Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 15

FRELSI OG ÖRLENDI í GRETTLU - 3
.FRJALS-
GJAFI
EERO SUVILEHTQ
TÓLF SPAKSTÖK -
AFORISMAR
EYVINDUR P. EIRÍKSSON ÞÝDDI
Sá er síðast hlær, varla hlær.
Grimmur er markaðurinn, selur einnig
snöru um eigin háls.
EFTIR HERMANN PALSSON
EINS og ráðið verður af því sem
hér hefur verið skráð, þá gegnir
Spes, sem á móðurmáli okkar
heitir Von, fyrst þeirri þrifnaðar-
sýslu Maríu meyjar að vera
FRJÁLSGJAFI: hún leysir út-
lendan fanga úr myi'kvastofu.
Síðar tekst hún á hendur að leika
hlutverk ísöndar hinnar björtu, gerist ást-
kona Þorsteins og þý girnda sinna; að hyggju
manna íyrr á öldum örlentist hún frá Kristi
meðan þau Drómundur nutust. Að lokum
sigi-ast hún á sjálfri sér, snýr baki við heimin-
um og bergur um leið bónda sínum úr þeirri
ánauð sem hafði þröngvað þeim báðum. Sam-
kvæmt hugmyndum fyrri alda hefur dauði
þeirra hjóna verið undanfari að eins konar
heimkomu úr útlegð. Spes frelsar sig og síðari
bónda sinn úr veraldlegi-i prísund.
Áður en hugað verði að örlendingu Grettis
sjálfs er rétt að minnast þess snögglega að
hann var einnig frjálsgjafí um stundar sakir
eins og bróðurkona hans suður í Miklagarði,
þótt enginn kristniblær sé yfir nauðsynja-
verki hans. f kaflanum um „Landhreinsun"
hér á eftir verður fjallað um þetta efni, en nú
skal þó nefna tvo dóma um lausnarann Gretti.
Þegar Grettir kemur heim eftir berserkja-
dráp, tekur húsfreyja Þorfinns á móti honum
og bað hann velkominn. „Og hefir þú nú,“ seg-
ir hún, „mikla frægð unnið og LEYST MIG
OG HJU MÍN frá þeirri skemmd er vér hefð-
um aldri bót fengið, nema ÞÚ HEFÐIR
BORGIÐ OSS“. Og síðar tekur bóndi hennar
i sama streng: „Þorfinnur [...] talaði um það
langt erindi hvert FRELSI að Grettir hefði
unnið mönnum norður í landi þá er hann drap
berserkina.“
7. ÚTLAGINN GRETTIR
Hugtökin ÚTLEGÐ og ÖRLENDING eru
að því leyti ólík að hið fyrra er einkum notað
um seka menn sem eru gerðir rækir úr sam-
félagi sínu og dæmdir til að flýja fósturjörð-
ina. Að því er Grettla telur var kappinn
ÚTLAGI síðustu nítján ár ævi sinnar og þó
dvaldist hann |)á á fósturjörðu sinni.
ÖRLENDING (ORLENDI) getur að vísu
fólgið í sér slíka útlegð, en kjarninn í merk-
ingu hennar er einangrun manns frá öðru
fólki, jafnvel frá grönnum sínum og vinum.
ÖRLENDINGUR fer sínar eigin götur, á
enga samleið með öðrum, enda getur einvera
hans stafað af einþykki hans sjálfs engu síður
en af áþján annarra manna; sumir örlending-
ar eru jafnan sundurþykkir við sjálfa sig. I
æsku er Grettir sérlundaður og óhlýðinn föð-
ur sínum, enda á hann í vök að verjast; harður
föðuragi og vetrarkuldi urðu þó ekki ofjarlar
tíu ára drengs, en meðferð hans á heimagás-
um, hryssunni Kengálu og Ásmundi gamla
sýnir furðu mikla ósvífni og lítinn vilja til að
þóknast ráðamönnum, enda kemur engum á
óvart á hverjum refilstígum Grettir lendir eft-
ir að hann sleppur að heiman.
Grettir á hendur sínar að verja þegar hann
vegur fyrsta víg sitt, og fyrir það verður hann
sekur og skyldi vera utan þrjá vetur. Framan
af vist sinni í Noregi er Grettir einrænn, „fá-
talaður lengstum" og „ófylgjusamur" kurteis-
um gestgjafa sínum, en eftir hið mikla afrek
að ráða niðurlögum tólf berserkja er Grettir
hafður í hávegum meðan hann dvelst þar. Síð-
ar vegur hann þrjá bræður, hvern á fætur
öðrum; þótt tveir þeirra hefðu sóst eftir lífi
bróðurbana síns, þá er Sveinn jarl tregur til
sætta, vill veita Gretti þyngstu refsingu en
leyfir honum þó að lokum að fara í friði til ís-
lands. Þótt undarlegt megi virðast þá gerir
jarl hann ekki útlægan í Noregi, en Gretti
myndi vafalaust hafa orðið illa vært þar til
lengdar. Hér er auðsæilega stefnt til útlegðar.
Eftir heimkomu frá Noregi er bersýnileg
breyting á orðin: „Þá gerðist ofsi Grettis svo
mikill að honum þótti sér ekki ófært.“ Með
þessari setningu er gefið í skyn að tiltekin
veila í skapgerð hans geri hann blindan á getu
sína, enda tekst hann brátt í fang að glíma við
ofurefli sitt. Nú er ofsi ekki eini löstur Grettis,
heldur er hann einnig sekur um GÁLEYSI,
ÞOLLEYSI, BRÆÐI, ÓHLÝÐNI, LETI og
OFMETNAÐ, eins og fyt-r var getið. Nú er
rétt að hafa það í huga að samkvæmt kenn-
ingum fyrri alda var FRELSI afstætt hugtak
sem fór ekki einungis eftir stöðu manns og
stétt heldur einnig eftir skapgerð hans sjálfs
og hátterni. Þótt Grettir státi af því að hann
sé sjálfráður ferða sinna, eigi þær ekki undir
öðrum, þá er hann engan veginn frjáls mað-
ur.8 Þótt hann lyti engum yfirmanni, þá hafði
hann aðra drottna yfir sér, eins og ráða má af
þessari málsgrein: „Hinn góði maður þótt
hann þjóni öðrum, þá er hann þó frjáls, en
hinn illi maður þótt hann hafi konungs ríki, þá
er hann þó þræll fastur á fótum, eigi sem eins
manns sé heldur jafn margra drottna sem
hann á löstu marga“. 9 Því má segja að Gretti
sé ófrelsi og skaplestir í blóð borið.
Formælingar Gláms eru raktar í kaflanum
„í Forsæludal", en hér skal þó tveggja getið:
ÞÚ MUNT VERÐA ÚTLÆGUR GER OG
HLJÓTA JAFNAN ÚTI AÐ BÚA EINN
SAMT og MUN ÞÉR ÞÁ ERFITT ÞYKJA
EINUM AÐ VERA. „Harður hlutur er ör-
lending", segir á einum stað í fomu riti,10 og er
hún þá verst ef maður er ekki einungis dæmd-
ur til einveru heldur verður einnig að sæta
þeim ósköpum að geta ekki verið einn. Rétt
eins og Gísli Súrsson, þá þjáist Grettir af
myrkfælni, en ótti gerir mann ófrjálsan. Og
hitt eykur einnig á nauðir Grettis að honum
sýndist hvers konar skrípi þegar myrkva tók.
Skortur á raunsýni orkar á mann eins og fjötr-
ar og gerir hann ófrjálsan að tilteknu leyti.
Dauði Þórissona virðist leiða af einni böl-
bæn Gláms: „en flest öll verk þín snúast þér
til ógæfu og hamingjuleysis". Áf lýsingunni á
eldraun Grettis er einsætt að hann á ekki að
hafa valdið brennunni, enda telur Ólafur kon-
ungur líklegra „að þú hefðir eigi viljandi
mennina inni brennt". En þótt hann sé sak-
laus af brennunni, þá er ekki hægt að sýkna
hann af helgispjalli þegar skírslan fyi-irfórst í
Þrándheimskirkju af þeirri sök að hann missti
skap á sér og sló piltinn sem erti Gretti til
reiði á helgum stað. Þessi viðburður er ekki
skýt-ður, nema „það ætla menn helst að það
hafi verið ÓHREINN ANDI sendur til
’ óheilla Gretti", sem tengir pilt við Glám.
Við heimkomu frá Noregi verður Gretti ljóst
að mjög hefur um þröngt síðan hann ýtti úr vör
frá Gásum: „Þessi tíðendi komu öll til senn til
Grettis, það fyrst að faðir hans var andaður,
annað það að bróðir hans var veginn, það
þriðja að hann var sekur ger um allt landið.“
Grettir er nú orðinn gestur heima sér, skrepp-
ur þó þangað fyi-st í því skyni að hitta móður
sína og hefna bróður síns, og síðan ber fundum
þeirra sjaldan saman uns hún lætur hann fá
Illuga til föruneytis til að draga úr þjáningum
Grettis af myrkfælni. Ásdís situr ein eftir sona-
laus heima á Bjai-gi, en þeh- bræður snúa ferð
sinni tiþDrangeyjar, tveir Miðfirðingar á norð-
urleið. í Skagafirði gera þeir þá höfuðskyssu
að þiggja föruneyti Glaums. Úti í Drangey
verður Gretti ekki meint af myrkfælni, enda
hefur hann bróður sinn hjá sér, og svo virðist
sem áhrifin frá formælingu Gláms fari dvín-
andi eftir þvi sem frelsi hans nálgast eftir
tuttuga ára útlegð. En þá verður Gretth- að
þola tröllskap Þuríðai- í Viðvík. Drangey er
ekki einungis rammlegt virki gegn óvinum
heldur einnig sjálfhelda þeirra Grettis og
Illuga; þaðan eiga þeir ekki afturkvæmt.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við Edinborgarhó-
skólo.
Athugasemdir:
5 Um notkun orðtaksins „að gjalda dauðaskuld" fjalla ég
í kverinu Uppruni Njálu og hugmyndir (Reykjavík
1984), 36.-37. bls.
6 Viðræða líkams og sálar Hms I, 463-64.
7 Viðræða æðru og hugrekkis, 447 & 450.
8 Ýmsir garpar státa af því að vera frjálsir ferða sinna.
Jafnvel Glámur lætur sér svofelid orð um munn fara við
húsbónda sinn í Forsæludal: „Svo mun þér hentast mín
vist að eg fara sjálfráður, því að eg em skapstyggur ef
mér líkar eigi vel.“ (110.)
9 Leifar, 13.
10 Viðræða æðru og hugrekkis. Hms I, 450.
' Væru rithöfundarútar bannaðir,
yrði veröldin ekki gáðari, aðeins þurrari.
Er ég undarlegur fugl? Ég flýg ósköp venjulega.
Á geðsjúkum tímum telst ofsóknarbrjálæði
til borgaralegra dygða.
Goðsögnin um einstaklinginn heldur hjörðinni saman.
Minnkar fátæktin, þegar hungraðir horast?
Föðurlandið lokar landamærum sínum.
Móðir Jörð stendur öllum opin.
Snyrtimenni, en það er valdalykt af honum.
Hann hafði rangt fyrir sér á réttum tíma.
Hann komst í ríkisstjórn.
Orðin rekur á pappírnum,
flóttamenn upp að ströndinni.
Pú komst í kjól, myndhverfíng,
handan yfír skynsemina.
Höfundurinn er finnskt skóld, f. 1947. Hann b|ó lengi í Búlgaríu en er nú lektor í finnsku vð Hóskóla fs-
lands. Ljóðið er úr þriðju Ijóðabók hans, Avattava varovasti (Opnist varlega) fró 1997. Þýðandinn er rit-
höfundur.
WALT WHITMAN
Ó FORINGI!
MINN FORINGI!
ÓLAFUR STEFÁNSSON ÞÝDDI.
O foringi! Minn foringi! Okkar hörmungar ferð á enda er runnin,
skipið mætti hverri vá, með dýrkeyptu verði var siguiinn unninn,
nú nálgumst við, ég heyii klið, fólkið við höfnina fagnar
og horfír á hið tigna skip og um æðar steymir djörfung;
En ó hjarta! Hjarta! Hjarta!
0 blæðandi hjarta þráin,
þar sem foringi minn á þilfarinu liggur,
fallinn niður, dáinn.
Ó foringi! Mim1 foringi! Rís upp er bjöllur hringja,
rís upp - er fáninn hyllir þig og lúðratónar syngja,
blómsveigir þér til heiðurs og mannfjöldinn fyllir strendur,
til þín þau kalla, hinn hneigði fjöldi, en úr ákafa andlitin breytast;
Heill foringi! Kæri faðir!
Okkar smæð líkjast stráin!
Það er sem draumur að á þilfarinu
sértu fallinn niður, dáinn.
Minn foringi svarar ekki, með varir folar og værar
minn faðir fínnur ekki, ei blóð hans virkir æðar,
að lokum við festar liggur, sjóferð á enda er,
frá hörmungar ferð, með sigursins skcrf og vænan hlut það ber;
fagnið 6 strendur og hríngið 6 bjöllur!
En ég, með trega náinn,
um þilfarið geng þar sem foringi minn liggur
fallinn niður, dáinn.
SKIPIÐ MEÐ
FELLDU REIÐANA
Á einhverju yfírgefnu lóni, einhverjum nafnlausum flóra,
á hægu, einmana hafí, við ankeri nálægt ströndinni,
gamalt, afmastra, grátt og eyðilegt skip, farai-vana, tekið,
eftir sjálfstæðar ferðir um öll jarðarinnar höf,
að lokum dregið inn við festar,
liggur og ryðgar, niðurnftt.
Höfundurinn, 1819-1892, er meðal frægustu skólda Bandaríkjanna og sumir telja hann stórbrotnasta
skóld sem Bandaríkin hafa alið. Ljóðið sem hér birtist heitir ó frummólinu O Captain! My Captain! og er
úr minningarijóðum skóldsins sem tileinkuð eru Abraham Lincoln Bandarikjaforseta, en Whitman vann
m.a. við flutning ó særðum hermönnum ó meðan borgarastríðið geisaði. Ljóðið er fró órunum 18Ó5-
1871. Þýðandinn er í bókmenntanómi í Hóskóla íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999 1 5