Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 17

bókmenntaverk. Við erum farin að lesa í
umhverfi okkar og alls konar fyrirbrigði,
skoða þau sem texta, hluta af stærra tákn-
kerfi.
Þetta finnst mér að sumu leyti brjóta nið-
ur þá andstöðu sem menn hafa stundum
stillt upp á milli þess að rannsaka og túlka
bókmenntaverk og hins vegar að vinna út frá
einhverri fræðikenningu, nota hana til að
kortleggja bókmenntaverk, nota jafnvel bók-
menntaverkið sem dæmi um kenninguna.
Það hefur farið mjög fyi'ir brjóstið á sumum
rithöfundum og fræðimönnum að allt í einu
virðast bókmenntaverk bara orðin lítil dæmi
um einhverja kenningu. En þetta er oft mis-
skilningur. I frjórri fræðilegri túlkun er iðu-
lega verið að spyi'ja hvernig lestui- fer fram í
bókmenntaverki, hvemig bókmenntaverk
meðhöndla veruleika, vinna úr umhverfinu
og endurskapa það.“
Bókmenntasögurilun
og hefðarveldi
- Bókmenntafræðingar og aðrir hugvís-
indamenn em sem sé farnir að horfa meira í
kringum sigen þeirgerðu?
„Já, vissulega. Um leið og rannsóknir
hafa orðið þverfaglegri hefur orðið mikil al-
þjóðavæðing í fræðunum, vitund um mis-
munandi menningarheima hefur aukist, eft-
irlendufræðin eru bestu dæmin um það þar
sem kannað er hvernig fyrrverandi herra-
þjóðir og nýlendur eru mótuð af menningar-
samskiptum. Sömuleiðis hefur kynjafræð-
inni og femínismanum vaxið fiskur um
hrygg. Og rannsóknir á hvers konar minni-
hlutahópum hafa færst í vöxt. Það eru því
spennandi tímar í fræðunum og óhjákvæmi-
legt að þessi þróun leiti inn í bókmennta-
söguna. Það er fráleitt að ætla sér að skrifa
bókmenntasögu nú eftir einhverju gömlu
mynstri fyrir samtíma sem er nú þegar
breyttur.
Og fyrst talið hefur borist að bókmennta-
sögu, þá hefur mér þótt vanta hér umræðu
um hefðarveldið, um „kanónuna" en sú um-
ræða tengist eftirlendufræðunum, kynja-
fræðunum og umræðum um minnihlutahópa.
Það hafa vaknað svo margar spurningar um
gildi í menningunni: Hvernig verður gildi til
og hvernig er það framleitt og endurfram-
leitt en það er algert lykilatriði í því hvernig
hefðarveldi er samsett. Þetta er spurningin
um hvaða bækur við eram sammála um að
eigi að lesa og skrifa um. Hefðarveldi er
óhjákvæmilegt en ég verð alltaf jafn hissa
þegar ég heyri í fólki sem telur sig bara vera
með það nokkurn veginn á hreinu hvernig
hefðai'veldið er samsett, það sé bara nokkuð
sjálfsagður hlutur. Arfurinn sé skýr og eðli-
legt framhald hans séu einhverjir ákveðnir
höfundar og einhverjar ákveðnar bækur.
Það hafa komið fram róttækar efasemdir um
þessa hluti en sú umræða hefur ekki skilað
sér hingað.
Eg hef sjálfur komið að þessum spurning-
um um hefðarveldið í gegnum þýðingafræð-
ina. Hvað gerist eiginlega í litlum bók-
menntaheimi eins og hér á landi þegar verið
er að þýða mikilvæg erlend verk? Hvar eiga
slík bókmenntaverk heima í íslenskum bók-
menntaheimi? Eru þau ekki hluti af íslensk-
um bókmenntum? Er hægt að ýta þeim til
hliðar og segja að eftir sem áður séu íslensk-
ar bókmenntir eitthvert úrval af framsömd-
um verkum?"
Póstmódernisminn ekki síst sú
heimsmynd sem nú er i deiglu
- Eins og þú segir þá hefur þróunin í
fræðunum ekki verið rökleg undanfarin
þrjátíu ár. Þetta er frekar brotakennd
mynd og sumir hafa sagt að við séum stödd
í millibilsástandi þar sem mikið rót er á
hlutunum. Stundum er líka talað um að við
stöndum á mörkum tveggja heimsmynda,
tveggja tíma, kannski svipað og þýðandinn
gerir, okkar er að láta eitthvað verða úr
þessum menningarlega eða hugmyndalega
árekstri sem við erum að upplifa. Hvernig á
annars að skýra þá stöðu sem við erum í?
Menn tala um póstmódernisma en þú hefur
einmitt skrifað töluvert um hann og svo
skrifaðir þú doktorsritgerð um hugtakið
módernisma.
„Það er erfítt að svara þessu í stuttu máli
en ef maður ætlar að reyna að sjá einhver
vitleg mörk þarna á milli þá verður það ekki
gert á fagurfræðilegum forsendum ein-
göngu. Það hefur ekki verið hægt að benda á
ákveðin formeinkenni á skáldverkum sem
era póstmódernísk en ekki módemísk. Póst-
módernísk listaverk era að mjög miklu leyti
afurð módernismans en þau sækja líka í aðr-
ar hefðir. Að því leyti era þau ekki í sömu
andófsstöðunni og módernisminn.
Það sem skilur á milli módernisma og
póstmódernisma er ný heimsmynd. Og þar
koma mörkin, sem þú nefndir, til skjalanna;
póstmódernismi á sér stað í heimi sem hefur
breyst. Vesturlöndin geta til dæmis ekki
lengur lokað sig af, mörkin á milli þeirra og
annarra heimshluta hafa riðlast. Eg held
raunar að Vesturlandabúar lifi með þessa
spurningu á heilanum: Hvað verður um okk-
ur? Eg las í bók um daginn að sú öld sem nú
er að líða sé síðasta öldin sem einkennist af
forræði Vesturlanda í heiminum. Manni
bregður svolítið við að lesa svona nokkuð en
sennilega er þetta rétt. En um leið og það
gerist era svo mörg önnur mörk að riðlast,
milli kynja og kynþátta, það losnar um
minnihlutahópa af ýmsu tagi. Við höfum því
annars vegar heimsmynd þar sem hnattvæð-
ing verður sífellt meiri en á móti kemur þessi
markahyggja, við höfum ótal markalínur þar
sem allir era að skilgreina sig, ýmist til að
benda á réttindi sín eða til að draga fram
einhver menningareinkenni. Minnihlutaein-
kenni þykja áhugaverð nú, þau era jafnvel
röksemdin fyrir því að komast í kanónuna,
hefðarveldið.
Póstmódernismi sprettur sem sé upp úr
þessari nýju heimsmynd. Og það er kannski
vegna þess að póststrúktúralistar hafa verið
að glíma við þessa breyttu heimsmynd sem
sumir hafa litið á fræðikenningar þeirra sem
grandvöll póstmódemismans. Þar gleymist
hins vegar að póstmódernisminn er ekki síst
sú heimsmynd sem nú er í deiglu; meðal ann-
ars þess vegna er hugtakið svona óljóst og
flæðandi.
Þegar sagt er að eitthvert listaverk sé
póstmódernískt þá er oft átt við samspil
fornra einkenna og nútímalegra. En mér
þykir frjórra að tala um samspil verksins og
áðurnefndrar deiglu. Að því leyti er póst-
módernismi tímahugtak. Sumir tala líkt og
þessi tími sé liðinn. Við þyrftum hins vegar
að hafa skilið ákveðið viðmið að baki til að
geta sagt að við væram komin út úr póst-
módernismanum og það höfum við ekki
gert.“
Ástandið endurspeglast
í sögulegri hneigð
- Finnst þér að bókmenn talandslagið hér-
lendis beri þessarar deiglu einhver merki?
Finnst þér íslenskir rithöfundar vera að fást
við þetta ástand á einhvern hátt?
„Ég held að þetta ástand endurspeglist
ekki í miklum formlegum umbrotum en við
getum séð viðbrögð við því í sterkri sögu-
legri hneigð. Ég held að svörun bókmennt-
anna við ringulreiðinni og þeim hraða sem
einkennir samtímann sé könnun á fortíðinni,
í sumum tilfellum er hægt að tala um fortíð-
arþrá en einnig má tala um leit að ákveðnum
lífsmynstram í fortíðinni og þá með saman-
burð í huga. Þetta er kannski eitt meginein-
kenni á bókmenntunum núna og það ber
ekki mikið á tilraunum og formlegum nýj-
ungum. Mönnum þykir kannski að módern-
isminn hafi farið út að mörkunum og það
verði ekki komist mikið lengra. Mér finnst
jafnvel að skáldsagan, sem oft er talað um
sem meginform nútímabókmennta, sé að
lenda í íhaldsstöðu. Menn einblína svo á
skáldsöguna að þeir horfa fram hjá öðrum
formum og eru jafnvel svo djúpt sokknir í
hana að þeim tekst ekki að kanna möguleika
hennar til fulls. Þess vegna hrekkur maður
svolítið við þegar maður les bók eins og
Næturgalann eftir Jón Karl Helgason sem
er í raun ekki skáldsaga en er kölluð það
vegna þess að við höfum ekkert annað hug-
tak til að lýsa henni. Það væri kannski einna
helst hægt að kalla hana ritgerðaskáldsögu.
Hún er að sumu leyti dæmi um það einkenni
deiglunnar að mörk skáldskapar, samfélags-
umræðu, heimspekilegra ígrundana og
fræðimennsku verða óljós. Þetta kalla sumir
póstmódernískt einkenni en ég held að með
þessu sé minnt á rannsóknarhlutverk bók-
mennta og annarra listgreina. Þær sundur-
greina heimsmynd okkar; listaverkin eru
niðurstaða ákveðinnar könnunar en búa
jafnframt yfir skapandi sveigjanleika sem
ýmsir hafa viljað draga inn í fræðilegar rit-
smíðar. Um ágæti þessarar þróunar hefur
verið deilt, til dæmis af þýska heimspek-
ingnum, Jiirgen Habermas, og frönskum
starfsbróður hans, Jacques Derrida, en sá
fyrrnefndi telur að ef mörk fræðimennsku
og bókmennta þurrkist út þá sé grundvöllur
gagnrýninnar og fræðilegrar hugsunar
brostinn. Ég held að hann hafi að vissu leyti
rétt fyrir sér. Gagnrýnin og fræðileg hugsun
er þó einnig í ákveðinni kreppu vegna þess
að hún styðst við svo mörg gildi og mörk
sem sum hafa látið undan. A hinn bóginn
held ég líka, eins og Derrida, að það geti
verið mjög frjótt að riðla þessum mörkum.
Það hefur einmitt hamlað nútímabókmennt-
um að þær hafa verið settar á einhvern
ákveðinn bás, það hefur verið dregið úr slag-
krafti þeirra með því að hólfa þær af frá
samfélagsorðræðunni. Bitið hefur verið
dregið úr þeim textum sem era hvað mátt-
ugastir. Að því leyti verður mjög spennandi
að sjá hvað gerist þegar þessi mörk leysast
upp, bæði í fræðimennsku, þar sem ímynd-
unaraflið fær að njóta sín á þann hátt sem
við töldum að ætti sér eingöngu stað í skáld-
skap, og í pólitískri eða sögulegri og hug-
myndalegri umræðu.“
Endurntat á
einstaklingnum
- Það sem truflar sýn manns á það sem þó
er að gerast í bókmenntunum er kannski, eins
og þú segir, að það er ekki beinlínis hægt að
benda á nein formleg eða fagurfræðileg átök
sem eru séreinkenni fyrir póstmódemískan
skáldskap. Atökin eiga sér stað á öðrum svið-
um en þá stendur samt í manni að bókmennt-
ir síðustu ára hafa heldur ekki einkennst af
hugmyndafræðilegri ástríðu, ef þannig má
taka til orða?
„Nei, en það hefur verið mikil ástríða í
könnun einstaklingsins á tilfinningalífi sínu
og það má kalla eitt af megineinkennunum
síðustu ára og áratuga. Það hefur farið fram
mikið endurmat á einstaklingnum en það
endurmat hefur þó ekki haft samfélagið sem
skýra viðmiðun. Samfélagið hefur orðið að
óræðari stærð þar sem menn finna ekki
lengur þær skýra markalínur sem þeir gátu
tengt sig við mjög tilfinningalega, eins og
gerðist í pólitíkinni hér áður fyrr. Maður sér
þetta endurspeglast í örvæntingarfullri orð-
ræðu sumra sem eru að reyna að keyra upp
gömlu pólitísku kategóríuna, ná henni upp í
gamla góða styrkinn en það verður einhvern
veginn hjáróma og hjákátlegt.“
- Þér fínnst það ekki hafa truflað rithöf-
unda að missa þessa handfestu, til dæmis
þessa pólitísku handfestu sem þú talaðir um
- áður gátu menn jú stillt sér upp öðru
hvorumegin.
„Nei, en upplausn þessara pólitísku
grunnandstæðna skýrir kannski vel hvers
vegna bókmenntirnar fara meira að spyrja
spurninga um líf einstaklingsins. Að sumu
leyti virðast markalínumar, bæði pólitískar,
hugmyndafræðilegar og aðrar, svo langt frá
okkur. Þetta má sjá ef meginstraumsbók-
menntir á Vesturlöndum era bornar saman
við sumar eftirlendubókmenntir, til dæmis
verk eins og Hinsta andvarp márans eftir
Salman Rushdie sem er að vinna á mörkum
breska heimsveldisins og Indlands. Rushdie
tekur alla ólguna sem er í þessu stóra og
stéttskipta landi, Indlandi, og hleypir henni
af öllum þunga inn í verkið. Þetta er mun
erfiðara fyrir íslenskan höfund að gera. Það
er erfiðara að finna þennan þunga í samtím-
anum hér, hann er frekar að finna í sögunni,
í fortíðinni. Það má kannski segja að Rus-
hdie hafi úr meiru að moða, í senn söguleg-
um og samtímalegum þunga eða ögrun. Þar
með er ekki sagt að lítið sé um merk sögu-
efni á Islandi; sum þeirra eru kannski djúp
og ásækin þótt hljóð séu á yfirborðinu og
eru verk Gyrðis Elíassonar gott dæmi um
það.
Annars held ég að það sé rétt hjá þér að
það verður stundum erfitt að tengja sig við
samtímann hér. Ég veit ekki hvort það er að
einhverju leyti blinda, að við sjáum ekki í bili
fyrir hverju við þurfum að berjast samfélags-
lega. Og þess vegna er hugmyndafræðin líka
á svolítið skrýtnu róli. Annars vegar fylgir
því heilmikið frelsi að losna við gömlu and-
stæðurnar, umræður era ekki jafn rígbundn-
ar flokkapólitík og áður. A hinn bóginn held
ég að þetta frelsi geti líka blindað fólk á það
sem er að gerast, bæði á samfélagsmynstrið
og efnahagsátök sem vissulega eiga sér stað.
Og eftir sem áður búum við í heimshluta sem
flýtur á eymd annarra heimshluta. Við ís-
lendingar eram þó að þessu leyti í svolítið
sérkennilegri stöðu því við eram fyri-verandi
nýlenda (en það viljum við auðvitað ekki
kannast við) og um leið eram við á meðal
mestu velferðarsamfélaga heims.“
íslenskir rithöfundar taka furðu lít-
inn þótt í samfélagsumrseðu
- I kjölfar þessara hugmyndafræðilegu
deyfðai' virðast rithöfundar hafa dregið úr
þátttöku sinni í pólitískri og samfélagslegri
umræðu. Við þekkjum rithöfunda frá því fyrr
á öldinni sem tóku ínjög virkan þátt í umræð-
unni, nægir að nefna menn eins og Halldór
Laxness og Þórberg Þórðarson en nú virðast
rithöfundar ekki hafa mikla löngun til að láta
rödd sína heyrast.
„Já, kannski Guðbergur Bergsson sé síð-
asti höfundurinn sem tekur virkan þátt í um-
ræðunni. Hann sagði nú fyrir skömmu að
hann væri fyrsti íslenski skáldsagnahöfund-
urinn en hann er ef til vill sá síðasti, ef við
horfum út frá þessu sjónarhorni. Fleh’i höf-
undar hafa þó verið mjög duglegir í samfé-
lagsumræðunni í gegnum tíðina, eins og
Thor Vilhjálmsson, Sigurður A. Magnússon
og Þorgeir Þorgeirson.
En almennt þykir mér íslenskir rithöf-
undar taka furðu lítinn þátt í samfélagsum-
ræðunni. Okkur vantar sárlega fleiri góða
greinahöfunda, það era svo margir að
skrifa í blöðin sem ráða illa við það. Það*"
hefur löngum verið viðhorfið að það felist
sérhæfing í því að skrifa bókmenntir og að
rithöfundar segi það sem þeir ætli sér að
segja í skáldskap sínum. I ljósi þess að
mörkin á milli fræða og skáldskapar eru
alltaf að verða óljósari þá hlýtur þetta að
breytast.“
Háskólinn
og samfélagið
- Þú hefur talsvert sinnt stjórnsýslu í Há-
skólanum, þú ert formaðw bókmenntafræði-
og málvísindaskorar og stjórnarformaður
hinnar nýju Hugvísindastofnunar Háskóla *•
íslands. Þykirþér Háskóli íslands hafa tekið
nægilega mikinn þátt í samfélagsumræð-
unni? Finnst þér rödd hans heyrast nógu
skýrt?
„Spurningin um tengsl háskólans við sam-
félagið er mjög spennandi. Ég hef dvalið
nokkuð við störf í Bandaríkjunum þar sem
tengslin milli háskóla og samfélags era frek-
ar lítil, þar skrifa fræðimenn kannski fyrst
og fremst fyrir aðra fræðimenn. Hér taka
háskólakennarar talsverðan þátt í samfé-
lagsumræðu. Það væri að minnsta kosti al-
veg fráleitt að halda því fram að kennarar í
hug- og félagsvísindum við Háskóla Islands
væru í einhverjum fílabeinsturni því að inn-
an þeirra deilda eru margir menn sem era
virkir á einhvern hátt í samfélaginu. Undan- ^
farin ár hefur ýmislegt orðið til að ýta undir
þetta, til dæmis Endurmenntunarstofnun
þar sem kennarar hafa verið með námskeið
fyrir almenning. En það þarf hins vegar að
gera mikið meira í því að skapa ákveðnar
samskiptaleiðir milli Háskólans og almenn-
ings. Háskólinn þarf að gera meira af því að
bjóða almenningi til sín. Ég held að fólk hafi
heilmikinn áhuga á því sem er að gerast
hérna innanhúss. Og eflaust gætu háskóla-
kennarar látið meira í sér heyra í fjölmiðl-
um.
A hinn bóginn þarf Háskólinn að hafa^
ákveðið sjálfstæði sem verður að sumu leyti
æ mikilvægara og dýrmætara í markaðs-
heiminum, hann má ekki glata því þótt hann
sé um leið alltaf að mynda meiri tengsl við
samfélagið, ekki síst efnahagsleg tengsl við
ýmis fyrirtæki og stofnanir. Hann hefur
skyldum að gegna við rannsóknir og upp-
fræðslu en hann verður jafnframt að varast
að verða eingöngu einhvers konar fagskóli,
honum ber að stunda gagnrýna umræðu
sem er í alþjóðlegu samhengi og miðla henni
út í samfélagið. A þetta hefur rektor Há-
skólans, Páll Skúlason, bent ítrekað í ræðu
og riti. Mér finnst til dæmis stofnanir heim-
spekideildar hafa verið veikburða og alls
ekki í stakk búnar til að sinna sínu hlutverki
sem er að vera leiðandi í fræðasamfélagi
hugvísindanna. Þessar stofnanir, sem ég ef-
ast um að almenningur viti hverjar eru en
heita Bókmenntafræðistofnun, Heimspeki-
stofnun, Málvísindastofnun, Sagnfræðistofn-
un og Stofnun í erlendum tungumálum, hafa
verið afskaplega hljóðlátar, sérstaklega í
samanburði við Raunvísindastofnun, Fé-
lagsvísindastofnun eða Hagfræðistofnun.
Ég vona að þetta breytist með tilkomu
Hugvísindastofnunar en hún mun sameina
þessar stofnanir heimspekideildar undir
einum hatti. Hugvísindastofnun þarf að
sameina krafta fólks í deildinni og opna sig
út á við, láta á sér bera, vera sýnileg. Hún
þarf að gefa almenningi kost á því að fylgj-
ast með því sem er að gerast innan deildar-
innar og líka mynda tengsl við fræðimenn
utan skólans, hún þarf að hjálpa til við að
skapa umræðuvettvang sem er fyrir fieiri'r
en bara okkur kennarana og nemendurna.
Það er orðið talsvert mikið um fólk sem lok-
ið hefur framhaldsmenntun og sinnir sínum
störfum utan Háskólans en vill samt hafa
einhvers konar vettvang til að hafa sam-
skipti, halda sambandi við fræðin og leggja
jafnframt eitthvað til þeirra. Ein tilraun til
að mæta þessu er nýstofnað félag sjálfstætt
starfandi fræðimanna, Reykjavíkurakadem-
ían, og ég hef áhuga á að taka upp samvinnu
við hana og reyna að skapa víðan umræðu-
vettvang sem væri þá líka opinn almenn-
ingi.
Spumingunni um þátttöku Háskólans í *
samfélagsumræðunni mætti svara sem svo
að einstakir fræðimenn innan skólans hafi
rækt tengslin við samfélagið og þjóðlíf ágæt-
lega en stofnanir skólans mættu leggja meiri
og betri rækt við þetta verkefni."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 1 7