Lesbók Morgunblaðsins - 15.07.2000, Blaðsíða 10

Ef byggð verður ný rétt eins og Fjárræktarfélag Aðal-
dælinga hefur lagt til við hreppsnefnd er Ijóst að þá
verður engin Hraunsrétt lengur. Réttin er tákn sveitar-
innar og vegna aldurs hennar er það tæpast einka-
mál nokkurra bænda hvort hún verður lögð niður.
EFTIR ATLA VIGFÚSSON
✓
lágum hraunkrika i Aðaldal er hin
forna Hraunsrétt þar sem enn er rétt-
að. Hún er ekki áberandi árið um
kring en ber hátt á sjálfan Hrauns-
réttardaginn og við hana eru tengdir
atburðir og endurminningar flestra
Aðaldælinga í nokkrar kynslóðir.
Áhersla er lögð á sögu- og minja-
gildi réttarinnar og hefur Þjóðminjasafnið
lagt til að henni verði haldið við og notuð
áfram því þannig verði menningarlegt gildi
hennar mun meira. Réttin sé tákn hins gamla
rótgróna bændasamfélags og mikilvægt sé að
halda í verkmenningu sem birtist í hlöðnum
veggjum úr hraungrjóti.
„Hraunsrétt er þjóðleg rétt og enginn veit
hennar ár. Um þau mætti rita doktorsritgerð
ef einhver kynni að skrifa. Hún er svo þjóðleg
að hvert hennar tangur og tetur er úr lands-
ins eigin hraungrýti og skaparar hennar
settu hana í öndverðu þar sem skjólið er
best,“ sagði Bjartmar Guðmundsson alþingis-
maður og bóndi á Sandi í Aðaldal í æviminn-
ingum sínum.
Þó ekki sé nákvæmlega vitað um bygging-
arár Hraunsréttar er talið að hún hafí verið
byggð um 1830 þar sem hún er nú, en áður
var hún vestan undir Hraunstúni og sjást þar
enn mosagrónir veggir í Hraunkambinum.
Hraunrétt er byggð úr óreglulegu
hraungrýti og veggimir eru hlaðnar hraun-
girðingar eins og tíðkaðist í Aðaldal frá fomu
fari, en ekki hefur verið lögð áhersla á að
fella steinana saman í samfelldar vegghleðsl-
ur eins og í húsbyggingum.
Sagt er að bændur í hinum forna Helga-
staðahreppi hafi samið við Jóhann Ásgríms-
son, föður Sigurbjamar skálds í Fótaskinni,
að hann hlæði almenninginn gegn því að fá
haustlamb frá hverjum ábúanda hreppsins að
verkinu loknu, en ábúendur hlóðu sjálfir dilka
sína.
Stærð almenningsins er 1800 fermetrar og
er honum skipt um miðju með tvíhlöðnum
vegg og era breiðar dyr á milli. Dilkar era
alls 5432 fermetrar þannig að öll réttin er
7232 fermetrar.
Lengi var safnhringur við Hraunsrétt, en
fé allt rekið inn í almenning og dilka kvöldið
fyrir réttardag. Vora tveir menn látnir vaka
yfir réttinni svo að ekki tapaðist úr henni eða
træðist undir.
Þá var það eitt haustið að fjögur lömb lágu
dauð og sundur troðin að morgni og var það
sú ráðning sem þurfti til framkvæmda. Vorið
þar á eftir var stór safnhringur hlaðinn norð-
an við réttina og dyr teknar á norðurstafn
hennar þar sem rekið var inn. Safnhringur
þessi er 3750 fermetrar og er þar skjól gott
fyrir norðan illviðrum.
Hraunkriki sá sem Hraunsrétt stendur í,
er grasi gróinn og er þar sérkennilegt og fag-
urt landslag. Austan við réttina er hraun-
kambur eða hraunhóll sem nefnist Réttarhóll
og er þaðan gott útsýni yfir það sem er að
gerast á réttardaginn.
Talið er að Hraunsrétt og Stafnsrétt í
Svartárdal hafi verið stærstu réttir norðan-
lands.
„Jafnvel steinarnir era forgengilegir hér í
heimi,“ sagði Bjartmar. „Hleðslusteinar
veggjanna eru gráleitir af mosa niður í snar-
rótarbeðju, sem dafnar prýðilega af sparða-
gangi hundrað ára. Aðrir steinar sem ofar
liggja í veggjum era gulbrúnir af skóf. Skófin
helgar sér þá sem lengst hafa legið síðan
veggjameistarinn gekk frá þeim. En
hraungrýtið molnar ef það dettur út úr vegg.
Þann veg hefur farið fyrir mörgum steininum
og hann farið í tvennt eða þrennt."
Sama er um mannfólkið og kynslóð eftir
kynslóð hafa Aðaldælingar staðið í Hrauns-
rétt og heilsað fólki, dregið fé sitt í dilka, og
beislað hesta sína.
Þegar Bjartmar á Sandi stóð í réttinni á
sínum efri árum fannst honum sem nærri all-
ar dilksdyr hringinn í kringum þennan stóra
almenning bentu á einhvern bónda í valnum.
Einn, tvo, þrjá, fjóra, fimm. Þrjátíu, fjörutíu
dilksdyr gátu ekki þagað um þá réttarmenn
sem þar voru fyrir andartaki í huga Bjart-
mars. Og Hraunsrétt lifði þá alla.
Gelt, hnegg, jarmur og köll
„Margt hefði Hraunsrétt getað sagt, hefði
hún mál haft,“ sagði Kristján heitinn Jóhann-
esson bóndi og markavörður í Klambraseli.
Hann var einn mesti áhugamaður bænda um
réttina og var ekki gamall þá er hann fór
þangað fyrst. Taldi hann að það hefði verið
fyrir sitt minni enda fór þangað allt rólfært
fólk.
Það var Jóhannes Jónatansson faðir hans,
sem leiddi hann, ungan drenginn, í réttinni
þegar hann man fyrst eftir sér og mundi
Kristján eftir drukknum manni sem klappaði
þeim feðgum og kallaði frændur sína. Fram-
koma þessa manns var ólík framkomu ann-
arra og því hræddist Kristján hann.
Þarna sá Kristján í fyrsta sinn forystusauð
með koparbjöllu í horni og söng hátt í henni
og heyrðist langt til. Einnig sá hann roskna
konu við fjárdrátt sem ekki þótti kvenlegt í
þá daga, en kona þessi dró fé á Hraunrétt
haust eftir haust.
Þegar heim kom var Kristjáni kliðurinn í
réttinni eftirminnilegur en það var kinda-
jarmur, hundagelt, hnegg og mannaköll, allt í
einum kór og út frá því sofnaði hann.
Mikið af fólki og margt fé
Draumurinn um Hraunsrétt rættist hjá
Braga Sigurjónssyni frá Litlulaugum þegar
hann var 11 ára sveinsstauli eins og hann seg-
ir sjálfur frá í bók sinni Göngur og réttir.
Kvöldið áður fann hann varla til fótanna á
sér. Hann sveif um. Loksins átti draumurinn
að rætast. Þegar hann var háttaður gleymdi
hann ekki að lesa Faðirvorið, gleymska sem
hafði hent hann oft, en í þetta skipti var
geysilega mikið í húfi. Hann las það þrisvar.
Svefninn var stopull um nóttina og aldrei
ætlaði að morgna. Loksins klæddist faðir
hans og steig út úr baðstofunni.
Á leiðinni lyfti sunnanáttin skýjahjúpnum
og fyrstu geislar morgunsólarinnar böðuðu
fæðingarsveit föður hans, Aðaldalinn. Hin
prúða Laxá liðaðist milli haustfölra bakka og
víða glampaði á bæjarþil.
Kringum réttina var allt á flugaferð. Menn
bjuggust til dráttar og konur og börn hópuð-
ust í hraunkambinn til að sjá yfir. Fjöldi
hesta var við réttina og hundgá heyrðust
víða.
Allur almenningur var þéttskipaður fé,
mislitu fé, vænu fé, rýru fé, fullorðnu fé, og
dilkum. Þarna voru forystuær og sauðir með
bjöllur og ekkert féll þeim ver en þrengslin.
Sumir gengu athugulir að drætti og vannst
þeim vel þótt þeir tækju stund og stund til
þess að ræða við kunningja. Aðrir voru að-
sópsmeiri og hraðhentir, en enn aðrir virtu
fyrir sér veröldina, sýndu sig og sáu aðra.
Bragi týndi föður sínum og bróður í fjöld-
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 15. JÚLÍ 2000
+