Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 16

Itilefni afmælisins er skáldsins og verka
hans nú víða minnst. Bókaforlög keppast
við að endurútgefa frægustu ritverk hans
og margir reyna að breyta út af hefðinni
og skrifa um áður óþekktar hliðar Goethe,
eins og t.d. um dálæti hans á góðum mat
og vínum
Lýsing á lífi Goethe ætti ekki að reynast erf-
ið, því auk skáldlegra og fræðilegra rita eftir
hann byggjast tvö verka hans „Dichtung und
Wahrheit" og „Italienische Reise“ á atburðum
úr lífi hans. Þar við bætast ótal bréf, dagbækur
og skráð viðtöl, sem hann átti við samstarfs-
menn sína og þá sem sóttu hann heim. En samt
sem áður virðist eins og að ekki sé vitað ýkja
mikið um persónuna Goethe. Margir samtíðar-
menn hans reyndu að skilgreina sérkennilegt
skapferli hans, en án árangurs. Sá hluti per-
sónuleika Goethe, sem ætíð hefur vakið ýmsar
spurningar og sem enn í dag hvílir mikil leynd
yfir, eru ástarsambönd hans og samskipti við
. hitt kynið. Goethe hafði gjarnan samskipti við
konur og þreyttist aldrei á að skrifa þeim bréf,
eins og svo mörgum ættingjum og vinum.
Hann skrifaði sérstaklega frá ferðalögum sín-
um, hugleiðingar sínar eða bara atvik úr hvers-
dagsleikanum. Bréf Goethe til vinkvenna sinna
birtast m.a. í bókinni „Lieber Engel, ich bin
ganz dein!“. Þar gefur að líta bréf Goethe til
kvenna, sem höfðu mikla þýðingu í lífi hans.
Móðir og systir
Á uppvaxtarárum Goethe í Frankfurt eyddi
hann miklum tíma með móður sinni og systur,
sem var einu ári yngri en hann. Móðir hans var
aðeins 18 ára að aldri og faðir hans tæplega fer-
tugur þegar Goethe kom í heiminn hinn 28.
ágúst 1749. Af þessum ástæðum stóð hún oft
nær bömunum sínum tveimur en eiginmanni.
Móðir Goethe var lífsglöð kona, sem þótti gam-
an að yrkja og veitti systkinunum gleðiríka og
áhyggjulausa æsku. Goethe tileinkar móður
sinni hlýlega lýsingu í „Dichtung und Wa-
hrheit“, en samband hans við hana eftir að hann
flutti að heiman var allt annað en hlýlegt. Eftir
dauða eiginmannsins 1782 lifði hún í næstum 30
ár. Goethe heimsótti hana aðeins fjórum sinnum
eftir að hann fór að heiman og lét hana afskipta-
lausa síðasta áratug ævi hennar. Hann var ekki
einu sinni viðstaddur jarðarfor hennar. Sú sem
stóð Goethe næst á unglingsárum hans var syst>
ir hans Cornelia. Þar til hann fer til Leipzig í
laganám er hún eina „ástin“ í lífi hans og trún-
aðarvinkona. Þetta systkinasamband, sem líkja
mátti við ’tvíburasamband, er talið hafa haft
mikil áhrif á síðari ástarsambönd Goethe. Corn-
elia var ekki ófríð, en gat heldur ekki talist fal-
leg. Goethe hélt því fram að hún hefði átt að
ganga í klaustur, því að henni bauð við þeirri til-
hugsun að vera gefin manni. Eigi að síður giftist
hún vini fjölskyldunnar, að vísu á móti vilja sín-
um. Cornelia lést af bamsförum, þegar hún
eignaðist annað bam sitt þá aðeins 26 ára göm-
ul. Ást hennar til bróður síns var mikil, því hún
líktist í engu þeirri holdlegu ást milli manns og
konu, sem hún hafði óbeit á.
Þessi hugsunarháttur Corneliu átti eftir að
fylgja Goethe í ástarsamböndum hans, en hann
virtist laðast að konum, sem þvingaðar höfðu
verið í fyrirfram misheppnuð hjónabönd og
urðu að láta barneignir ganga yfir sig, þvert á
móti vilja þeirra.
Ungar ástir
Á námsárum sínum í Leipzig um 1765 kynnt-
ist Goethe dóttur veitingahúsaeigenda, Schönk-
opf að nafni. Hann var þá aðeins 17 ára að aldri
og vanur að snæða hádegisverð á veitingastaðn-
um, þar sem Anna Katharina, kölluð Káthchen,
þjónaði til borðs. Ástin grípur hann heljartök-
um, en Kathchen er nokkrum ámm eldri en
hann og öllu reyndari á þessu sviði. Goethe
leyndi ekki tilfinningum sínum til hennar og átti
við erfið afbrýðisköst að stríða, þangað til hún
batt enda á sambandið í vinskap.
Eftir þriggja ára nám í Leipzig átti Goethe
við veikindi að stríða og sneri aftur til æsku-
heimilis síns til að leita sér lækninga. 1770 hélt
hann síðan til Strassburg til að Ijúka við laga-
námið og kynntist þar öðrum menntamönnum,
þar á meðal guðfræðingnum og ferðapredikar-
anum J.G. Herder. Hann opnaði fyrir Goethe
nýjan heim og fræddi hann um kenningar upp-
lýsingatímabilsins og benti honum m.a. á
skáldskap Shakespeare. Mótvægi við þessa
andlegu örvun fann Goethe í ást sinni til
prestsdótturinnar Friederike Brion.
Brion-fjölskyldan bjó í Sesenheim, rétt utan
við Strassburg. Goethe leið strax vel innan um
þessa óvenju opnu og vinalegu prestsfjöl-
skyldu. Strax eftir fyrstu heimsóknina skrifar
hann Friederike ástleit bréf frá Strassburg.
Þessi nýtilkomna ást og áhrif nýrra hugmynda
urðu til þess að Goethe fylltist krafti og sköp-
unarþörf, sem áttu sér engan líka. En eftir
» nokkurra mánaða samband við Friederike var
Goethe orðinn óánægður. Eftir að hann lauk
lagaprófi í Strassburg, heimsótti hann hana í
síðasta sinn og sleit síðan sambandinu bréflega
eftir að hann kom aftur til Frankfurt.
Það hefur alltaf verið talað um Friederike
GOETHE OG
KONURNAR
Á þessu ári eru liðin 250 ár frá fæðingu þýska skálds-
ins, rithöfundarins og f ræðimannsins Johanns Woll f-
gang Goethe, skrifar HRUND EYSTEINSDÓTTIR. Gefin
hefur verið út bók um samband Goethe og Christiane
Vulpius, en sambúð þeirra vakti mikla athygli.
Marianne von Willemer Charlotte Buff
Friederike Brion
„Lili“ Schönemann
GOETHE á fullorðinsárum 1828. Aldurinn
kom ekki í veg fyrir hrifningu hans af ung-
um stúlkum.
Kátchen Schönkopf Charlotte von Stein
Brion sem æskuást Goethe, hann orti til henn-
ar ljóð og virtist hafa notið sambandsins á
meðan á því stóð. En Friederike sjálf átti um
sárt að binda eftir að Goethe yfirgaf hana án
allra skýringa. Hún giftist aldrei og lifði frekar
tilbreytingarlitlu lífi. Hún talaði aldrei um
Goethe, en sögusagnir herma að hún hafi eign-
ast barn, sem hún hafi gefið frá sér. En sú saga
hefur aldrei verið staðfest.
„Raunir Goethc unga"
Eftir að Goethe kom frá námi í Strassburg,
starfaði hann sem lögfræðingur og vann áfram
að ritstörfum sínum. Hann ferðaðist m.a. til
Wetzlar, til að bæta við starfsreynslu sína á
lagasviðinu. Þar kynntist hann sendiherrarit-
aranum Johann C. Kestner og unnustu hans
Charlotte Buff. Goethe átti eftir að verða mikill
vinur þeirra, fyrr en varði fór þó að bera á
spennu milli Charlotte og Goethe. Tilfinningar
Goethe í garð Charlotte, eða Lotte eins og hún
var kölluð, breyttust fljótt í ástríður og eftir
tæpa þriggja mánaða dvöl í Wetzlar ákvað
hann, sökum þessa, að láta sig hverfa og sneri
aftur til Frankfurtar.
Eftir brottfór Goethe létu Charlotte Buff og
Kestner gefa sig saman, án þess að láta Goethe
vita eins og þau höfðu lofað. Þetta atvik, ásamt
giftingu systur hans Corneliu og sjálfsmorði
vinar hans, sem fyrirfór sér vegna forboðinnar
ástar, urðu kveikjan að skáldsögunni „Raunir
Werthers unga“. Hún kom út um haustið 1774
og hefur engin bók í Þýskalandi fyrr eða síðar
fengið þvflíkar viðtökur. En hún er talin vera
mesta ástarsaga heimsbókmenntanna.
Lili Schönemann
Síðasta ár Goethe i Frankfurt, áður en hann
flutti til Weimar, bar nýtt ástríðufullt samband í
skauti sér. Það voru kynni hans við Lili Schö-
nemann, 16 ára dóttur verslunareigenda í
Frankfurt. Þetta var hamingjuríkt tímabil fyrir
Goethe og hjálpaði honum að gleyma sárri
reynslu með Charlotte. Sambandið við Lili
leyddi næstum því til trúlofunar, en bilið á milli
fjölskyldna þeirra var of stórt, hvað varðaði trú-
arbrögð og aðrar lífsskoðanir. Auk þess var
Goethe ekki alveg viss í sinni sök og óttaðist að
binda sig. Til þess að fullvissa sig um að hann
gæti verið „án“ Lfli tók hann boði vina sinna og
fór í ferðalag til Sviss. En eins og svo oft uppfrá
þessu reyndi hann að yfirvinna sálarkreppu,
sem hann átti við að stríða, með því að skipta
um umhverfi. Annað atvik létti undir með hon-
um að slíta trúlofuninni við Lili, en það var boð
Carls Augusts, unga hertogans af Sachsen-
Weimar-Eisenach hertogadæminu, um að koma
og heimsækja hann í Weimar. Og svo fór að
Goethe yfirgaf Frankfurt fyrir fullt og allt 26
ára að aldri og sneri sér að nýjum verkefnum og
nýjum ástarsamböndum í Weimar.
Charlotte von Stein
Hertogaynjan af Sachsen-Weimar-Eisenach
hafði kallað til sín skáld, rithöfunda og annað
mennta- og menningarfólk úr ýmsum áttum til
starfa við hirðina. Goethe tók m.a. við ýmsum
pólitískum stöðum og gegndi mikilvægu hlut-
verki á svið leikhúss- og menningarmála í
Weimar.
Þar kynntist Goethe hirðmey að nafni
Charlotte von Stein. Hún átti eftir að hafa mik-
il áhrif á líf og störf Goethe. Charlotte von
Stein var 7 árum eldri en hann og var i von-
lausu hjónabandi. Hún minnti Goethe á systur
hans og hann laðaðist einnig að rólegu og yfir-
veguðu fasi hennar, sem hafði góð áhrif á eirð-
arleysi hans. Á fyrstu 10 árum Goethe í Weim-
ar mynduðust ólýsanlega sterk vinabönd á
milli þeirra, sem hann sjálfur átti erfitt með að
útskýra. Ljóðin sem hann orti til hennar ein-
kenndust af auðsveipni, sem annars var óþekkt
í ástarljóðum hans. Þetta sterka trúnaðarsam-
band byrjaði að líða undir lok þegar Goethe fór
til Ítalíu 1786-88, án þess að minnast á það við
nokkurn mann, ekki einu sinni við Charlotte.
Hann skrifaði henni alltaf á ferðum sínum, en
þegar hann kom heim eftir tveggja ára fjar-
veru beið hans aðeins kuldalegt viðmót
Charlotte, sem var ekki búin að fyrirgefa hon-
um að hafa látið sig hverfa orðlaust. Arið eftir
heimkomuna slitnaði síðan algjörlega upp úr
sambandi þeirra.
„Brúdurin"
Tæpum einum mánuði eftir heimkomu
Goethe frá Róm flutti inn til hans tuttugu og
þriggja ára gömul stúlka, sem hafði heillað
hann upp úr skónum. Hún varð fyrst ástkona
hans, síðar sambúðarkona og enn síðar eigin-
kona Goethe. Þetta var Christiane Vulpius.
Goethe var 39 ára þegar hann hitti Christiane í
borgargarðinum í Weimar og upp frá því voru
þau óaðskiljanleg. Samband Goethe og Christi-
ane þótti á þessum tíma hneykslanlegt og ósið-
samlegt. Goethe sjálfur sagðist vera giftur
maður bara án allrar „seremoníu", þegar hann
var inntur eftir því af hverju þau létu ekki gifta
sig. Christiane var af fátækum ættum og hafði
sjálf unnið fyrir sér á verkstæði fyrir gervi-
blóm. Hún þótti ekki vera nógu góð fyrir
Goethe og var ekki samþykkt af samfélaginu.
Staða hennar innan veggja heimilisins var al-
veg jafn erfið, en hún mátti ekki taka sér sæti
við borðið ef gestir voru viðstaddir, heldur varð
að hverfa inn í eldhúsið og enginn gat vitað
hversu hún hlaut að líða fyrir það. Vinir Goethe
hunsuðu hana og þökkuðu henni aldrei fyrir
sig. Ekki einu sinni Schiller, sem var þó besti
vinur Goethe og heimagangur á heimilinu. Að-
eins móðir Goethe samþykkti hana sem konu
Goethe og tók henni opnum örmum.
Eftir eins árs samband fæddist þeim sonur-
inn August, en hann var eina bamið þeirra af
fimm, sem lifði. Þau lentu auðvitað mikið á milli
tannanna á fólki, þar sem þau lifðu í synd og
hefur það bitnað mest á Christiane, en Goethe
var mikið á ferðinni á þessum tíma. Það var ekki
fyrr en í Napóleonstríðinu, eftir að franskir her-
menn höfðu ruðst inn í vinnuherbergi skáldsins
og Christiane hent sér fyrir mann sinn til vernd-
ar, að Goethe ákvað að giftast henni.
Árið 1806 gekk hann loksins að eiga hana, en
staða hennar í samfélaginu breyttist lítið þrátt
fyrir það. Aðgangur hennar að hirðinni var enn
sem fyrr lokaður og hafa margir gagnrýnt
Goethe fyrir að hafa ekki beitt sér meira fyrir
rétti konu sinnar. Samband Goethe og Christi-
ane vekur enn í dag margar spurningar. Sigrid
Damm hefur nú rannsakað ýmis gögn, sem áð-
ur hafa ekki komið fram í dagsljósið og birtist
niðurstaða þeirrar rannsóknar í nýútgefínni
bók hennar „Christiane und Goethe". Þessi
bók er nú með söluhæstu bókum í Þýskalandi
og sýnir það áhuga fólks á þessu einstaka sam-
bandi. Einnig hefur saga þeirra verið kvik-
mynduð af leikstjóranum Egon Gúnther, sem
getið hefur sér nafns m.a. með kvikmyndun á
„Raunum Werthers unga“. Myndin heitir „Die
Braut“, eða „Brúðurin" og var frumsýnd í
Þýskalandi í lok maí s.l. Hún hefur ekki fengið
góða dóma og þykir þar farið allt of mjúkum
höndum um persónu Goethe.
Ástir ó efri árum
Nokkrum árum eftir dauða Schillers (1805)
heimsótti Goethe gömul heimkynni sín, þ.e.
Rínar- og Main-héruðin. En eftir að hann
missti besta vin sinn og kollega átti hann
erfitt með að einbeita sér að vinnu sinni. Þess-
ar ferðir fór hann sumrin 1814 og 1815. Þær
áttu eftir að gera honum gott, ekki síst vegna
þeirrar óvæntu athygli, sem hann fékk frá
Marianne von Willemer, konu bankamanns í
Frankfurt. Goethe sló ekki hendinni á móti
þessari aðdáun, sem honum var sýnd og ekki
leið á löngu þar til hann endurgalt henni sömu
tilfinningar. Þetta vinasamband varð til þess
að Goethe fór að vinna aftur af fullum krafti,
sérstaklega að „Westöstlichen Divan“, sem
hann hafði byrjað á áður en hann lagði af stað.
Þar notar hann m.a. persónu Marianne í
skáldsöguna.
Stuttu eftir heimkomuna missti Goethe konu
sína, Christiane, sem dó þann 6. júní 1816 eftir
erfið veikindi. Dauði hennar var mikið áfall fyr-
ir hann. Goethe dró sig í hlé eftir fráfall hennar
og síðustu tveir áratugir lífs hans voru frekar
atvikalitlir og einkenndust af daglegum rit-
störfum, eins og t.d. vinnu hans við „Fást“.
Síðasta ferð hans til heilsubótarstaðarins
Marienbad í Böhmen árið 1823, var þó við-
burðarík fyrir Goethe. Hann var gæddur þeim
hæfileika að eiga auðvelt með að kynnast fólki
og svo fór að hann komst í kynni við unga
stúlku, Ulrike von Levetzow að nafni, á meðan
á dvöl hans í Marienbad stóð. Á milli þeirra
myndaðist næstum því unglingsleg ást, sem
varð til þess að Goethe bað um hönd þessarar
19 ára stúlku, en hann var þá sjálfur orðinn 74
ára. Ytri aðstæður og hikandi svar Ulrike urðu
til þess að Goethe varð frá að hverfa, sem
hryggbrotinn maður.
Eftir þessa reynslu gerði hann sér grein fyrir
því að hann hafði elst og snéri sér alfarið að ritr
störfum sínum. Þar upplifir hann allar sínar ást-
ir á ný við skrif á ævisögu sinni. Minningamar
um Friederike vakna þegar hann fjallar um tím-
ann í Strassburg. Það sama gildir um Lili, sem
giftist þangað. Einnig hugsar hann til Lotte,
þegar hann er beðinn um að skrifa formála að
afmælisútgáfu „Rauna Werthers unga“. Á
þennan hátt lifna endurminningamar um falleg-
ar og ólíkar konur við, sem allar höfðu það sam-
eiginlegt að hafa verið elskaðar af Goethe.
# Heimildir: Peter Boemer: Johann Wolfgang von
Goethe. Rowohlt Taschenbuch Verlag 1999. Herbert
Giinther: Johann Wolfgang Goethe. Stieglitz-Verlag
1966. Richard Friedenthal: Goethe - Sein Leben und
seine Zeit. Piper Verlag 1963.
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999