Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 5

CASTEL ANGELO - Engilsborg við Tíber. Myndin er tekin af brú sem þar er yfir ána.
SELKÓRINN syngur í Rómaborg undir stjórn Jóns Karls Einarssonar.
arrar. Úr köldum marmaranum leystust tón-
ar og áköll kynslóðanna sem í nær tvö þúsund
ár hafa sungið guði - eða guðunum til dýrðar
á þessum stað. Þarna skynjaði maður að sál
hússins hafði drukkið í sig andvörp dauðlegra
sálna, allt frá sál hins mikla Hadríanusar sem
margir telja mesta keisara Rómaveldis - til
okkar lítilla og lágra af Nesinu.
I hugann komu orð íslensks mikilmennis
Einars Benediktssonar sem tjáir áhrifamátt
þessa umhverfís í kvæði sínu „Kvöld í Róm“:
Söguborg, með kaldra múra minning,
merkt af hruni ogreisn, af tjóni og vinning,
goð þín, rústir, hof og styttuv hverfa,
hjaðna eins og bólstrar skýjaeimsins.
Þú varst til, svo eilífð mætti erfa
anda þann, sem beindi þínu stáli,
stýrði afli þínu í mynd ogmáli,
meitlaði svip þinn í ásýnd heimsins.
Já, fáir staðir hafa meitlað ásýnd heimsins
eins og Róm og meitlar reyndar enn. Enda
þótt langt sé síðan við íslendingar gengum af
hinum rómverska kirkjuarfi fyrir tilskikkan
Danakonunga blundar hann enn í okkur. Þótt
við Islendingarnir vænim framandlegir í
Pantheon, þessu hofi keisara og páfa, þá var
veröld íslendingsins ekki eins fjærri og við
héldum. Einhver landi hafði verið þarna á
undan, Sturla Sighvatsson hefur eflaust skrið-
ið inn í þessa höfuðkirkju á hnjánum í yfirbót-
arferð sinni til Rómar til að bæta fyrir brot
sín gegn Guðmundi biskupi góða og hver veit
nema gráleit förukona á efri árum, víð-
förulusta kona heimsins, Guðríður Þorbjarn-
ardóttir, hafi gert þarna bæn sína til heilagrar
guðsmóður eða Jesú sonar Maríu. Aukinheld-
ur var kallast á við okkur úr köldum marmara
bak við þar sem við sungum. Sjálfur Thor-
valdsen og sonur íslands leyndist þar í marm-
arabústu og hver veit nema hann hafi tekið
undir þegar við sungum „Gefðu að móðurmál-
ið mitt“ þótt deila megi um fæmi hans í ís-
lenskunni. Thorvaldsenstyttan af rómversk-
um karínála lætur ekki mikið yfir sér, en við
sem erum auðtrúa teljum það jai'teikn að hún
skyldi halda sig einmitt í skotinu þar sem við
sungjum.
Þessari upphöfnu stund í Pantheon lauk
með því að Selkórinn söng íslenska og erlenda
sálma og kirkjutónlist, þar á meðal eftir séra
Hallgiím sem aldrei komst víst til Rómar og
hefur sennilega lítið kært sig um enda rétt-
trúaður lúteran og lítil pápisti. Þegar kórinn
söng „frá allri villu klárt og kvitt" flaug það í
gegnum hugann að villan sem Hallgrímur bið-
ur Guð að forða oss frá sé sú rómverska pá-
píska sem tíðkaðist um hans daga. En nú er
víst öldin önnur - sem betur fer - því vel fer á
með fylgismönnum Rómarbiskups og mót-
mælendum víðast hvar eins og þátttaka okkar
í hinni rómversku messu bar gott vitni um.
Brotnar súlur og blóðvöllur
Pantheon er vitaskuld ekki nema brot þess
mikla arfs sem þessi makalausa borg geymir.
I raun hefur það löngum verið þannig með
evrópska og síðar ameríska menntamenn og
skáld að engum fannst hann fullnuma nema
að hafa séð með eigin augum þau listaverk og
mannvirki - þótt rústir væru - sem finnast í
Róm. Helstu skáld 18. og 19. aldar héldu í
pílagrímsför til Rómar og Grikklands, Goethe
sem áður er nefndur, Byron og Keats. Og
flestir Islendingar sem komnir eru til vits og
þroska kannast við suðurgöngu Davíðs Stef-
ánssonar, í það minnsta ljóðin hans sem þar
urðu til og ennþá eru sungin á rökkurkvöldum
upp til fjalla á Islandi þegar gleðin er við völd.
Frá Via sacra
frá Vestu eldi
sló frægðarroða á Rómaveldi
segir Davíð á einum stað. Maður sér hann
fyrir sér ganga hinn helga veg Via sacra í
gegnum Forum Romanum þar sem eitt sinn
var nafli alheimsins og setjast á brotna súlu í
hofi Vestumeyjanna til að byggja íslenska
stuðla og höfuðstafi. Þótt varla sé Rómartorg
meira en rústarbrot þá getur maður með auð-
ugt ímyndunarafl og túristalitteratúr séð fyrir
sér hve glæstur þessi staður einn sinn var og
hve verkfræði og byggingarlist hinnar fornu
Rómar hefur verið á háu stigi. Ekkert jafnað-
ist á við vegi þeirra allt þangað til Hitler
byggði hraðbrautir í Þýskalandi. Þeir voru
meira að segja farnir að brúka frumstæðar
gufuvélar og steinsteypu og lögðu Cloaka
maxima, skólpræsi eða framræslu á sjálfu
Rómartorgi. Það er engin furða þótt sagn-
fræðingurinn Will Durant hafi komist að
þeirri niðurstöðu í Rómarsögu sinni að Róm-
verjar hinir fornu hafi staðið á þröskuldi iðn-
byitingarinnar. Hið ódýra vinnuafl þrælanna
hafi komið í veg fyrir þá þróun.
Það er ákaflega auðvelt að dást að glæsileik
hinnar fornu Rómar allt þangað til komið er
að Colosseum. I sjálfu sér er Colosseum enn
Umfram annað er
I Róm staður til að njóta
pess að vera til. Borg sem
I höfðar til skynfœranna,
brotnar súlur og græn tré
fyrir augum, vespuhljóð í
eyrum, lykt af kajfi,
bragð af Chiantirauð-
víni.
ein staðfestingin á byggingarsnilld og fagur-
fræði hinnar fornu Rómar - en um leið á ótrú-
legri grimmd. Að byggja slíkt gríðarmann-
virki með flóknum tæknibúnaði (það var t.d.
hægt að breyta sviðinu í lítið stöðuvatn fyrir
sjóorrustur) til þess eins að horfa á blóðið
fljóta virkar á okkur sem undarleg afskræm-
ing, jafnvel perraháttur upp á nútímaíslensku.
Hannes Pétursson skáld orðar andstyggðina
ágætlega þegar hann segir í ljóði sínu
Colosseum:
Hálfvegis öskur
hálfvegis þögn
líkt og úthafsbreiða
og eldgígur fjalls.
Hálfvegis Ijón
hálfvegis fíll
hálfvegis eiturormur
Keisarinn og Kristur
Það er í sjálfu sér ekkert undrunarefni að
kristnir menn komust fljótlega í andstöðu við
mátt og megin Rómar. Látum vera með Róm-
arbrunann sem Neró kenndi kristnum mönn-
um, látum vera með keisaradýrkunina sem
var ósamrýmanleg trúnni á Krist. Sú grimmd
sem óx samfara velmegun Rómverja og birt-
ist hvað best í skylmingaleikjunum var með
öllu ósamrýmanleg hinni nýju trú úr austrinu.
Engin furða að Afríkumaðurinn Ágústínus
kirkjufaðir áliti Róm „veldi hins illa“ (sama
hugtak og Reagan Bandaríkjaforseti notaði
17. öldum seinna um Sovétríkin).
Það er samt kaldhæðni sögunnar að kirkjan
varð með tíð og tíma arftaki „þessa illa veldis“
og yfirtók smátt og smátt meira af hlutverki
og arfi Rómarveldis. Páfinn yfirtók titilinn
„Pontifex maximus", þ.e. æðsti prestur sem
keisarinn hafði áður borið. Kristnir menn
tóku basílíkur (dómshús og fundarstaðir
Rómverja) sem fyrirmyndir þegar þeir reistu
kirkjur. Meira að segja Hallgrímskirkja í
Reykjavík ber greinilega þessi rómversku
ummerki. Jafnvel skrúði íslenskra þjóðkirkju-
presta á upprana sinn í skartklæðnaði róm-
verskra góðborgara sem var nokkurs konar
jakkaföt þessa tíma.
List Rómar varð líka kirkjulist og róm-
versk áhrif má sjá í íkónalist fram á okkar
daga. Hinn frægi altarishiminn, svokallað
baldacchino yfir háaltari Péturskirkjunnar
sem Bernini gerði upp úr bronsþaki Panthe-
on, hafði að fyrirmynd hásætishimin róm-
verskra keisara. Kirkjan erfði einnig lög
Rómaveldis - og stundum einnig grimmdina.
Vofa hins forna Rómarveldis gekk þannig
aftur í rómversk-kaþólskri kirkju og í þeim
skilningi er kirkjan, ekki síst hin rómversk-
kaþólska, meiður af klassískri menningu forn-
aldarinnar.
Péturskirkjan og Sixtínska kapellan
Það er erfitt að lýsa Péturskirkjunni í
Róm með orðum. Bæði er byggingin tröll-
aukin að stærð og íburðurinn og listin svo yf-
irgengileg að menn komast í einhvers konar
annarlegt ástand við að koma þar inn.
Reyndar er það þannig með Péturskirkjuna
að menn verða eiginlega helst að koma beint
utan af flugvelli í litlum Fíat til að fá áhrif
þessarar byggingar óþynnt í æð. Listin og
menningararfurinn er nefnilega svo yfirfljót-
andi í Róm að það er hætt við að menn séu
orðnir nokkuð mettaðir eftir fjórar kirkjur
og fjögur söfn ef þeir eiga svo Péturskirkj-
una eftir. Sjálfur var ég orðinn heldur sadd-
ur, líkt og aðalrétturinn væri nú fyrst að
koma eftir fimm forrétti.
Sennilega þarf maður að upplifa helgihald í
Péturskirkjunni til að skilja samhengið í
byggingunni. Að öðrum kosti er hætt við að
maður fái það á tilfinninguna að vera staddur
inn í risastóram eldflaugaskotpalli sem breytt
hefui' verið í sýningarhús fyi'ir endurreisnar-
og barokklist, líkt og fyrir galdur. Það er
nokkuð önnui' kennd að koma í Sixtínsku
kapelluna. Hvorki er hún yfirgengileg að
stærð né margt þar að sjá - utan freskurnar í
lofti sem Michelangelo málaði á bakinu á fjór-
um árum. En þvílík sjón! það þyrmir yfir að
sjá allar þessar fígúrur í návígi, - Drottin her-
sveitanna snareygðan við að skapa heiminn
(við dauðlegir verðum hálf-feimnir við að
trufla hann í svo merkilegu verki), horfa svo
upp á snertingu handar Adams og Drottins og
þó snertast þeir ekki en við skjmjum neistann,
lífsneistann sem hleypur á milli, sköpunar-
kraftinn, þetta sem gerir Adam að manni.
Þessi mynd er eins og vaxtarræktarsýning
með öfugum formerkjum. Þar breytast menn
í vöðvabúnt, hér breytist vöðvabúntið hans
Michelangelos í mann.
Og svo er það kórgaflinn. Þar segir
Michelangelo aðra sögu, sögu hins efsta dags
og þar eru hinir sælu og einnig hinir for-
dæmdu. Þarna engjast nánast berir, munúð-
arfullii' líkamar ýmist af sælu eða pín. Nánast
berir, því einum kardínála kaþólsku kirkjunn-
ar mislíkaði svo öll nektin að hann fékk lista-
mann til að mála slæður ýfir skapnað karla og
kvenna. En Michelangelo hefndi sín. Það má
nefnilega sjá mynd kardínálans í gem glat-
aðrar sálar þar sem hún steypist nánast nakin
niður til helvítis!
Þarna í Sixtínsku kapellunni fannst mér að
ég væri að verða veikur - og hvorki af al-
múgalegu kvefi né plebeiskri hálsbólgu, nei af
sjúkdómi sem kenndur er við franska rithöf-
undinn Stendhal og nefnist Stendhal-heil-
kennið. Þessi sjúkdómur hellist yfir ef menn
fá of stóran skammt af fegurð og list í einu. Sá
franski varð fyrir þessum áhrifum í annarri
ámóta byggingu, Santa Croce í Flórens og
lýsti heilkenninu þannig: „Veldi tilfinninganna
hvelfdist yfir mig með hvílíkum þunga að ég
gat varla greint það frá trúarlegum ótta og
skelfingu. Hjartað hamaðist í brjósti mér og
ég óttaðist á hverri stundu að falla í öngvit á
gólfið“.
Það sem bjargaði mér hins vegar í
Sixtínsku kapellunni var að hvergi var hægt
að láta sig falla á gólfið fyrir masandi
japönskum og amerískum túristum með
myndavélarnar á lofti.
Ameríkanar fornaldarinnar
Hverju hefur Róm skilað til okkar? það er
svo margt að við erum hætt að verða vör við
það. Rómversk áhrif umlykja okkur enn og
smjúga jafnvel inn um augu og eyru. Lögin,
trúin, latínan og afleidd mál, húsagerð og ekki
síst það hvernig við hugsum og flokkum hugs-
anir okkar í skúffur.
Stundum líkja menn Róm við samtíðina,
heimspólitíkinni þá við heimspólitíkna nú. Á
miðöldum var til hið heilaga þýsk-rómverska
keisaradæmi, svo kom Bretinn með sitt
heimsveldi og taldi sig að sumu leyti vera arf-
taka Rómar og byggði hús og minnismerki í
klassískum stíl (það gerðu reyndar fleiri).
Og nú eru það Ameríkanar. Líkt og Róm-
verjar þá era þeir yfirburðaríki nú. Líkt og
rómversk tíska var ráðandi þá, gengur amer-
ískur lífsstíll alls staðar nú. Þeir byggðu hof
og hringleikahús um allt Miðjarðarhaf með
stöðluðu útliti, við byggjum McDonalds og
Kentucy Fried Chicken veitingastaði út um
allar trissur.
Og fyrirgangurinn í valdasölum Washing-
ton með tilheyrandi svikum og harðýðgi var
víst daglegt brauð þá. Og er nokkuð nýtt við
kvennafar Clintons? Vora ekki ýmsir keisarar
og keisaraynjur fræg fyrir gjálífi?
Arrivederci Roma - vertu ssel Róm
Umfram annað er Róm staður til að njóta
þess að vera til. Borg sem höfðar til skynfær-
anna, brotnar súlur og græn tré fyrir augum,
vespuhljóð í eyrum, lykt af kaffi, bragð af Chi-
antirauðvíni. Um leið höfðar hún til einhvers
sameiginlegs innra minnis, djúpt inni í vél-
búnaðinum á okkur sjálfum, minnis sem erfitt
er að þurrka út.
Höfundur er sóknarprestur í Nessókn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 5