og „rökleysur",
svo fáein dæmi séu tekin.
ATTATÍU og átta vetur
eru gengnir frá því rit-
gerð Þorvalds Thorodd-
sen birtist og veður hafa
skipast í lofti svo nokkru
nemur; hinar sálsjúku
andhetjur hafa verið
leiddar til bókmennta-
legs öndvegis, rifrildin úr Verðandi límdust
saman fyrir löngu, og skáldið sem um var
sagt að hefði dauðari augu en aðrir menn
skipar nú virðulegan sess sjáandans í ís-
lenskri bókmenntasögu. Andhetjumar hafa
breyst í stórmenni sem sungið er lof í skóla-
bókum á meðan sjaldan er minnst á frú Val-
gerði og Þorvald náttúrufræðing, en út frá er
því gengið, líkt og í seinasta þætti, að þau
hafi verið slegin vitsmunalegri glámskyggni
eða blindu. En ætli það sé allskostar rétt? Er
alveg víst að hugmyndir okkar um andleg
stórvirki séu í réttara hlutfalli við raunveru-
leikann en fordæmandi skammsýni hinna
dauðu? Ræðst fagurfræðileg skynsemi okkar
ekki einnig af tilfínningahlöðnum fordómum
um skáldiega og andlega snilld, hugmyndum
sem bylgjast og falla? Era smásögur Gests
Pálssonar svo dæmi sé tekið jafnmerkilegar
núna og þær þóttu fyrir fáeinum áratugum,
era þær safaríkari bókmenntir en Saga Olafs
Þórhallasonar sem ekki var talin með skáld-
skap til skamms tíma eða Landfræðissaga
Þorvalds sem ekki telst enn til bókmennta?
Menn skýra bókmenntalega samtíð sína nú
sem forðum á líkan hátt því skáldum, heim-
spekingum og rithöfundum er eftir sem áður
raðað niður og þau metin út frá siðferðileg-
um eða félagslegum verðmætum, oft með lík-
ingum sem eiga sér upptök í liðnum tíma,
annarri skynsemi og heimsmynd, enda hljót-
um við að gera ráð fyrir uppátroðslu margra
sögustiga, samlífí hugsunarhátta og þver-
stæðum í þekkingarheimi hvers tíma. Allt
annað er einfeldni sem einhverra hluta
vegna virðist höfða til Kristjáns Kristjáns-
sonar.
Trúðleikarinn
Rit franska heimspekingsins Jacques
Derrida hafa vakið froðufellandi heift hefð-
festumanna um árabil. Rætt hefur verið um
„óskiljanlegt þvaður“, „sýndarmennsku",
„froðusnakk“, „trúðshátt", „útúrsnúninga"
og „rökleysur", svo fáein dæmi séu tekin.
Sundurgerð Derrida á að vera tákn um
menningarlegan faraldur sem brotist hefur
fram í sundran sammannlegra verðmæta og
altækri afstæðishyggju, niðurrifí sem er að
sögn sprottin af hnignun tíðaranda líkt og
tómhyggja nítjándu aldar, villuráfí og nei-
kvæðni sem „kjaftastéttirnar“ hafa „ginið
við“ í fáfræði sinni og einfeldni. Greina-
flokkur Kristjáns Kristjánssonar er sein-
asta dæmi um viðbrögð af þessu tagi, sam-
bland vísvitaðs eða ómeðvitandi misskiln-
ings, úrtínslu og hvatvísi, en aðferðarfræði
Derrida er samkvæmt honum „efagjarn
trúðleikur, tilgangslaust fálm“ (III) þar
sem rifið er niður með glott á vör án þess
boðið sé upp á nýjar lausnir, enda sé hvorki
gengið út frá fastri miðju, uppsprettu gilda,
meðvitund eða ásetningi höfundar né tilvís-
un til endanlegrar merkingar eða ytri veru-
leika; hvaðeina er „afstætt og afbyggjan-
legt“ líkt og í „póststrúktúralisma"
Foucaults.
Sundurgerðarhugtakið (e.deconstruction)
hefur verið túlkað á ýmsa vegu, í gamni og
alvöru, enda tengist það oft og tíðum fjör-
miklu niðurrifi, afhjúpun ábúðarfullrar orð-
ræðu á sviði hugmyndafræði, skáldskapar og
stjómmála. Þá er rétt að gera greinarmun á
fræðilegri og alþýðlegri sundurgerð, en sú
seinni er algeng í munnmælum og skopsög-
um, almúgalegri fyndni þar sem beitt er „öf-
ugri afbyggingu“, ef svo má að orði komast,
eins og eftirfarandi saga frá árinu 1934 er til
vitnis um: „Þér hljótið að þekkja andlit nátt-
úrunnar í öllum hennar myndum", sagði
skáldhneigð kaupstaðarstúlka við sveita-
bónda kvöld eitt að sumarlagi, „hafíð þér
ekki séð sólina ganga undir í logandi eldflóði
eins og kviknað væri í öllum heiminum; hafði
þér ekki séð mánann eins og dauðhræddan
flóttamann á fleygiferð undan dimmum og
drangalegum regnskýjum; og hafið þér ekki
séð þokuna læðast niður fjallahlíðamar eins
og þúsundir vofa sem allar böðuðu út hönd-
unum?“ Þá greip bóndinn fram í, kinkaði
kolli og sagði: „Jú, mig rámar nú í þetta, en
það er svo langt síðan ég hætti að drekka,
stúlka mín“.
Nefna má fjölmörg dæmi um „sundurtekt"
af þessu tagi frá ýmsum tímum, en þau bera
til samans vitni um kómíska rökfræði sem
hefur beinst jafnt gegn upphöfnum skáld-
skap sem háfleygri hugtakanotkun, en þar
með eram við komin inn á svið fræðilegrar
sundurgerðar. Dæmið að ofan ber vitni um
gagnrýninn grallarask.ap, lesið er gegn há-
fleygri myndmálshefð sem tók sjálfa sig al-
varlega til skamms tíma, en sundurgerð
Derrida beinist aftur á móti gegn duldum
myndhvörfum eins og fram er komið. Tala
má um fræðilegan mótlestur, afhjúpun mót-
sagna og skáldlegs leiks sem stöðluð túlkun
hefur breitt yfir eða fellt í gleymsku.
Sundurgerð og málskrúðsflsekjur
Fræðileg sundurgerð hefur oft verið
kennd við duttlungafullan leik tilviljunar-
kenndra oftúlkana og hugdettna. Þá hefur
stundum verið gerður greinarmunur á „rök-
föstum“ og „villtum“ afbyggjendum, Derrida
og Paul de Man annars vegar og Geoffrey
Hartman hins vegar. Menn hafa jafnvel
skipt verkum Deraida sjálfs í tvo flokka:
heimspekileg verk sem byggjast á mark-
vissri, rökfræðilegri greiningu hugtaka, og
bókmenntaleg skrif þar sem reynt er að
sundra andstæðu heimspeki og bókmennta,
skynsemi og mælskulistar, með frjálslegum
stílbrögðum og málskrúðsflækjum. Slík
skipting er þó hæpin því starf Derrida hefur
alla tíð beinst gegn hugmyndum um að heim-
spekilegir og vísindalegir textar séu á ein-
hvem hátt „sannari" en öðravísi textar, að
rökvíst tungumál sé æðra myndhverfu mál-
fari listar, fagurbókmennta og goðsagna. En
slík skilgreining er reist á eldgömlum for-
dómum um andstæðu sannleika og ímyndun-
arafls: að heimspekingar setji endanleg
sannindi fram á hlutlægan, rökfastan hátt,
gagnstætt skáldum og stílistum sem beiti
vísvitaðri flærð, ólmum líkingum og skáld-
legum vélum í sannfæringarskyni.
Skrif Derrida fela í sér uppgjör við heim-
spekinga sem trúa því enn að hægt sé að
skýra heiminn til hlítar; eða með orðum Ric-
hards Rorty: hugsuðir eins og Derrida minna
okkur á að heimspeki er í eðli sínu reist á
skáldlegum líkingum. Því sannleikurinn er
eins og reiðhryssa Gísla í Asum: „Að ríða
henni, það er eins og að sitja á engu og halda
í ekkert“. Tekið skal þó fram að tengsl skyn-
semi og málskrúðs era flókin í ritum Derrida,
enda getum við tæplega dregið undirstöður
vestrænnar hugsunar í efa á vitrænan hátt sé
heimspekin einungis „ein tegund skrifa“ og
sundurgerðin aðeins safn hugvitssamlegra
mælskuvéla. Þá má spyrja hvort myndræn
uppákoma í rökleiðslu hljóti eðli málsins sam-
kvæmt að grafa undan fræðilegu eða heim-
spekilegu sanngildi hennar.
Klipan
Derrida hafnar hvergi rökfræðilegri að-
ferð í nafni „skáldfíflamáls", eins og ráða má
af greinaflokki Kristjáns, heldur sýnir hann,
líkt og Nietzsche, að rekja má hugtök, and-
stæður og flokkanir vestrænnar heimspeki
til skáldskapar sem hún hefur barist við að
gleyma eða breitt yfir í þágu eigin sjálfs-
myndar. Heimspekingar hafa jafnvel greint
á milli „ljósra“ og „myrkra“ hugmynda í
þessu samhengi, sbr. „upplýsingarhugtak“
Kristjáns, en eins og Derrida hefur bent á þá
byggist slík aðgreining á myndhvörfum því
„hvernig gæti þekldng eða tungumál (ann-
ars) verið ljóst eða myrkt“. Sumir bók-
menntarýnar hafa hafnað rökfræðilegri að-
ferð með öllu á grundvelli þessa; mynd-
hvarfaeðli tungunnar sýnir, er sagt, að
þvættingur heimspekinga um frumhugtök,
skynsemi og sannleika er sem hver annar
kýrfretur.
Derrida hefur aftur á móti ekki haft slíkt í
huga því í einni greina hans er einföldum
umsnúningi hafnað og bent á að ekki sé
mögulegt að ræða um sérstöðu, einkenni og
hlutverk líkinga í heimspekilegum textum
nema beitt sé hugtökum um myndhvörf. En
þau eru sótt í „orðræðu heimspekilegrar
skynsemi“ eins og það er orðað. Þegar
mælskufræðin skilgreinir myndhvörf er
heimspeki ævinlega á næsta leiti, samkvæmt
þessu, stílbrögð og hugtök fléttast saman í
bendu sem ekki verður leyst úr að hætti Ni-
etzsches. Því hvort kom á undan eggið eða
hænan? Og sé gengið út frá því að líkingar
liggi hugtakamáli okkar til grundvallar þá er
eftir að ákvarða í hverju „myndhverf mál-
notkun“ felst, óháð kenningum heimspek-
inga, skálda og bókmenntafræðinga um eðli
og stöðu líkinga því þær byggjast óhjá-
kvæmilega á fyrrnefndri andstæðu sem í
þokkabót er tilbúin og fölsk.
Eða eins og karlinn sagði: Mælti Amlóði
eitt orð af viti og ekki af viti.
Skriðsandar
Þessi stutta lýsing sýnir vonandi að hugs-
un Derrida á fátt skylt við „dólgaafbygg-
ingu“ þar sem gildi hugtaka og rökfræði er
nánast afneitað, þar sem hugtakabúnaði,
skáldskap, mælskukúnst og mannvísindum
er steypt saman í bendu. Derrida leggur
þvert á móti áherslu á heimspekilega ná-
kvæmni, að menn kryfji einstök vandamál til
mergjar á röklegan hátt þótt um endanlegar
lausnir sé sjaldan að ræða. Þá og því aðeins
fáum við skynjað árekstra, mótagnir og eyð-
ur í hugmyndum sem gegnt hafa hlutverki
helgidóma í vestrænni heimsmynd. Fræðileg
sundurgerð snýst því ekki aðeins um að
sundra hefðbundnum andstæðum heimspeki
og bókmennta, eins og ráða má af skrifum
Kristjáns Kristjánssonar, enda mun hann
eiga fleira sameiginlegt með „dólgaafbyggj-
endum" en virðist við fyrstu sýn: í báðum til-
fellum er gert ráð fyrir því að Derrida sé al-
vöralaus mælskudrengur sem afneiti heim-
spekilegum rökum, samkvæmni og greinar-
mun sannra setninga. Þá er horft fram hjá
því að Derrida hafnar heimspekihefð þar
sem gerður er eðlismunur á skynsemi og til-
finningum, skipulegu tali og hugarflugi, rök-
fræði og mælskulist, enda er sannleikurinn
að hans dómi fjölbreyttur, marglitur og mót-
sagnakenndur; einstaklingurinn skoðar, skil-
greinir og setur fram kenningar með hjálp
rökfræði og vísindalegra lögmála í fullri vit-
neskju um að þekking hans er, þegar allt
kemur til alls, reist á sjónarmiði og mynd-
máli. Derrida hafnar því framspekilegri tví-
hyggju líkt og Nietzsche forðum; hann leiðir
rök að fagurfræði þekkingartengsla, að
merkingarheimur okkar er skriðsandur
breytilegra túlkana, stöðug samræða þar
sem brugðið er nýjum og nýjum grímum á
veraleikann; eða með orðum Nietzsches:,cVið
getum ekki annað en dáðst að þvi hvílíkur
völundarsmiður mannskepnan er að reisa
jafn óendanlega flókna hugtakahvelfingu á
hreyfanlegum undirstöðum, svo að segja á
rennandi vatni“.
En táknar allt þetta að líf okkar sé í
kjarna sínum sundurlaust ráf milli slitróttra
merkinga? Sé svo þá er „póstmódemisma“
ekki um að kenna heldur framandleika sem
hefur gegnsýrt daglegt líf og bókmenntir
alla þessa öld, þrásækinni kennd þess að við
séum á einhvern hátt boðflennur í undarlegri
veislu trölla. Okkur hefur verið kennt að
manneskjan sé afsprengi blindra þróunar-
krafta sem ekki eiga sér vitrænt markmið,
að upptök hennar, vöxtur, kvíði og vonir, trú
og ástir séu afleiðing „tilviljunarkenndrar
niðurröðunar atóma“, að hvert mannslíf sé
dæmt til útslokknunar og mennsk viðleitni,
ástríðueldar, hetjudáðir og listræn stóivirki
hljóti að líða undir lok við líkamsdauðann og
grafast undir rústum alheimsins í fylling
tímans.
Hvernig getur manneskjan varðveitt
markmið sín ósködduð, spurði Bertrand
Russell um seinustu aldamót, í framandleg-
um og ómennskum heimi sem þessum?
Höfundurinn er dósent við Hóskóla íslands.
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. NÓVEMBER 1998