Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1999, Blaðsíða 7

SÍFELLT fer meira land undir byggingar og mannvirki, sífellt fjölgar fólkinu. Árið 1968 sagði
vistfræðingurinn Paul Erlich að mannkynið væri svo gott sem komið á leiðarenda og hundruð
milljóna manna mundu svelta í hel á næsta áratugi. Samt er mannkynið nú, eftir að því hefur
fjölgað um nærri 2 milljarða, nær því að hafa í sig og á en þá var.
BJART FRAM-
UNDANEÐA
ALLT AÐ H RYNJA?
EFTIR JOHN TIERNEY
Um þessar mundir áttu olía og ýmsir málmar að vera á
Drotum og mannkynið sjálft í Drotum vegna offjölgunar.
:yrir þessari myrku sýn hafa ramtíparspámenn eins og
vistfræðingurinn Paul Erlich talað, en aðrir eins og
bandaríski hagfræðingurinn Julian Simon hafa spáð
dví að mannkynið muni leysa hvern vanda og til þessa
hefur sá spádómur fremur gengið eftir.
RIÐ 1798 gaf Thomas Malthus
Aút bók þess efnis að mannfjölg-
un í heiminum stefndi í óefni,
fæðuskortur yrði óhjákvæmi-
legur með þessu áframhaldi, og
eina vonin um betri tíð fælist í
því að koma góðu eða illu í veg
fyrir það að menn ykju kyn sitt
fyrirhyggjulaust. Rit þetta varð alræmt, og
nafn höfundar er fleygt enn þann dag í dag,
þótt fáir nema fræðimenn hafi lesið hann.
Nú orðið má kalla kenningu Malthusar rót-
fasta í hugarheimi Vesturlandabúa. Þeir sem
ekki búa mjög þröngt hafa náttúrulega ekki
brýna ástæðu til að velta málinu fyrir sér dag-
lega. En menn vita af vandanum, hann vofir
stöðugt yfir líkt og hættan á kjarnorkustyrjöld
eða germengun náttúrunnar, svo að dæmi séu
nefnd. Slíkt getur lagst svo þungt á menn að
þeir örvænti um framtíðina. Er skammt að
minnast kalda stríðsins, þegar kjarnorkustyrj-
aldarkvíði gagntók börn og unglinga svo að
þau bárust varla af. Mannfjölgunarhættan er
ekki jafnbráð. En margir, og kannski flestir,
þykjast ekki sjá betur en þetta hljóti að enda
með ósköpum. Menn gera sér vonir um að fá
sjálfir að enda ævina áður en allt verður yfir-
fullt - og helst börn þeirra líka, en lengra
megna fæstir að hugsa.
Ekki er ýkja langt síðan margir Vestur-
landamenn trúðu því í einlægni að auðlindir
veraldar væru óþrotlegar. Nú munu flestir
trúa því að þær séu af skornum skammti. Mál-
ið sé einfalt: Eyðist það sem af er tekið. Menn
hafa spurt á móti: Af hverju eru auðlindirnar
ekki þrotnar þegar? En slíkar efasemdir þykja
ekki sannfærandi lengur, flestir eru nokkuð
vissir í sinni sök. Vísbendingarnar þykja orðn-
ar svo greinilegar. Að vísu hefur oft syrt í ál-
inn og lífið samt haldið áfram að ganga sinn
gang. Orkukreppur eru til dæmis engin
nýlunda. Um miðja síðustu öld hafði hvölum
fækkað svo að verð á ljósmeti snarhækkaði.
Arið 1905 sá Roosevelt Bandaríkjaforseti
ástæðu til að vara landa sína við „skógarneyð“,
því allt þótti benda til þess að timbur yrði senn
á þrotum, og varð mönnum svo bilt við að lagt
var til að jólatré yrðu bönnuð. Og árið 1926
létu bandarísk yfirvöld þá tilkynningu út
ganga, að olíulindir landsins mundu endast í
sjö ár í viðbót.
Veðmál Simsons og Ehrlichs
Julian Simon heitir bandarískur hagfræð-
ingur sem lengi hefur hvatt til bjartsýni á
framtíð mannkynsins. Hann hefur að sjálf-
sögðu átt við ramman reip að draga. Árið 1980
veðjaði hann þúsund dollurum við einn hat-
rammasta andstæðing sinn, Paul Ehrlich vist-
fræðing um það, að verð á málmum mundi
fara lækkandi næsta áratuginn. Gekk sú stað-
hæfing þvert á spár Ehrlichs og samherja
hans, því þeir reikna dæmið svo að auðlindir
þverri og þar af leiðandi verði hráefnið dýrara.
Nú fór það svo, að mannfólkinu fjölgaði um
800 milljónir á þessum árum, og varla hefur
mikið bæst við auðlindirnar í jörðu. Hins veg-
ar lækkaði verðið á öllum fimm málmtegund-
unum. Hafði Ehrlich þó fengið að tilgreina
þær sjálfur, og valið króm, kopar, nikkel, tin
og wolfram.
Ehrlich hefur samið bók þá sem líklega hef-
ur selst best allra vistfræðirita. Hún nefnist
Fólksfjöldasprengjan, The Population Bomb,
og kom út árið 1968. Þessi eru inngangsorð
hennar: „Baráttan við að fæða mannkynið er á
enda. Á næsta áratug munu hundrað milljóna
manna svelta í hel.“ Hún heldur svo áfram í
sama dúr. Ehrlich staðhæfir að „óhjákvæmi-
legt“ sé að „dánartalan í heiminum hækki
ákaflega“ í framtíðinni. í bók sem hann samdi
með konu sinni sex árum síðar og nefndist
Endalok velmegunar, The End of Affluence,
hækkar hann dánartöluna enn. Boðar hann
„stórslys í manneldinu" og muni það líkast til
ríða yfir á áttunda áratugnum en í síðasta lagi
á þeim níunda. Skepnuskapur og fáviska hafi
Iagst á eitt og komið málum þannig að heill
milljarður manna kunni að svelta í hel. Eitt
megi að minnsta kosti segja með fullkominni
vissu: matvöruverð muni fara síhækkandi.
Ein staðhæfing stendur eftir af því sem
spáð var í bók þessari. Mannkyninu hefur
fjölgað. Við erum orðin um 6 milljarðar (6000
milljónir) og hafa háttí 2 milljarða bæst við frá
því að Fólksfjöldasprengjan kom út. Hitt er
verra, að velmegun á Vesturlöndum hefur
aukist frekar en hitt, menn eru ívið efnaðri,
betri til heilsunnar og betur nærðir. Ekki hef-
ur dánartíðnin heldur aukist svo sem Ehrlich
spáði. Bæði hefur dregið úr barnadauða og
lífslíkur aukist. í þriðja heiminum hafa þær
aukist stórlega. Vissulega hafa hungursneyðir
lagst á hér og hvar, ýmist af völdum ófriðar,
þurrka eða ólánlegrar landbúnaðarstefnu. En
stöðugt færri verða fyrir á slíkum hörmungum
og hefur svo gengið undanfarna þrjá áratugi.
Eru þeir reyndar færri en um sama bil á síð-
ustu öld, og hefur mannfólkinu þó stórfjölgað.
Sérfræðinga greinir á um það hversu margir
eigi við langvarandi sult að stríða, en þeir eru
nokkurn veginn sammála um hitt að fólk í
þriðja heiminum sé að meðaltali betur nært nú
en árið 1968. Matvælaframleiðsla hefur aukist
frá því Fólksfjöldasprengjan kom út, og gert
betur en að halda í við fólksfjölgunina. Fór hér
eins fyrir Ehrlich og forgöngumönnum hans
allt frá Malthusi.
Silaekkandi hráelnisverð
Julian Simon hreifst í upphafi með bölsýnis-
bylgjunni. Hann lagði trúnað á offjölgunar-
spámar og fór að senda frá sér greinar um ráð
við vandanum. Fannst honum ráð að nota hag-
rænar aðferðir og egna fyrir konur með fyrir-
heiti um aukna velmegun ef þær færu sér
hægar í barneignum. En þegar frá leið rakst
hann á hagrannsóknir sem leitt höfðu í ljós, að
þjóðir sem fjölgaði mjög ört voru ekki verr
staddar en aðrar sambærilegar - og ófáar bet-
ur staddar. Svo varð fyrir honum bók ein,
Skortur og vöxtur, Scarcity and Growth, sem
út hafði komið 1963. Höfundarnir, Harold Bar-
nett og Chandler Morse, höfðu rakið þróun
hráefnaverðs allar götur frá 1870 og komist að
því að verðið hafði farið sílækkandi og gilti það
um flestöll hráefni. Venjulegir launþegar
fengu meira magn kola fyrir tímakaupið núna
en á öldinni sem leið, og sama gilti um matvæli
og málma. Það hafði dregið úr skorti eftir því
sem fólki fjölgaði. Simon og félagar hans leit-
uðu nú lengra aftur í tímann, ein 10 þúsund ár
og athuguðu sérstaklega auðlindakreppur.
Þeir komu þá auga á ákveðið munstur. Endr-
um og eins fór eitthvað að skorta - en sjaldan
Ieið á löngu þar til menn fundu upp ráð við
vandanum. Ymist fundu þeir nýjar lindir af
viðkomandi hráefni ellegar þeir tömdu sér að
fara betur með. Þegar tinnu þraut á steinöld
komust menn upp á það að brýna vopn og
verkfæri. Meðan nóg var af tinnu fleygðu
menn henni þegar hún tók að sljóvgast og
sóttu sér nýja.
Oft reyndist skorturinn hafa leitt til þess að
menn brugðu á betri ráð. Á bronsöldinni, þeg-
ar Grikki fór að vanta tin í bronsið, tóku þeir
að nota járn í staðinn. Það fór á svipaðan veg í
Bretlandi á 16. öld. Þá fór mjög að vanta timb-
ur, en það varð til þess að menn fóru að vinna
kol fyrir alvöru. Og fyrsti olíuborturninn var
reistur stuttu eftir að hvallýsi tók að þverra
um miðja síðustu öld. Simon og aðrir
allsnægtasinnar halda því fram að hráefna-
skortur sé aldrei nema tímabundinn; ef stjórn-
völd fari ekki að sletta sér fram í málin og
stýra verðlagi eða setja lög um takmörkun
nýtingar muni menn ævinlega finna up ráð við
vandanum - og þau verði yfirleitt til batnaðar.
Simon gengur svo langt, að hann staðhæfir að
auðlindum séu engin takmörk sett. Hann á
fyrst og fremst við hugvitssemi manna. Hún
sé bókstaflega óendanleg, og þess vegna megi
gera ráð fyrir því að „burðarþol jarðar“, sem
vistfræðingum verður tíðrætt um, sé óendan-
legt. Hér er komið að atriði sem greinir ger-
samlega milli viðhorfa þeirra Simons og
Ehrlichs.
Lokuð kringrás eða
sveigjanlegt kerfi
Ehrlich og hans líkar telja heiminn fyrst og
fremst vistkerfi, lokaða hringrás. Simon og
fylgismenn hans líta á heiminn eins og markað,
sveigjanlegt kerfi, eða vél sem gerir sjálf við
það sem aflaga kann að fara. Þeir telja burðar-
þolshugtakið gefa villandi mynd af tengslum
mannanna og náttúrunnar. Menn láti ekki við
það sitja að eyða af náttúrunni heldur rækti
hana og bæti. Áð vísu mengi þeir hana - en hafi
líka sýnt að þeir geti bætt fyrir það. Nefna þeir
til, að bæði vatn og loft í Bandaríkjunum hafi
orðið æ hreinná undanfarna áratugi og þakka
það aukinni velmegun (því auðugra sem samfé-
lagið er þeim mun frekar stendur það straum
af mengunarvörnum), svo og tækniframforum
(mengun af bílum í stórborgum nú á tímum er
varla umtalsverð í samanburði við kolabræluna
um síðustu aldamót). Eins muni finnast ráð við
skógarauðn, fækkun dýrategunda, jarð-
vegseyðingu, minnkun fiskstofna og öðrum
hrellingum. Þeir segja að hrakspámennirnir
meti hugvitssemi mannkynsins einskis, reikni
aldrei með henni. Auk þess séu þeir stór-
slysafíklar. Jafnharðan og ein hrakspá bregðist
fari þeir að svipast um eftir öðru mögulegu
stórslysi. En að sögn bjartsýnismannanna er
það einmitt hugvitssemi okkar að þakka að við
höfum nú efni á því að brjóta heilann um
vandamál á borð við fækkun dýrategunda og
eyðingu mýrlendis.
Svo vikið sé aftur að veðmáli þeirra Ehrlichs
og Simons, þá lækkuðu sem sagt allir málm-.
arnir fimm í verði á síðasta áratug. Orsakirnar
voru þær sömu og oftast endranær, þ.e.a.s.
framtakssemi og tækniframfarir. Menn tóku
sig til, leituðu og fundu nýjar málmæðar, tölvu-
tækninni fleygði fram, nýjar vélar voru fundn-
ar upp og nýjar og skilvirkari aðferðir til
vinnslu. Auk þess fundu menn upp á því að
nota ódýrari efni, t.d. plastefni, í stað málma til
ýmissa hluta. Plastefni urðu ódýrari þegar ol-
íuverð fór lækkandi. Tekið var að beina símtöl-
um um gervihnetti og trefjaþræði í stað kopar-
þráða. Postulín kom í stað wolframs, sem notað
hafði verið í margs konar skurðtæki. Á1 kom að
miklu leyti í stað tins við dósagerð.
Að mati bjartsýnismanna mun „offjölgunar-
vandinn" einnig snúast til góðs. Vilja þeir telja
fólksfjölgunina sigur á dauðanum og telja
furðulegt að margir skuli fyllast hryllingi yfir
henni í stað þess að gleðjast. Auðvitað fylgi
kostnaður hverju barni sem fæðist, en hann
muni að jafnaði skila sér aftur þegar barnið
vaxi úr grasi og geti tekið til sinna ráða.
Hrakspárnar um offjölgun séu miðaðar við
fjölgunina eina saman og ekkert tillit sé tekið
til þess að mannkynið kunni að bjarga sér úr
vandanum - eins og það hafi gert hingað til. Má
geta þess að við sama tón kveður í skýrslu sem
bandaríska vísindaakademían sendi frá sér ár-
ið 1986. Þar segir að ekki hafi verið færðar
neinar sönnur á það að fátækt aukist af fólks-
fjölgun. Líklega mundi það koma löndum í
þriðja heiminum betur ef fólkinu fjölgaði hæg-
ar, en það ráði ekki úrslitum. Aðrir þættir, sér-
staklega hagkerfi og stjórnarfar, ráði meiru
um velferð almennings. Flestir sérfræðingar
telji hungur fara minnkandi í heiminum. Er
klykkt út með því að um fyrirsjáanlega framtíð
muni „hráefnaskortur aðeins hafa lítilsháttar
áhrif á hagvöxt".
Svartsýnin á hwg og hjörlw
almennings
Bölsýnismenn hrista að sjálfsögðu höfuðið
við svona tali og draga upp sinn langa lista með
hrellingum sem þegar séu dundar yfir ellegar
vofi yfir. Ósonlagið þynnist, það rignir súru,
gufuhvolfið er að ofhitna. Matvælaframleiðslan
hefur aukist, rétt er það. En það er einungis
vegna þess að við höfum haldið vægðarlaust
áfram að ganga á jarðveginn og grunnvatnið -
eins og það væri óendanlegt. Þetta á eftir að
koma okkur í koll.
Segja má að Simon og bjartsýnisfylkingunni
vaxi fylgi meðal sérfræðinga. Hins vegar leikur
enginn vafi á því hvor þeirra Ehrlichs hefur
unnið hug og hjörtu almennings. Á Degi jarð-
aiinnar árið 1990 hélt Ehrlich ræðu á fjölda-
fundi og var ómyrkur í máli að venju. Kvað
hann mannkynið vera í þann veginn að missa
af síðasta tækifæri til að bjarga jörðinni.
Áheyrendur losuðu 200 þúsund. Var merkileg
reynsla að sjá og heyra þá fagna ræðumanni
hjartanlega þegar hann fluti heim þær fréttir,
að yrði ekkert róttækt gert við offjölgunar-
vandanum mundu barnabörn þeirra á sínumí
tíma slást um mat með klóm og kjafti á götum
borgarinnar. Hefði menn ekki heldur átt að
setja hljóða?
Þýtt, endursagt og aukið af Ásgeiri Ásgeirs-
syni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. ÁGÚST 1999 7