Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1999, Blaðsíða 13

Morgunblaðið/Sverrir
HILMAR Öm Agnarsson organisti, Hróðmar Ingi Sigurbjörnsson tónskáld,
Finnur Bjarnason tenór og Margrét Bóasdóttir sópran.
GLÆSILEG VIÐBÓT
VIÐ ÍSLENSKA
TÓNLISTARSÖGU
Við setningu Sumartónleika í Skólholti í dag verða
frumfluttar nýjar sólmaútsetningar Hróðmars Inga Sig-
urbjörnssonar, m.a. úr Hymni scholares, söngkveri
Skólholtssveina. MARGRÉT SVEINBJÖRNSDÓTTIR
heyrði hljóðið í tónskóldinu og flytjendunum.
Varla hafa gemsmiklir og misjafnlega kurt-
eisir skólasveinar verið vel þokkaðir alls
staðar og eins og fyrr greinir hafa þeir ekki
verið húfulausir.
Samkvæmt reglum um latínuskóla í Dan-
mörku frá byrjun 17. aldar áttu skólapiltar að
tala latínu innan skólans. I latínuskólanum í
Hróarskeldu áttu skólapiltar í efri bekkjum
ekki aðeins að tala latínu innan skólans heldur
einnig utan hans, skv. reglum frá 1570. Harð-
ar refsingar lágu við ef út af þessu var brugð-
ið án sérstaks leyfis rektors.
Skólapiltar áttu einnig að syngja á latínu
og virðist morgun- og kvöldsöngurinn í ís-
lensku latínuskólunum a.m.k. að hluta til hafa
farið fram á latínu. Varðveitt eru þrjú íslensk
handrit sem talin eru rituð af skólapiltum. I
þeim eru latínusálmar fyrir hvem dag vikunn-
ar og bera tvö þeirra heitið Hymni scholares,
skólasálmar. I einu þessara handrita eru að
auki latínusálmar fyrir hátíðisdaga allt árið
um kring og í tveimur þeirra eru skólabænir
kvölds og morgna.
Því hefur verið haldið fram að í þessum
handritum sé að finna síðustu leifar af katólska
messusöngnum sem tíðkaðist fyrrum á Islandi.
Svo mun þó ekki vera því að margir sálmanna
eru upprunalega þýskir, ortir af lúterskum
sálmaskáldum á þýsku og síðan þýddir á lat-
ínu. Það er missMlningur að latínusálmar séu
fremur katólskir en lúterskir. Þýskir siðskipta-
menn óttuðust að yrði latínusöngur aflagður í
kirkjunum þá drægi úr honum í skólunum og
latínukunnáttu færi aftur. Guðs orð og fræði
var ekki hægt að nema án þekkingar á höfuð-
tungum þeim sem heilög fræði og annar lær-
dómur væri ritaður á. Hætt væri við að lút-
erskir menn stæðu katólskum ekki á sporði að
menntun ef þeir glopruðu niður latínunni.
Latínan varð með þessum hætti að nokkru til
þess að ekki urðu skörp skil eða verulegur
hugmyndafræðilegur ágreiningur um tónlist
milli lúterskra manna og katólskra.
Morgun- og kvöldsöngur er hins vegar arf-
ur frá katólskum tíðasöng og ýmsir gamlir
katólskir sálmar voru teknir upp óbreyttir af
lúterskum mönnum. Þetta má sjá af íslensku
handritunum þremur en þau sverja sig að
innihaldi í ætt við prentuð latínusálmasöfn
sem komu út í Þýskalandi á 16. og 17. öld.
Yngsti sálmurinn í handritunum er frá því um
1599. Elsta handritið er frá 1687 og það
yngsta frá því um 1720.
Þorsteinn Pétursson, prestur á Staðar-
bakka, einhver ákafasti fylgismaður píetism-
ans eða hreintrúarstefnunnar á Islandi, segir
frá latínusálmum og bænum sem fluttar voru í
Skálholtsskóla þegar hann var þar við nám á
árunum 1729-1734. Jakob Benediktsson hefur
bent á að þetta séu sömu sálmar og bænir og í
Hymni scholares handritunum. Þorsteinn seg-
ir latínusálmana og bænimar aflagðar eftir að
Lúðvík Harboe biskup vísiteraði ísland 1743.
Það má tefy undarlegt að latínusálmar hafi
tíðkast svo seint á Islandi. Danakonungur mun
hafa sent bréf á allar dómkirkjur í ríki sínu ár-
ið 1640 með tilskipun um afnám latínusöngs, en
YFIRSKRIFT tónleikanna er „Dauði og sigur
- föstutónlist frá Þýskalandi um dauða og
fagnandi sigur andans yfir dauðanum". „Þó að
mörg verkanna séu tengd dauðanum, þá er
andi þeirra ekki jafn niðurdreginn og ætla
mætti, því það er líka í þeim einhvers konar
sátt. Mörg tónskáldanna áttu erfiða daga - og
kannski var það einmitt þess vegna sem þau
gátu skrifað þessi djúpu verk, sem einnig
höfðu að geyma von og bjartsýni þrátt fyrir
alla sorgina og erfiðleikana," segir Mark Levy,
sem hefur verið stjórnandi hljómsveitarinnar
allt frá stofnun hennar 1992.
Concordia hefur á undanförnum árum vakið
athygli fyrir frumlegan flutning á barokktónlist
og einnig samtímatónlist og hefur leikið á tón-
leikum víða um Evrópu, auk þess sem hópurinn
hefur leikið á flestum stærri tónlistarhátíðum í
álfunni. Meginviðfangsefnið er ensk tónlist frá
16. og 17. öld, frá Byrd til Purcells, en einnig
hefur sveitin fengið núlifandi tón- og ljóðskáld
til að semja fyrir sig verk til frumflutnings.
A efnisskránni eru sex verk: Hugleiðing um
Píslarsögu Krists úr 49. þætti eftir C. Geist,
Pastorale fyrir þrjár gömbur í A-dúr eftir G.
Finger, Sorgaróður vegna fráfalls föður tón-
skáldsins og „Látið gleðióp gjalla“ - kantata
við texta úr Davíðssálmi 98 eftir D. Buxtehude,
Sónata fyrir þrjár gömbur í a-moll eftir J.M.
Nicolai og Sorgaróður í minningu um Póllands-
drottningu og kjörfurstafrú Saxlands eftir J.S.
Bach.
Eins og á tonglino - bara
pínulítid meira gras
Sveitin er skipuð þremur gömbuleikurum,
sem eru auk stjórnandans þær Joanna Levine
og Emilia Benjamin, og orgel- og semballeik-
aranum Robert Howarth. Þau fá gjarnan til
liðs við sig einsöngvara og að þessu sinni er
með þeim í fór kontratenórinn Robin Blaze.
„Hann er einn af uppáhaldssöngvurunum okk-
einhvem veginn virðist það hafa farið fram hjá
íslensku biskupunum. I kirkjuritúalnum eða
kirkjusiðareglunum 1685 er kveðið á um móð-
urmálssöng við allar guðsþjónustur en þó er
haldið fast við latínusönginn á Islandi. Þórður
Þorláksson, biskup í Skálholti, segir í athuga-
semd í Grallaranum eða íslensku messusöngs-
bókinni 1691 að latínusöngurinn sé þar prent-
aður fyrir hátíðarmessur því að latínan sé not-
uð til hátíðabrigða í staðinn fyrir hljóðfæri, en
þau séu engin á Islandi. Eru þó til frásagnir af
hljóðfæraslætti hans.
Ekki er vitað með vissu hvenær sálmarnir
voru teknir upp við íslensku skólana, en vitað
er að Oddur Oddsson (1565-1649), prestur á
Reynivöllum, ritaði söngbækur með lat-
ínusálmum í folio-broti að undirlagi Odds
biskups Einarssonar (d. 1630). Ur þeim var
sungið við skólasetningu og skólauppsögn
1734 og fyrr. Vera kann að þetta hafi verið
frumhandritið að Hymni scholares, en þau
þrjú handrit sem enn eru varðveitt eru í litlu
broti og talin uppskriftir skólapilta. Stóru
söngbækurnar í Skálholti með latínusálmun-
um eru nú glataðar svo að ekki fæst úr þessu
skorið með neinni vissu.
Lögin við flesta sálmana í Hymni scholares
má finna í sálmabókunum sem voru gefnar út á
Hólum 1589 og 1619. Við einn sálminn vantar
þó alveg lag í íslenskum sálmabókum. Það er
jólasálmurinn Personent hodie. Fram úr því
má þó ráða með því að notast við lagið sem
Flöskukveðjur Eggerts Olafssonar eru sungn-
ar við (Ó mín flaskan fríða). Þetta eru ekki einu
tengsl sálma og drykkjukvæða sem finna má.
Lagið við sálminn Patris sapientia er í íslensku
handriti frá 1549 við drykkjusönginn Meum
est propositum. Þetta lag hefur einnig verið
sungið við jólasálminn Immanúel oss í nátt.
Óvíst er hvort latínusálmarnir voru sungnir
fjölradda. Einn þeirra er a.m.k. nóteraður tví-
radda. Heimildir eru um að á 17. öld hafi verið
sungið „bicinium" eða tvíradda söngur í Skál-
holtsskóla. En þrjár uppskriftir skólapilta
hrökkva ekki til þess að komast lengra í þessu
efni.
Hymni scholares-handritin sýna að mikil-
vægur þáttur þýskrar mótmælendatrúar
hefur borist til Islands, það er latínusálma-
söngurinn. I Finnlandi hafa menn látið sér
mjög annt um latínusálmaarf sinn, enda
meira um hann vitað en hinn íslenska.
Kannski eru finnsku latínusálmarnir líka dá-
lítið skemmtilegri en þeir íslensku. Þar er
frægast latínusálmasafnið Piæ cantiones
sem var prentað í Greifswald 1582. Það er
að mörgu leyti óvenjulegt miðað við lat-
ínusálmasöfn frá þeim tíma, og eru heimildir
fyrir því að stiginn hafi verið dans við sálm-
ana þar. Hymni scholares safnið íslenska er
hins vegar um margt venjulegt latínusálma-
safn frá 17. öld.
ar,“ segir stjómandinn og heldur áfram: „Ég
er sérstaklega hrifinn af þessari samsetningu:
gömbu og kontratenórrödd. Hvort tveggja er
svolítið eins og ójarðneskt, annars heims, og
okkur þykir sérstaklega gaman að koma hing-
að í þetta landslag, sem er í alvöru talað svolít-
ið eins og af öðrum heimi líka. Mér finnst eins
og ég sé kominn til tunglsins, það er bara pínu-
lítið meira gras hérna. Svo ég tali nú ekki um
Skálholt, þennan einangraða en fallega stað.
Að spila svona skrýtna tónlist á þessum
skrýtna stað á okkar skrýtnu hljóðfæri - það
er verulega spennandi!“
„Vissulega er gamban melankólskt hljóðfæri
og sjálfur hneigist ég líka að melankólíu. Satt að
segja hef ég mikla ánægju af dapurri tónlist,“
segir Mark og hlær, „hún virðist hafa þveröfug
áhrif á mig,“ segir hann og hlær enn meira.
Þetta er í fyrsta sinn sem Concordia sækir
Islendinga heim, en tveir úr hópnum hafa
raunar spilað hér áður, Mark Levy meira að
segja á Sumartónleikum í Skálholti 1992, þá
með Bachsveitinni í Skálholti. Semballeikarinn
Robert Howarth lék hins vegar með Barokk-
sveit Kópavogs í tónleikauppfærslu Kam-
merkórs Kópavogs á Arthúri konungi eftir
Purcell í maí síðastliðnum. „Ég á góðar minn-
ingar úr Skálholti og það er gaman að koma
hingað aftur með góðum tónlistarvinum," segir
Mark og bætir við að hann hafi komið hingað
til lands einu sinni eftir að hann lék með
Bachsveitinni í Skálholti. „Ég kynntist flautu-
hjónunum Guðrúnu Birgisdóttur og Martial
Nardeau og heimsótti þau tveimur árum
seinna - um miðjan vetur. Það var mjög gaman
en raunar var ég sofandi mestallan tímann.
Hér er jú dimmt nærri því allan sólarhringinn
á þessum tíma árs. Ég var mjög þreyttur þeg-
ar ég kom og sneri aftur úthvíldur!11
Concordia leikur á tvennum tónleikum í
Skálholti um helgina, í dag kl. 17 og á morgun,
sunnudag, kl. 15.
SÁLMANA syngja þau Margrét Bóasdóttir
sópran og Finnur Bjarnason tenór og á orgelið
leikur Hilmar Örn Agnarsson. Hróðmar Ingi
Sigurbjörnsson hefur útsett fimm sálma, einn
úr Hymni scholares, „Beata nobis gaudia“, og
hina úr öðrum sönghandritum. Hver sálmur er
fluttur tvisvar, fyrst syngja Margrét og Finnur
hann beint upp úr handritinu, án undirleiks, og
svo syngja þau hann í nýrri útsetningu Hróð-
mars við orgelundirleik Hilmars. Að auki
munu þau syngja tvo aðra sálma úr söngkver-
inu, beint upp úr handriti.
Tveir sálmanna sem Hróðmar hefur útsett
eru eftir Magnús Jónsson í Vatnsfirði, annar
frá árinu 1600, „Líknsamasti lífgjafarinn trúr“,
og hinn frá 1660, „Dagur er kominn að kveldi".
Þeir eru báðir í handriti frá 1767, sem að
mestu er ritað af séra Jóni Bjarnasyni á Rafns-
eyri. I handriti óþekkts ritara frá því um 1770
er sálmurinn „Sólin upprunnin er“, þýðing séra
Stefáns Ólafssonar í Vallanesi á vikusálmum
Thomasar Kingo. Enn er ótalinn sálmur sem
Hilmar segir eiginlega óprenthæfan, nema síð-
asta erindið, sem er það eina sem verður flutt á
tónleikunum. „Ó Guð ég aumur leita“ er yfir-
skrift þessa lokaerindis sálmsins „Himneski
Guð og Herra, hvörs dómur réttvís er“. Fyrir-
sögnin er hvorki meira né minna en „Harma-
klögun Knúts Gregorii hvör í drykkjuskap
deyddi sinn samlags þjón“ og í fyrstu þrjátíu
erindunum er nær eingöngu talað um drykkju-
skap, að sögn tónlistarfólksins. Síðasta erindið
er hins vegar auðmjúk bæn til Guðs um mis-
kunn og fyrirheit um iðrun og yfirbót.
Þegar Hróðmar er spurður hvað hann hafi
haft að leiðarljósi við útsetningarnar segist
hann hafa verið mjög trúr lögunum. „Nóturnar
eru flestar á sínum stað en frjálsræðið kemur í
rytmanum. Hann stjórnast náttúrulega líka af
textanum. Ég held sömu tóntegundum en
þetta er í kirkjutóntegundunum. Fyrir mér er
eðlilegast að vinna þetta svona en það sem er
hins vegar svo skemmtilegt við þetta er að það
er hægt að nálgast lögin á mjög ólíkan hátt.
Það sem Snorri Sigfús Birgisson gerði í fyrra
og Elín Gunnlaugsdóttir þar áður er svo gjöró-
líkt því sem ég er að gera núna - og þess vegna
held ég að það verði skemmtilegt að halda
áfram og láta fleiri koma að þessu, þá fáum við
fullt af fjölbreyttu og skemmtilegu efni.“
Söngvararnir, organistinn og tónskáldið eru
á einu máli um að viðfangsefnið sé heillandi og
hin gömlu handrit séu mikill íjársjóður. „Þetta
hefur ekki einungis varðveislugildi, heldur er
þetta líka mjög fallegt og listrænt og glæsileg
viðbót við íslenska tónlistarsögu. Hér hafa ver-
ið til svo fá lög fyrir einsöng og orgel með
kirkjulegum texta, svo það er alltaf verið að
syngja sömu lögin. Þess vegna fagna ég þess-
ari viðbót alveg sérstaklega fyrir kirkjuna og
kirkjutónlistina,“ segir Margrét. Hróðmar við-
urkennir að hann hafi átt von á að það yrði
meiri vinna að fá líf í þessi gömlu lög og eigin-
lega hafi það komið honum á óvart hve falleg
þau reyndust vera.
„Fyrsta islenska vasasöngbókin"
En hvernig skyldi þeim ganga að setja sig í
spor Skálholtssveina sem sungu þessi sömu lög
á öldum áður? Upp úr „fyrstu íslensku vasa-
söngbókinni" eins og Hilmar kallar söngkver
skólapiltanna. „Maður reynir bara að vera forn
í lund,“ segir Finnur. „Ég ætla að vera mjög
jafnréttisleg - þetta er náttúrlega mikið skref í
framfaraátt að fá sem aum kvenpersóna að
syngja þetta sem var aðeins fyrir Skálholts-
sveina hér áður fyrr,“ segir Margrét. Um
stund velta þau fyrir sér hvort karlmennirnir
eigi að vera í vaðmálsbrókum og sauðskinns-
skóm og Margrét í upphlut en komast ekki að
endanlegri niðurstöðu.
I hinum gömlu handritum er ekki gert ráð
fyrir hljóðfæraleik, einfaldlega vegna þess að
hljóðfæri voru ekki mörg hér á þeim tíma sem
lögin eru rituð, svo orgelleikurinn er viðbót
Hróðmars. Hilmar lætur þess þó getið að heim-
ildir séu til um að Þórður biskup Þorláksson,
sem sat í Skálholti á áranum 1674-1697 hafi á
sínum tíma flutt inn regal og symfón frá Kaup-
mannahöfn og clavichordium hafí líka verið til.
Hins vegar hafi lítið spm-st af því meir. Að-
spurður um hvernig hann hafi skrifað orgel-
röddina segist Hróðmar fylgja laginu og tónteg-
undunum. „Ég reyni að hafa þetta svolítið fjöl-
breytt, í sumum lögunum er bara einfaldur und-
irleikur og í öðram hefur orgelið sitt sérstaka
stef sem vinnur með eða á móti hinum.“
Hróðmar kveðst vilja geta þess að hann hafi
notið ómetanlegrar aðstoðar þeirra Kára
Bjarnasonar handritavarðar og formanns Col-
legium Musicum og Guðrúnar Laufeyjar Guð-
mundsdóttur sagnfræðinema við grúsk sitt í
handritunum í Þjóðarbókhlöðunni. Margrét
leggur áherslu á að flutningur laganna sé
næsta skref í uppgötvun þeirra, það sé ekki
nóg að finna þau og rannsaka, þeim verði að
koma á framfæri.
Margrét segir ótrúlegt hve mikið af íslensk-
um tónlistararfi hafi týnst og gleymst. „Og það
er eiginlega það sem fólk er mest undrandi á,
því vegna þess hve þjóðlagasafnið hans Bjarna
var mikið að vöxtum þá héldu menn einhvern
veginn alltaf að þar með væra öll rit Biblíunnar
saman komin. Svo kemur bara í ljós að hann
hafði aðeins aðgang að pínulitlu broti af þeim
handritum sem til voru,“ segir hún og bætir við
að nú sé lykilatriði að fá tónskáld til að útsetja
fleiri af hinum nýfundnu lögum.
Höfundur er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JÚLÍ 1999 1 3