Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Blaðsíða 10
„HVÍTA PERLAN" Á
BÆHEIMSKA HÁLENDINU
EFTIR HARALD JÓHANNSSON
SUÐVESTURHLUTA
bömiska hálendisins Tékk-
lands stendur bærinn Telc
(borið fram Telts) í 525 m
hæð miðað við sjávarmál,
á nesi út í vatni sem áin
Telcar rennur hægfara í
gegnum á leiðinni til ósa
sinna í ánni Thaya. Umhverfi bæjarins sem er
næðótt sett skógarrjóðrum, tjörnum, ökrum
og ám, er sérlega vel fallið til gönguferða og
náttúruskoðunar. Vel merktar gönguleiðir
liggja víða og títt meðfram vötnum þar sem
glampar á fiska skvampandi í yfirborðinu, og
opinbert eftirlit ábyrgist að það sé ekkert sem
mælir gegn því að fá sér sundsprett við hlið
þeirra. Stundum liggur leiðin gegnum vin-
gjarnleg, vel hirt þorp, sem státa kannski af
litlum kaffistað á einu horninu, ekki þó alltaf
en aldrei að vita.
Fjölbreytni skrautjurtanna í blómagörðun-
um við hvert hús í þessum þorpum vekur at-
hygli, hún er einstæð að litauðugri fjölbreytni.
Kannski er litum ekki alltaf raðað saman af
listrænni smekkvísi, en fjölbreytnin bætir það
upp og óþarft er að taka fram að blómabúðir
eru óþekkt fyrirbrigði á þessu landsvæði.
Heiti sumra bæjanna koma manni kunnug-
lega fyrir sjónir, já einmitt, þvi að þau koma
fyrir í sögunni Góði dátinn Schwejk eftir tékk-
neska skáldið Jaroslav Hasek sem svo margir
hafa lesið eða hlýtt á útvarpslestur Gísla Hall-
dórssonar leikara, sem hann skilaði til ís-
lenskra útvarpsáheyrenda af sinni alkunnu
snilli íyrir nokkrum árum.
Tékkar spyrja útlendinga gjaman hvort
þeir hafi lesið Schwejk, ef þeir fá jákvætt svar
bæta þeir við, „við erum hann“. Ef þörf gerist
og gengið eftir eiga þeir ekki í neinum vanda
með að rökstyðja fullyrðingu sína nógu vel til
að hún verði trúverðug.
Yfir angandi, litríkum gróðri á láði og legi í
allar áttir hvolfist himinninn eins og skál sem
er dimmblá efst en lýsist þegar neðar dregur
og þó mest þeim megin sem sólin skín. Barm-
wnir eru nær láréttir þar sem þeir snerta jörð
við sjóndeildarhringinn allt í kring, að vera
staddur í miðju þessarar kristaltæru veraldar
inni á ómenguðu hálendinu er hrífandi upplif-
un.
í rituðum heimildum finnst ekkert um til-
vist Telc fyrr en frá árinu 1315 og gaumgæfi-
legar rannsóknir eiga að sanna að byggðar-
kjarni hafi ekki myndast þar fyrr en á milli ár-
anna 1354 og 1366.
Til Telc séð úr fjarlægð vekur fyrst athygli
manns tuminn sem stendur við kirkju Heilags
anda sem er byggður á 13ándu öld. Hann er 49
metra hár en ku hafa verið 3 til 4 metrum
Aærri í upphafí. I eldsvoða árið 1386 sem olli
miklum skemmdum í öllum bænum eyðilögð-
ust spírumar sem voru úr málmi og risu upp
af meginbyggingunni, en vom aldrei reistar
aftur í upphaflegri hæð. Megintuminn er hlað-
inn úr tilhöggnu stórgrýti. Er hann var tekinn
til rækilegrar rannsóknar á ámnum 1991-1994
kom í ljós að hann hefur haft þrísetta glugga í
gotneskum stíl sem hefur verið hlaðið uppí
sennilega eftir nefndan bmna eða einhvern
síðari. Em nú orðnar uppi raddir um að ryðja
þessum upphleðslum úr vegi og opna glugg-
ana á ný. Áð byggingu turnsins er talið hafa
staðið Menhart frá Hradce, höfðingi af aðal-
sættum en hann lét líka byggja kirkjuna og
kastalann sem enn stendur, hann fól húsa-
meistumm sínum að hanna hús í gotneskum
stíl til að byggja kringum sporöskjulagað,
steinlagt markaðstorgið sem nú er aðalsmerki
Telc. Pessi hús byggðu einstaklingar og áttu
sjálfir.
Þau eyðilögðust að meira og minna leyti í
fyrrnefndum bmna sem lamaði kraft og kjark
íbúanna í rúma öld eða þar til á 15ándu öld að
annar höfðingi af sömu ætt, Zachariás z Hra-
dce, lætur endumýja markaðsumsvif á torg-
inu, byggja bjórverksmiðju og hefja salt-
vinnslu. Upp úr þessu hefst blómaskeið byggð-
arlagsins og endurbyggð húsanna kringum
torgið á sér stað að mestu í sama byggingarstíl
en þó gætir þá sterkra áhrifa renisans og síðar
barokk á sumum bygginganna.
Neðsta hæð þessara yndislegu húsa, eitt
þeirra er ráðhúsið, er byggð úr höggnu grjóti
en önnur hæð og ris úr múrsteni. Þau standa
þétt hlið við hlið allt í kringum torgið, þau era
30 metra löng, 8-10 metra breið, 2 hæðir og ris.
Fyrir aftan hvert hús em tiltölulega stórir
mat- og skrúðgarðar, bakhlið þeirra stóð fyrr á
vatnsbakkanum en á síðari áram hefur verið
gerð göngugata milli garðanna og vatnsins.
Framhlið allra húsanna er inndregin og stend-
ur gafl hvers þeirra fremst á súlum, þannig
myndast hellulagður allbreiður, skjólgóður
göngustígur allt í kringum torgið.
Nú era komnar verslanir á neðstu hæðir all-
flestra ef ekki allra húsanna og hafa þær leyst
af hólmi markaðinn sem áður var fyrirferðar-
mikill á torginu.
í eystri og breiðari hluta torgsins stendur
súla með Maríu mey gerð 1716-1720 af mynd-
höggvaranum David Lipart frá Brtnice. íbúi
húss númer 52, frú Zuzana Hodova, lét eftir
sig 1.000 gulden til greiðslu fyrir gerð lista-
verksins.
Neðri brannurinn er gerður upphaflega úr
tré að tilstuðlan Zacharias z Hradec en endur-
byggður 1611, efri bmnnurinn var líka upp-
haflega úr tré en er byggður í núverandi mynd
árið 1872, á honum er standmynd af Siline
með Dionysos litla í fanginu.
Kastalinn sem stendur við vestari enda
torgsins var endurreistur á svipuðum tíma en
hann átti þá eftir að hýsa margar höfðingja-
ættir gegnum aldirnar en sú síðasta, Podsta-
tzky-Lichtenstein, frá 1762 til 1945 er hún yf-
irgaf Tekkland og fluttist til Austurríkis.
Renisanssalir kastalans með voldugum við-
arskreyttum loftum era skoðunarverðir, þeir
geyma merkar minjar, gripi og málverk af
valdamönnum sem kastalann gistu. Til hægri
við aðalinngang hans er kapella Allraheilagra,
á miðju gólfi hennar stendur marmarakista
Myndirnar tók greinarhöfundurinn.
TELC séð frá bakka vatnsins sem umlykur bæinn að mestu.
TORGIÐ íTelc ber merki löngu liðinna tíma.
MÁLVERK nævistans Jan Kren á safni í Telc.
.
FRIÐSÆL náttúra í grennd við Telc.
'IO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999