Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Síða 5

Burstabær
Jóns Sigurðssonar
AFI Jóns Sigurðssonar og alnafni byggði
nýjan bæ á prestssetrinu Hrafnseyri um
1800. Árið 1791 birtist ritgerð í riti Lær-
dómslistafélagsins eftir séra Guðlaug
Sveinsson, prófast í Vatnsfirði við Djúp, og
nefndi hann ritgerðina „Um húsa eða bæja
byggingar á íslandi". Með ritgerðinni birti
séra Guðlaugur grunnmyndir og útlits-
teikningar af þremur gerðum sveitabæja,
smábýli, meðalbæ og stórbæ. Tvær þær
fyrstu voru endurbætur á ríkjandi skipu-
lagi. Með þriðju tillðgunni boðaði hann al-
gjöra umbyltingu í gerð bæjarhúsa á Is-
landi. í stað langhúss meðfram hlaði með
dyrum fyrir miðjum langvegg, komu þrjú
samsíða hús, er öll sneru timburklæddum
stöfnum fram að hlaðinu. Hugmyndir séra
Guðlaugs voru í raun fyrstu tillögur um
byggingu burstabæja á landinu, sem vitað
er um og má hann því kallast faðir íslenska
burstabæjarins, en þess skal getið, að
burstabæir urðu ekki algengir í sveitum
landsins fyrr en um miðja nitjándu öld, að
sögn Harðar Ágústssonar, sem manna mest
hefur kynnt sér byggingar hér á landi áður
fyrr.
Telja má víst að Hrafnseyrarklerkur hafi
reist bæ sinn eftir teikningum séra Guð-
laugs. Þessa gerð kallaði séra Guðlaugur
stórbæ, sem áður er nefnt og segir hann í
áðurnefndri ritgerð sinni: „Með viðlíka
formi og þessu veit eg 3 prestgarða
byggða." Það virðist nokkuð ljóst, að
burstabær séra Jóns er með allra fyrstu
bæjarhúsum á landinu sem snúa þremur
timburstöfnum fram að hlaði, þótt engu
verði slegið föstu um það hér hvort hann sé
sá fyrsti.
Hugmyndir
um framkvæmdir
Séra Böðvar Bjarnason tók formlega við
staðnum vorið 1902 og voru þá bæjarhúsin
að falli komin. Komust hann og Ragnhild-
ur, fyrri eiginkona hans, varla inn í bæinn.
Tóku þau það ráð að búa um sumarið í
fjárhúsblöðu upp á Bæli fyrir ofan Bælis-
brekku og þar eignaðist Ragnhildur fyrsta
barn þeirra hjóna. Ekki fékkst fé til að
endurbyggja bæinn og var hann því niður
tekinn, að undanskildu gaflhlaði úr einu
húsanna, en séra Böðvar byggði nýtt fbúð-
arhús úr timbri.
Vorið 1993 var Sveinn Einarsson,
hleðslumaður frá Hrjóti á Austfjörðum,
fenginn til að endurhlaða gaflhlað það sem
eftir stóð af bænum. Þegar til átti að taka,
neitaði Sveinn að snerta við gaflhlaðinu, en
sagðist í þess stað gjarnan vilja hlaða upp
allan bæinn og má segja að þessi orð
Sveins hafi verið kveikjan að því sem á eft-
ir kom. Af þessum hugmyndum varð þó
ekki, þar sem Sveinn féll frá veturinn eftir.
Bærinn reistur
Hrafnseyrarnefnd tók svo málið upp á
sína arma og lét hefja framkvæmdir eftir
frumuppdráttum Ágústar Böðvarssonar,
með hliðsjón af líkani af bænum í Safni
Jóns Sigurðssonar og teikningum Auðuns
H. Einarssonar, sem var yfirsmiður við
verkið ásamt Sófusi Guðmundssyni. Höfð
var hliðsjón af úttektargjörðum og ekki
síst lýsingum sjónarvotts, Guðbjargar
Krisljánsdóttur frá Baulhúsum, sem gisti í
bænum nokkrar vikur þegar hún gekk til
spurninga hjá séra Richard Torfasyni rétt
fyrir aldamótin 1900. Hornsteinn var lagð-
ur að byggingunni 17. júní 1994 og veggir
bæjarins hlaðnir upp þá um sumarið. Unnið
var við bygginguna næstu sumur og hann
síðan formlega tekinn í notkun 17. júní
1997. Reynt var að hafa bæinn sem líkastan
fyrirmyndinni þó margt sé þar öðru vísi út-
lits en var þegar Jón forseti var að alast
þar upp. I bænum eru seldar veitingar í
þjóðlegum stíl yfir sumartímann og sýning-
ar ýmiskonar eru hafðar þar uppi. Þar eru
meðal annars staðsettir ýmsir munir frá
19. öld úr Byggðasafni Vestfjarða og einn-
ig er verið að koma upp utan dyra sýnis-
hornum af hestaverkfærum þeim sem tíðk-
uðust í landbúnaði hér á landi áður fyrr.
Burstabær Jóns Sigurðssonar var reistur
fyrir framlög frá Alþingi og nokkrum fyr-
irtækjum í landinu.
Bygging bæjarins var umfangsmikið verk og þurfti þar margs að gæta. Fjórfalt torflag er til
dæmis á þökum og er grundvallaratriði að þar myndist góð gróðurþekja, sem verður að vökva í
þurrkatíð.
Burstabær Jóns Sigurðssonar. Bærinn er 150 fermetrar að innanmáli og 200 að utanmáii.
tré og járn. Lögspakur maður var hann og vel
máli farinn. Eiginkona hans var Hallkatla
Einarsdóttir frá Kaldaðamesi syðra og eign-
uðust þau níu börn, fjóra syni og fimm dætur.
Hrafn og skólinn í Salerno
Forfeður Hrafns, Atli, Bárður og Svein-
björn, höfðu fengist við lækningar hver fram
af öðrum. Hrafn var víðförull og lagði leið sína
meðal annars suður um Evrópu. I Salerno á
Ítalíu er elsti læknaskóli í Evrópu, stofnaður á
9. öld og var jafnt fyrir karla sem konur. Til
Salerno komu lærisveinar víða að og vom lær-
dómskröfur strangar og tók átta ár að ljúka
prófi með fullum réttindum. Var skólinn jafnt
fyrir pilta og stúlkur. Fræðimenn telja líklegt
að Hrafn hafi komist í snertingu við Salemo-
skólann, þó ekki hafi verið staðfest að hann
hafi stundað þar nám. Lítill vafi leikur þó á að
hann hafi fyrstur Islendinga leitað sér mennt-
unar í læknislist. Má lesa um það hjá Vilmundi
landlækni (Læknar á íslandi, útg. 1944) Þar
segir Vilmundur að Hrafn beri hæst allra nor-
rænna lækna í fornum sið. Ennfremur segir
Vilmundur: „Var hann lærður maður, völund-
ur að hagleik, og hafði ferðast mikið erlendis,
eigi aðeins um Norðurlönd, heldur og um
England, Frakkland, Spán og Ítalíu. Má ætla
að hann hafi gefið nokkum gaum lækningum á
þeim ferðum. Hann var hið mesta göfugmenni
og tók læknisstarfið þeim tökum, er vera
mega til fyrirmyndar læknum á öllum tímum.
Saga Hrafns er ekki aðeins skemmtileg heim-
ild um lækningar hans og lækniskunnáttu,
heldur og fagurt vitni þess, hve líknarskylda
læknisins og ábyrgðartilfinning var honum rík
í brjósti.“
Guðrún P. Helgadóttir, skólastjóri Kvenna-
skólans í Reykjavík, varði doktorsritgerð í
Oxford um sögu Hrafns og lækningar hans og
var hún gefin út af Clarendon Press í Oxford
1987.
Aldrei mat hann f jár
lækning sína eða smiðir
í Hrafns sögu segir svo:
„Til einskis var honum svo títt, hvorki til
svefns né matar, ef sjúkir menn komu á fund
hans, að eigi mundi hann þeim fyrst nokkra
miskunn veita. Aldrei mat hann fjár lækning
sína. Við mörgum mönnum vanheilum og fé-
kom hann að vörmu spori vestur og staðfesti
strax grun okkar um langeldinn.
Næstu tvö sumur fór svo fram uppgröftur í
Grelutóftum og nærliggjandi tóftum á vegum
Þjóðminjasafns og komu þá í ljós meðal ann-
ars tvær smiðjur og tvö jarðhýsi sem líklega
hafa þjónað sem vinnustaðir og örugglega sem
gufubað. Þessar rannsóknir fornleifafræðing-
anna staðfestu frásögn Landnámu um fyrstu
byggðina á Eyri um árið 900, þó ekki hafi
fundist nafnspjald þeirra Ánar og Grelaðar.
Kemur þetta heim og saman við það sem
helstu fræðimenn hafa haldið fram um land-
nám í Arnarfirði. (Sjá Árbók hins ísl. forn-
leifafélags 1980, Guðmundur Ólafsson: Grelu-
tóftir, Landnámsbær á Eyri við Arnarfjörð)
Hrafn Sveinbjarnarson
goðorðsmaður og læknir
Lítið er vitað um ábúendur á Eyri fyrstu
tvær þrjár aldirnar eftir Án og Grelöðu, en á
ofanverðri tólftu öld og fyrstu árum þeirrar
þrettándu býr hér goðorðsmaðurinn Hrafn
Sveinbjarnarson, mildur höfðingi og frægur í
Islandssögunni fyrir höfðingsskap sinn og tók
hann við búskap af föður sínum. Er Hrafn
nafnkenndasti höfðingi sem setið hefur á Eyri.
Ber þar margt til, en einkum þó það, hve hann
er talinn hafa borið af samtímamönnum sínum
fyrir friðsemdar sakir. Þegar aðrir höfðingjar
landsins ástunduðu það helst að vega hver
annan, bar Hrafn á Eyri smyrsl á sárin í
bókstaflegri merkingu. Hann er nefnilega tal-
inn fyrsti lærði læknir á íslandi. Honum er svo
lýst, að hann var réttleitur í andliti, með svart
hár, sundmaður ágætur og svo mikill bogmað-
ur að af bar. Handskoti skaut hann best allra
manna og var sú íþrótt lengi viðloðandi í Arn-
arfirði. Hann var völundur að hagleik, bæði á
Gestir i veitingastofu i burstabæ Jons Sigurðssonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 17. JÚNÍ 2000 5