Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1999, Qupperneq 4

ÞRÆLASALAR
í NORÐURHÖFUM
£p í -'.i
KÓLUMBUS á íslandi árið 1477, eins og greinarhöfundurinn sér hann fyrir sér. Sonur Kól-
umbusar lýsti honum þannig: „Aðmírállinn var maður vel limaður og meira en meðaimaður að
hæð. Kinnar voru háar og andlitið langt, án þess að vera feitt eða magurt. Hann hafði arnar-
nef og Ijós augu; hann var Ijós yfirlitum, en hafði glóandi litaraft. í æsku var hár hans Ijóst, en
er hann stóð á þrítugu varð það hvítt."
UM KRISTÓFER KÓLUMBUS
OG AÐRA KAUPMENN VIÐ
ÍSLANDSSTRENDUR
EFTIR VILHJÁLM ÖRN
VILHJÁLMSSON
Höfundar hundraða bóka
um Kólumbus hafa átt
mjöq erfitt með að skrifa
um eðli verslunar á 15.
öld. Það var ekki fyrr en
nýlega að fræðimenn
þorðu að tengja sykur-
framleiðslu, þrælakaup-
mennsku og Kólumbus
saman. Frá lokum síðustu
aldar hefur skömm og
hneisa tengst sögu ný-
lenduþrælahalds
Evrópumanna.
Fyrir nokkrum árum setti sænski
fræðimaðurinn Per A. Lillieström,
sem býr á Kanaríeyjum, fram til-
gátu um að Grænlendingar hefðu
verið fluttir nauðugir af Portúgöl-
um suður til Kanaríeyja skömmu
fyrir aldamótin 1500. Þó svo að til-
gátan sé byggð á veikum rökum og
Lillieström hafi stundum misskilið heimildir
og notað upplýsingar, sem taldar er vafasam-
ar, er tilgátan afar áhugaverð og vel þess verð
að staldra við. Þar sem tilgáta Lillieströms
hefur ekki birst opinberlega á prenti, en að-
eins verið nefnd í fjölmiðlum, hafa sérfræð-
ingar sýnt henni lítinn áhuga. Fréttaflutning-
ur um tilgátuna hefur einnig afbakað margt.
Því var haldið fram í íslensku útvarpi árið
1993, að samtímaskjöl frá Lissabon sýndu að
portúgalskir þrælaveiðarar hefðu flutt Græn-
lendinga nauðuga til Lissabon. Enginn fótur
er fyrir þessu, enda brann skjalasafn Lissa-
bons árið 1755, og flest þau skjöl sem kynnu
að hafa varpað ljósi á þennan þátt í siglinga-
sögu Portúgala. Hér skal ekki gerð tilraun til
að sýna fram á réttmæti tilgátu Lillieströms,
aðeins nefnd atriði, eigin uppgötvanir og nýj-
ar og gamlar heimildir, sem gætu bent til
þess að þrælasalar hafi verið á ferðinni á
norðlægum slóðum. Víða verður farið í frá-
sögn þessari, sem er full af tilgátum og spum-
ingum frekar en alhæfingum um ferðir manna
um Atlantsála á 15. öld.
Siglingar við islandsstrendur
A fimmtándu öld jukust úthafssiglingar og
fiskveiðar við íslandsstrendur. Siglingar,
veiðar og kaupmennska Engiendinga og
þýskra Hansakaupmanna leiddu til margra
árekstra og íhlutunar danskra konunga, sem
sendu hingað óvinsæla embættismenn til að
koma í veg fyrir að Englendingar næðu völd-
um á miðunum. Lýbikumenn höfðu stuggað
Englendingum burt af fiskmarkaðinum í
Björgvin og sóttu Englendingar þá í auknum
mæli til Islandsmiða. Hansamenn keyptu
fyrst og fremst fiskinn og útveguðu Islend-
ingum báta og veiðarfæri. Enskir stunduðu
hins vegar bæði verslun og veiðar í trássi við
bann konungs og brutu sífellt samninga, sem
gerðir voru um yfirráð dansk-norska ríkisins
yfir Norðuratlantshafi. Öldin einkenndist síð-
an af kapphlaupi þessara aðila um völd við ís-
landsstrendur. Væringamar náðu hápunkti í
fjórum þorskastríðum eins og kunnugt er.
Samslcipti íslendinga
eg útlendinga á 15. öld
Aldre? höfðu fleiri útlendir menn haft við-
komu á íslandi eftir landnám en á 15. öld. Af-
skipti Islendinga af erlendum mönnum voru
oftast vinsamleg. íslendingar streymdu til út-
lendinganna við ströndina og margir fóru
jafnvel með þeim út fyrir landsteinana. Sögur
fara einnig af ránum og rupli Englendinga á
íslandi, en mestar erjur voru þó millí hinna
mismunandi hópa útlendinga. Þótt mikill hluti
landsmanna nyti góðs af þessum siglingum og
samskiptum við erlenda sjómenn, voru höfð-
ingjar landsins ekki eins hrifnir. Þegar þeir
voru ekki að myrða hver annan, klöguðu þeir
til konungs yfir útlendingum. Meiri ógnun við
völd höfðingjastéttarinnar voru hins vegar
allir þeir erlendu embættismenn, sem sendir
voru til landsins af konungi á 15. öld. Þeir
gengu oft erinda hinna mismunandi hópa,
sem stunduðu hér fiskveiðar og verslun.
Fjórða júlí árið 1480 komu tuttugu og fjórir
sýslumenn og lögréttumenn norðan og vestan
á Islandi saman í stofu á Lundi í Lundar-
reykjadal. Þeir festu einn af öðrum innsigli
sitt við kvörtunarbréf, sem þeir höfðu ritað
Kristjáni konungi fyrsta. I bréfi þessu má
meðal annars lesa þetta:
„Sýslumenn og lögréttumenn norðan og
vestan á Islandi gera góðum mönnum kunn-
ugt með þessu voru bréfí að vér vorum þar
hjá og heyrðum á á álmennilegu Öxarárþingi
at almúginn af öllu landinu klagaði sig um
vetursetu er (útlenskir menn) hefðu hér, hvað
oss leist og öllum almúganum úti frá vera stór
skaði fyrir landið sakir þess að þeir halda hér
hús og garða við sjóinn og lokka svo til sín
þjónustufólkið að bændurnir fá ekki sína
garða upp unnið eða nein útvegu haft þá er
þeim eða landinu mega til nytja verða. Hér
með selja þeir ónytsamlegan pening inn í
landið og taka þar fyrir bæði skreið og smjör
og slátur og vaðmál all for dýrt framar meir
enn sett er og samþykkt. (Nú með því að hirð-
stjórinn og lögmennirnir og allur almúgi
heyrðu), hvem skaða landið mátti hér út af fá,
þá var það samþykkt að hirðstjóranum
Heyndrik Daniel og lögmönnunum báðum,
Brandi Jónssyni og Oddi Ásmundssyni og öll-
um almúganum, utan lögréttu og innan, at
hér skyldi enginn útlenskur maður vera í
landið eða vetursetur hafa nema sá sem föður
er og innborinn í míns herra Norges konungs
ríki, hvað oss líst nu ekki halldið vera eftir því
sem vor lands lagabók og sáttmáli útvísar að
hér skuli enginn hiðstjóri vera í Iandinu nema
sá hjér er innlendur af gömlun hirðstóra ætt-
um. ( - ) Skrifum vér yðar náð því soddan
(bréf til) at oss þykja lögmennirnir í landinum
heldur sljóvir í vera að rita til yðar náðar,
hvert lagaleysi í landið er hvað almúgan
stendur.
Utlendingar ollu greinilega heldri mönnum
landsins áhyggjum og undan mörgu var
kvartað árið 1480. Þótt klögur hafi gengið út
af Englendingum og þeim væri bönnuð versl-
un, voru það samt fyrst og fremst höfðingjar
landsins, sem voru bestu kaupnautar þeirra.
„Útlendingurinn" ó íslandi
Síðar á öldum var ekki amast eins mikið yf-
ir þeim útlendingum, sem juku virðingu Is-
lands eða tengdust Islandssögunni á einhvern
jákvæðan hátt. Þetta á jafnt við um heims-
þekkta dauða menn, sem og lifandi menn.
Einn þeirra er hinn goðsagnakenndi Chri-
stobao Colom (eða Colon), eins og hann hét
upp á portúgölsku, þekktari sem Kólumbus,
en hann sigldi um heimshöfin frá árinu 1473.
Eftirmæli hans hafa verið fegruð mjög gegn-
um aldimar. Hann var, að því best er vitað,
fátækur og ættlítill vefarasonur frá Genúa á
Ítalíu. Þess ber þó að geta til gamans, að ný-
lega var því haldið fram að hann væri Norð-
maður að hluta til, og áður hafa flestar þjóðir
við Miðjarðarhaf eignað sér þennan afreks-
mann. I dag er enn allt á reiki um ætt og upp-
runa Kólumbusar. Það verður vart nokkurn
tíma ljóst, nema ef purpuraklæddir prelátar
suður í Vatíkani opna skjöl varðandi kaptein
Kólumbus, sem þeir hafa bannað að komi fyr-
ir augu almennings í aldaraðir. Telja sumir
sérfræðingar, að þau kunni að sýna fram á
gyðinglegan uppruna Kólumbusar. Þess má
geta að Kólumbus undirritaði oft bréf sín,
sem „útlendingurinn“.
Þótt afar lítið sé vitað um ævi Kólumbusar
fyrir landafundina í Vesturheimi, er hann var
sykurkaupmaður og jafnvel þrælasali, sem
sigldi á Madeira og Afríku, hefur mönnum
ávallt þótt það síður frásagnarverðara en sigl-
ingar hans í norðurhöfum. Ekki er heldur
ófínt, ef rétt er, að Kólumbus hafi siglt til ís-
lands og jafnvel haft hér stutta viðdvöl árið
1477. Þegar árið 1813 skrifar Finnur Magnús-
son, að Kólumbus hafi haft spumir af landa-
fundum Leifs heppna í Ameríku. Kenning
þessi hefur síðan sést í mörgum ritum og
meðal annars í bók Vilhjálms Stefánssonar
Ultima Thule (1944). Allir sem haldið hafa í
þessa kenningu hafa því miður notast við
ranga þýðingu á leiðarbókum Kólumbusar úr
fyrstu siglingu hans yfir Atlantsála. Leiðar-
bækurnar eru nú varðveittar í afriti biskups-
ins Bartólómeusar de Las Casas, sem ritað
var á árunum 1513-1527 og í ítalskri gerð ævi-
sögu Kólumbusar eftir son hans, Hernandos
(Ferdinand), sem skrifuð var 1536-37.
I fjórða kafla ævisögunnar er afritað bréf
Kólumbusar til spænsku konungshjónanna
Isabellu og Ferdínands frá árinu 1495, sem
sýna átti fram á mikla reynslu Kólumbusar í
siglingum. Bréfið hljóðar svo í afburðagóðri
þýðingu Sigurðar Hjartarsonar sagnfræð-
ings:
La Espanola, janúar 1495
.... „Ég sigldi í febrúarmánuði árið 1477
hundrað rastir (493-591 km) framhjá Tile-
eyju, en suðurhluti hennar liggur 73 gráðum
frá miðbaug, en ekki 63 eins og sumir segja,
og hún er ekki innan þeirra marka sem vestr-
ið spannar að mati Ptolemeiosar, heldur
miklu vestar. Til eyjar þessarar, sem erjafn-
stór og England, sigla Enskir með verslunar-
varning, einkum Bristolarmenn, og á þeim
tíma er ég fór til eyjunnar var sjór ekki fros-
inn, en þar var munur flóðs og fjöru gríðar-
legur, svo mikill að í sumum stöðum hækkaði
sjór tvisvar á dag um tuttugu ogfímm faðma.
I Sögu Islands V, sem út kom árið 1990
birtist hins vegar öðruvísi þýðing á sama
broti.
„í febrúar 1477 sigldi ég sjálfur hundrað
spænskar mílur út fyrir eyna Thule. Norður-
hluti hennar er 73 frá jafndægralínu, en ekki
63 eins og sumir ætla. Hún er ekki heldur á
þeirri línu þar sem vestur byrjar að tali
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JÚLÍ 1999