Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 13

EINKAUPPTÖKUR LOUIS ARMSTRONGS GERÐAR OPINBERAR
staklega fyrir kjörfurstann, er ljóst að hann notaði verkið sem vopn í baráttu
sinni fyrir bættum kjörum og vinnuaðstöðu. Einhverjum gæti þótt það óvið-
eigandi notkun á tónlist sem hugsuð er sem liður í guðsþjónustu, en hafa ber
í huga, að það sem vakti fyrir Bach var einmitt að efla tónlistarflutning í
kirlqum Leipzigborgar.
Lengra nær vitneskja okkar um ástæðurnar fyrir tilurð H-moll messunn-
ar ekki. Við vitum að Bach bætti seinni köflum messunnar við partítúrinn að
Kyrie og Gloriu á síðustu árum ævi sinnar, en getum einungis leikið okkur
að getgátum varðandi tilgang verksins. Allt bendir til að Bach hafí upphaf-
lega litið á fyrstu tvo kaflana sem sjálfstætt, fullgert verk. Það var messa á
borð við þær sem kollegar hans sömdu og sjálfur skrifaði hann á næstu ár-
um fjögur slík verk til viðbótar, þótt þau séu reyndar minni í sniðum en kjör-
furstamessan og að langmestu leyti unnin upp úr gömlum kantötum, á frek-
ar hroðvirknislegan hátt. Hvað varð til þess að hann ákvað að setja saman
langa messu með öllum föstum liðum latnesku messunnar? Vitað er að hann
endurnýtti hluta af Gloriunni úr messu kjörfurstans í jólakantötunni Gloria
in excelsis Deo, BWV 191, í kringum 1745. Á stórhátíðum var Sanctusþáttur
guðsþjónustunnar sunginn í fjölradda útsetningu á latínu í Leipzig og það
kann að vera að Bach hafí endurflutt Sanctus frá 1724 eftir sjálfan sig sama
dag og BWV 191 var flutt. Kannski varð sá samhljómur til þess að Bach hélt
smíði H-moll messunnar áfram. Þarna er nefnilega kominn Sanctuskaflinn
sem við þekkjum sem fjórða kafla messunnar. Þessi eða aðrar slíkar teng-
ingar eða tilviljanir geta hafa komið atburðarásinni af stað. Kveikjunnar er í
það minnsta trúlega að leita hjá Bach sjálfum. Rýnt hefur verið í öll tiltæk
skjöl og heimildir sem hugsanlega gætu varpað ljósi á málið, en ekki hafa
fundist neinar sannanir fyrir pöntun frá hirðinni í Dresden eða úr öðrum átt-
um. Johann Sebastian Bach, „konunglegt pólskt og kjörfurstalegt saxneskt
hirðtónskáld, kapelmeistari og tónlistarstjóri í Leipzig", tók það sem sé trú-
lega upp á sitt eindæmi að semja þessa risavöxnu messu, sem sprengir af
sér viðjar alls venjulegs helgihalds. Enn spyrjum við: af hverju?
Á tímum Bachs var hugtakið „frjáls listamaður“ ekki til. Tónlistarmenn
voru í þjónustu aðals, borgar eða kirkju og tónskáld sömdu tónlist sína með
ákveðnar kringumstæður í huga. Þetta átti ekki síst við um þau tónskáld
sem störfuðu innan kirkjunnar. Trúarleg tónverk voru samin gagngert í
þeim tilgangi að þau yrðu flutt við kirkjulegar athafnir af ýmsu tagi. Bach
var barn síns tíma og engin undantekning frá þessari reglu. Við sjáum það á
mjög skýran hátt ef við berum saman verk hans frá tveimur síðustu tímabil-
unum á ferli hans. í Köthen, þar sem hann starfaði árin 1717-1723, samdi
hann nær eingöngu veraldlega hljóðfæratónlist. Ástæðan: kenningar
Kalvíns áttu upp á pallborðið þar á bæ og fjölradda tónlist var litin hornauga
í kirkjunni. Frá 1723, og til æviloka 1750, gegndi Bach svo stöðu Tómasar-
kantors í Leipzig. Þar þurfti hann að sjá aðalkirkjum borgarinnar fyrir tón-
list og því liggur eftir hann fjársjóður kirkjukantata. En þegar kom fram á
fimmta áratug átjándu aldar og Bach nálgaðist sextugt, fór hann að líta yfir
farinn veg. Hann hafði alla tíð verið maður skipulagður og haft yndi af því að
raða verkum sínum saman eftir ýmiskonar formúlum þannig að þau mynd-
uðu heildir. Nú urðu þessar vangaveltur æ fyrirferðarmeiri og þær skutu
hinni praktísku hlið að lokum aftur fyrir sig. Gegnhugsuð og mergjuð verk á
borð við Klavierúbung III og Tónafórnina litu dagsins ljós og að lokum
einnig Fúgulistin og H-moll messan. Það er alls ekki víst að Fúgulistin hafi
verið ætluð til flutnings og Bach nefnir engin hljóðfæri í nótunum. Hljóð-
færaskipan er að vísu tilgreind í handritinu að H-moll messunni, en allar
kringumstæður og ekki síst lengd verksins benda til þess að Bach hafi samið
það án hliðsjónar af mögulegum flutningi.
Þegar rýnt er í form messunnar blasir fjölbreytt safn kafla við sjónum.
Sérstaklega eru kórkaflarnir margir og mismunandi. Sumir þeirra gætu
verið úr veraldlegum hljómsveitarkonsertum, nema hvað röddum kórsins er
fléttað inn í þá. Aðrir eru samdir sem djúpar og táknrænar hugleiðingar um
örlög Krists. Enn aðrir bera með sér blæ endurreisnar og hvíla örugglega í
hinum gamla kirkjustíl. Var ætlun Bachs ef til vill að taka saman dæmabók
um messutónlist á svipaðan hátt og hann sýnir ólíka útfærslumöguleika stefs
í Fúgulistinni? Það má vel vera. Þessi gnægð hefur reyndar vakið gagnrýn-
israddir, sem hafa talið heildarsvip verksins vera ábótavant. Því má svara
með því að benda á úthugsað heildarform hinna ólíku þátta messunnar, sér-
staklega Gloriu og Credos, sem og samsvaranir milli þessara kafla.
Þegar upp er staðið virðist sú tilgáta trúverðug að Bach hafi litið á H-moll
messuna sem lokaorð sín á sviði kirkjutónlistar. Verk sem myndi lifa höfund
sinn og vera vitnisburður um þá „kunnáttu sem hann hafði aflað sér á sviði
tónlistar“. Hann valdi í þessu skyni það form kirkjutónlistar sem lengst hafði
lifað og var ekki háð duttlungum tímans. Hinn fomi texti hafði verið tónsettur
allt frá fjórtándu öld og Bach þekkti sjálfur margar gamlar messur eftir Pa-
lestrina og aðra endurreisnarmeistara. Hann leit síðan yfir verkasafn sitt og
valdi kafla sem hæfðu viðfangsefninu. Þetta gerði hann með afar gagnrýnum
augum. Einungis það allra besta var nógu gott. Messumar fjórar, sem áður
var getið, urðu að víkja fyrir kjörfúrstamessunni stórkostlegu. Þar vom fyrstu
tveir kaflarnir, Kyrie og Gloria, komnir. Hinn magnaða Sanctuskafla frá 1724
var líka hægt að taka óbreyttan og tilbúinn. Hann hafði lengi verið í uppáhaldi
hjá höfundi sínum og ber ægishjálm yfir annan stakan Sanctus, sem vitað er
um eftir Bach. Af níu köflum Credoþáttarins (sem Bach nefnir Symbolum
Nicenum, þ.e. Níkeujátninguna) em a.m.k. fjórir nýsamdir, en hinir em trú-
lega allir byggðir á kantötum Bachs, þótt ekki hafi allar frummyndirnar varð-
veist. Reyndar er nú talið að allt að 17 af 25 köflum messunnar hafi upphaf-
lega verið að finna í eldri verkum meistarans, þótt ekki sé hægt að benda á
uppmnalega útgáfu nema í sjö tilvikum. Síðustu kaflar verksins, Osanna,
Benedictus, Agnus Dei og Dona nobis pacem, em allir endumnnir. Lokakafl-
inn, á sér meira að segja tvær fyrirmyndir. Bach notaði nefnilega endumnn-
inn kafla úr Gloriu til að enda verkið. Þessi vinnuaðferð barokktónskálda, að
endurútsetja gamla tónlist og nota upp á nýtt, hefur farið fyrir brjóstið á sum-
um. Oft var vissulega gripið til þessa ráðs vegna tímaskorts eða andleysis og
þótti sjálfsagt. Sú er þó ekki raunin þegar Bach er annars vegar, sér í lagi ekki
þegar rætt er um H-moll messuna. Áðurnefndur lokakór skal tekinn sem
skýrt dæmi um það. Uppmnalega gerð kaflans er að finna sem upphafskór
kirkjukantötunnar Wir danken dir, Gott, BWV 29, frá 1731. Tveimur ámm
síðar notaði Bach kaflann með nokkmm breytingum sem hluta af Gloriu. Þar
er sungið Gratias agimus tibi. Aftur em Guði sem sagt færðar þakkir, en á lab-
ínu. U.þ.b. 15 ámm síðar notaði Bach svo þessa dýrðlegu fúgu í þriðja sinn, nú
sem lokapunkt H-moll messunnar. Textinn er auðmjúk bæn um frið, Dona
nobis pacem, og þar eð við heyrum sömu tónlist og í Gratias endurómar þakk-
argjörðin sem þá var flutt í huga okkar.
Höfundur er dagskrórstjóri ó Klassík FM.
SAFNAÐI VINUM SAMAN
í HRING OG TÓK UPP
SAMRÆÐUR ÞEIRRA
EKKI er öllum kunnugt um það
en hinn frægi djassisti Louis
Armstrong skildi ekki aðeins
eftir sig gífurlegt magn frábærrar
tónlistar. Eftir hann liggur fjöldi
segulbandsupptakna, sem Banda-
ríkjamönnum mun bráðlega gefast
tækifæri til að hlýða á, þar sem
Armstrong ræðir um heima og
geima, bæði einn og við annað fólk.
Kemur á daginn að listamaðurinn
safnaði vinum og vandamönnum
gjarnan saman í hring og tók upp
samræður þeirra, ýmist með eða
án vitundar gesta sinna.
Armstrong tók upp á því dag
einn árið 1947 að taka upp á band
ýmsar hugleiðingar sínar, sem og
samræður við annað fólk, og er
fram liðu stundir fór hann vart út
úr húsi án þess að hafa ferðaupp-
tökutæki sitt með i farteskinu.
Afraksturinn voru þúsundir
klukkustunda af nánum einkasam-
tölum, drykkjusögum og dóna-
bröndurum, trompetleik meistar-
ans sem og nánast öllu því sem
vakti áhuga hans.
Þekktur fyrir margt annað
en að tala undir rós
Næstum þrír áratugir eru liðnir
frá því Armstrong lést, sextíu og
níu ára að aldri, en hann er gjarn-
LOUIS Armstrong
an talinn meðal fremstu djassista
aldarinnar. í bígerð er að breyta
heimili Armstrongs í safn til minn-
ingar um hann og er stefnt að því
að opna árið 2001, en þá verða liðin
eitt hundrað ár frá fæðingu Arm-
strongs.
í haust á hins vegar að ljúka við
að taka upp til varðveislu um 650
spólur af efni, sem Armstrong
skildi eftir sig, og jafnframt verða
segulbandsupptökurnar gerðar op-
inberar í fyrsta skipti, og mun þá
almenningi í Bandaríkjunum loks
gefast tækifæri til að hlýða á
meistarann láta gamminn geisa um
allt milli himins og jarðar.
Upptökumar gefa einstæða inn-
sýn í einkalíf Armstrongs, en um
hann hafa verið skrifaðar nokkrar
ævisögur, auk þess sem hann skrif-
aði sjálfur sjálfsævisögu. í frétt
The New York Times er haft eftir
Michael Cogswell, forstjóra Louis
Armstrong-safnsins, sem geymir
upptökumar, að þær gefi mönnum
tækifæri til að rýna í sálarlíf
mannsins sem frægur var fyrir
ráma rödd sína og spunaspila-
mennsku á trompetið.
Armstrong hafði hins vegar
sjaldan fyrir því að tilgreina hverj-
ir viðmælendur sínir væru, eða
hvenær upptökur hefðu farið fram,
og því er ekki alltaf auðvelt að átta
sig á samhenginu í samræðum
hans við annað fólk. Ymis ummæli
Armstrongs munu hins vegar
óneitanlega vekja athygli fólks en
Armstrong var þekktur fyrir
margt annað en að tala undir rós.
Hann var ekki kallaður „satchmo11
- strigakjaftur - fyrir ekki neitt.
„Dramatískt en um leið skoplegt meistarastykki »i'ígÓðar
í frábænm bðning lak" ^
^fÍaX6HTte2 HÁSKÓLABÍÓ
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999 1 3h