Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.2000, Page 5

um fé Kols“ ... „því að þar er það fé, er margur
mun stórt illt af hljóta, þvi að illa er fengið.“
Sturla svaraði því til að ekki mundi betra
hljótast af fé Snorra bróður hans. „Fyrr mun
þér það betra en þetta“ var svar Sighvats.
Apavatnsför og sá slóði sem hún dró á
eftir sér ber því vitni að Sturla Sig-
hvatsson hafi einungis hugsað einn
leik í einu og ekki ígrundað hver
mótleikurinn gæti orðið. Sturla Þórðarson var
í fylgd nafna síns í Apavatnsför. Af lýsingu
Sturlu virðist svo sem Gissur Þorvaldsson hafi
ekki látið sér detta í hug að Sturla hygði á fjör-
ráð við sig, enda hafði hann ekkert til saka
unnið. „þeir Sturla og Gissur ganga á tal, og
hver annarra talaði við sinn kumpán. þeir voru
fóstbræður Sturla Þórðarson og Klængur
[Bjarnarson bróðursonur Gissurar], og gengu
þeir á tal. „Spyr Klængur Sturlu:„Munuð þér
eigi svíkja oss? þá værið þér gersimar, ef þér
gerðuð það.“ Hví spyr þú slíks?“ segir Sturla,
og mun það fjarri fara.“ „Vér gerðum orð á
slíku með oss,“ segir Klængur.
þessi orðaskipti benda annars vegar til þess
að liðsmenn Gissurar hafi ekki verið grunlaus-
ir með öllu að brögð væru í tafli, en Sturlu
þórðarsyni hins vegar ekki kunnugt um hvað
Sturla ætlaðist fyrir. það varð brátt ljóst þeg-
ar Sturla kallaði til tvo menn að gæta Gissurar
og bar fram tylliástæður fyrir handtökunni og
skipaði mönnum Gissurar að leggja frá sér
vopnin. Helst er að skilja frásögn Islendinga
sögu svo sem Gissur hafi ekki haft minnsta
grun um hvað Sturla ætlaðist fyrir og áform
Sturlu ekki fastmótað. þegar Gissur spyr
Sturlu hví hann láti leggja hendur á sig, bað
Sturla „hann ekki efast í því, að hann ætlaði
sér meira hlut en öðrum mönnum á íslandi.
„En mér þykkir sem þá sé allir yfirkomnir, er
þú ert, því að eg uggi þig einn manna á íslandi,
ef eigi fer vel með okkur.““ Síðan var Gissur
látinn sverja utanferð sína og trúnað við
Sturlu. Gissur vann Sturlu norrænan eið, þar
sem ferð hans var til Noregs heitið, og því við
bætt, „að eg skal til þín aldri öfugt orð mæla
ódrukkinn." Hér virðist sem lítil alvara hafi
búið að baki. Daginn eftir var stefnan tekin út í
Grímsnes og til Ólfuss. Reið Gissur fyrir allan
þann dag. „Var Sturla heldur ófrýnn og djúp-
hugsaður, en Gissur var hinn kátasti." „það er
sögn Gissurar sjálfs, að þá er þeir námu staðar
í hrauninu fyrir ofan Álftavatn og sátu á baki;
Og þagöi Stur'ia svö um hríð. Og er svo hafði
verið um stund, mælti hann: „Ríðum enn.“
Hefir Gissur þá helst grunað, hvort Sturla ef-
aðist þá eigi, hvern veg hann skyldi af gera við
hann og enn fleiri menn aðra.“
Sturla þórðarson hefir trúlega verið
sjónarvottur að atferli og svipbrigðum
frænda síns sem öfugt við Gissur gat
ekki leynt því hvað honum bjó í hug. í
þessari frásögn er þverbrestunum í skapgerð
Sturlu Sighvatssonar hvað best lýst. Nafni
hans lýsti honum svo um þessar mundir: „í
þenna tíma var svo mikill ofsi Sturlu Sighvats-
sonar, að nær engir menn héldu sér réttum
fyrir honum. Og svo hafa sumir menn hermt
orð hans síðan, að hann þóttist allt land hafa
undir lagt, ef hann gæti Gissur yfir komið.“
þessum orðum fylgir lýsing Sturlu á Gissuri
þorvaldssyni og hversu hann fór með vald sitt
fram að Apavatnsför. Nú hikaði Sturla Sig-
hvatsson við að ganga milli bols og höfuðs á
þeim manni sem hann mátti gruna að myndi
gera valdadrauma hans að engu og búa honum
beisklegan aldurtila við fyrsta tækifæri.
Með Apavatnsför var uppgangi Sturlunga
lokið. í skjótri svipan hrundi veldi þeirra. Þeir
guldu brátt mikið afhroð í mannaláti og ríki
þeirra riðaði til falls. Bölvaldurinn var öðru
fremur ágirnd Snorra Sturlusonar og Sturlu
Sighvatssonar til fjár og valda og varð báðum
að fjörtjóni. þótt sumir þeirra Sturlunga sem
eftir lifðu kæmust til nokkurra metorða um
skeið stóð sú dýrð jafnan stutt.
Gissur Þorvaldsson hafði orð sín og eiða við
Sturlu Sighvatsson að engu. Hann snerist
gegn honum jafnskjótt og færi gafst og gerði
bandalag við Kolbein unga að hefja liðsafnað
og fara að þeim feðgum Sturlu og Sighvati.
Eftir Apavatnsför lagði hann brennandi hatur
á Sturlu Sighvatsson og gerðist einráðinn í því
að ráða hann af dögum. „þeir Kolbeinn frænd-
ur réðu það á Kilinum, að þeir skyldi flokka
uppi hafa og slíta eigi fyrr en aðrir hvárir
væru í helju, Sturla eða þeir“, stendur í ís-
lendinga sögu Sturlu. Samskipti Ásbirninga
og Sturlunga gengu heldur í öldum og réð þar
nokkru um að þeir bræður þórður og Snorri
Sturlusynir héldu oftar en ekki hlífiskildi yfir
Guðmundi biskupi góða gegn vilja Ásbirninga.
Sturla Sighvatsson var sem öllum heillum
horfinn eftir Apavatnsför. Aðgerðir hans voru
óskipulegar og fálmkenndar sumarið 1238
þegar hann komst á snoðir um að Gissur og
Kolbeinn ungi drógu lið saman til að fara að
honum. Sturla Þórðarson var jafnan í fylgd
hans þetta sumar.
Miklar draumfarir voru þetta sumar og
mjög á einn veg. Mann í Skagafirði dreymdi að
hann spyrði um ófriðinn sem uppi var í hér-
aðinu og fékk þetta svar:„IUa mun verða og
allilla. Sturla mun falla og Kolbeinn mun eigi á
braut komast.“. Draumamaðurinn óttaðist að
hér væri átt við Kolbein unga. Engu að síður
þótti honum fall Sturlu „allillt".
Eftirtektarverðust eru samt þau ummæli
sem höfð eru eftir Sturlu Sighvatssyni daginn
fyrir Örlygsstaðabardaga þegar rætt var um
hvort Kolbeinn og Gissur væru að koma að
sunnan, en þá tók Sturla svo til orða: „Mikinn
mun ætla eg þess vera með oss frændum,
hvern veg það er gefið. Ef þeir hafa vald yfir
mér, frændur mínir, þá hygg eg að mér sé
dauðinn einn ætlaður. En það veit guð með
mér, þó að eg eigi vald á þeim, að einskis
þeirra blóði skal eg út hella“.
að er athyglisvert að nóttina fyrir Ör-
lygsstaðabardaga er prestur í sömu
lokrekkju og Sturla Sighvatsson, en
Sturla Þórðarson í þeirri næstu ásamt
öðrum manni. Sturla Sighvatsson hafði erfiðar
draumfarir síðustu nótt ævi sinnar: „Sturla
vaknaði, þá er skammt var sól farin. Hann
settist upp og var sveittur um andlitið. Hann
strauk fast hendinni um kinnina og mælti:
„Ekki er mark að draumum.““ í stað þess að
bregða hart við og skipa liði sínu þegar sást til
herja Kolbeins og Gissurar á leiðinni yfir Hér-
aðsvötnin gekk Sturla til kii-kju og „tók rollu
úr pússi sínum og söng Ágústínusarbæn, með-
an liðið bjóst.“ Ekki er hægt að segja að um
herstjórn hafi verið að ræða af hendi Sturl-
unga í Örlygsstaðabardaga.
Sturla Sighvatsson var klæddur blárri úlpu
þegar hann hélt til bardaga. Hann varðist
djarflega þegar að honum var sótt, en alit kom
fyrir ekki, enda var Grásíða, spjótið sem hann
varðist með, „fornt og ekki vel stinnt mála-
spjót. Hann lagði svo hart með því jafnan, að
menn féllu fyrir, en spjótið lagðist, og brá
hann því undir fót sér nökkurum sinnum."
Margir urðu til að bera vopn á hann, en aðrir
reyndu að hlífa honum þegar hann var orðinn
óvígur af sárum og mæði. „þá kom Gissur til
og kastaði af honum hlífunum og svo stálhúf-
unni. Hann mælti: „Hér skal eg að vinna.“
Hann tók breiðöxi úr hendi þórði Valdasyni og
hjó í höfuð Sturlu vinstra megin fyrir aftan
eyrað mikið sár og hljóp lítt í sundur. Það
segja menn þeir, er hjá voru, að Gissur hljóp
báðum fótum upp vlð, er hanii hjó Sturki, svo
að loft sá milli fótanna og jarðarinnai’". Fleiri
urðu til að bera vopn á Sturlu, en engin sár
blæddu, þau er hann fékk, síðan er Gissur
vann á honum, segir Sturla þórðarson ííslend-
inga sögu.
Sturla Sighvatsson hefir hlotið þunga dóma
í sögu vorri þrátt fyrir þá glæsimynd sem
Sturla Þórðarson frændi hans dró upp af hon-
um ungum. Hann skorti hvorki glæsileik né
hreysti höfðingjans, en hann gerðist sekur um
synd ofdrambsins. Sturlu Þórðarsyni verður
tíðrætt um ofsa hans þegar á líður ævina.
Hann braut orð og eiða þegar það hentaði hon-
um og aldurtila hans skorti mikilleik hetju-
dauðans. Framkoma hans við Guðmund bisk-
up góða bendir ekki til að trúarlíf hans hafi
staðið svo djúpum rótum.
Marlene Ciklamini talar um að Sturla hafi
orðið „leiksoppur stöðu sinnar og tilhneig-
inga“. Hann gengur til kirkju í stað þess búast
til orrustu. Marlene Ciklamini skýrir viðbrögð
hans á þessa leið: „Viðbúnaður hans fyrir
hinstu orrustuna og háttalag hans í sjálfum
bardaganum ber vitni um það að hugur hans
beinist fremur að andlegum efnum en að því
að verja völd sín og líf af skynsemi og
skörungsskap. Hann hefur enga stjórn á her
sínum, hann hefur áður sagt að hann vilji ekki
drepa menn og sýnir það nú í reynd, vörn hans
er í molum,... Samræmi er nú milli ásetnings
hans og athafna."
Hér skal hvorki reynt að hrekja skýr-
ingar Marlene Ciklamini á breyttu
lífsviðhorfi Sturlu Sighvatssonar né
að taka undir orð hennar. Mörgum
mun þykja sem hann leggi til næsta fátækleg-
an smíðavið til að gera úr dýrlingsmynd. Hins
skyldu menn minnast að skapgerð Sturlunga
var úr margvíslegum toga spunnin. Sturla Sig-
hvatsson var þar engin undantekning. Hann
var t.a.m. einn af fáum höfðingjum Sturlunga-
aldar sem hafði bókmenntalegan áhuga svo að
um sé getið. Sturla Þórðarson getur þess
hvorki að hann hafi gerst handgenginn Há-
koni gamla né valdabrölt hans hafi þjónað
þeim tilgangi að koma landinu undir konung. í
því efni var hann a.m.k. ekki eins einráðinn og
sumir þeirra höfðingja sem eftir lifðu. Sú
glæsimynd sem Sturla Þórðarson dró upp af
Sturlu Sighvatssyni hefir fengið dekkri og
dýpri skugga því meir sem menn hafa rýnt í
hana og gaman væri að vita hvort höfundar ís-
lendingasagna sem fengust við að skapa hinar
glæstu hetjur á síðari hluta 13. aldar hafi ekki
prýtt hetjumyndir sínar með skrautfjöðrum
frá Sturlu Sighvatssyni?
Höfundurinn er fyrrverandi þjóðskjalavörður.
TONSKALDIN VIÐ
STJÓRNVÖLINN
TðNLIST
Sfgildir diskar
THOMASADÉS
Igor Stravinsky: Vorbldt, Eldfuglinn
(1910), Eldfuglinn - hljómsveitarsvíta
(1945), Sálmasinfónían, Sinfdnfa í C, Petr-
ushka - ballettsvíta, Sagan af dátanum -
hljómsveitarsvíta, Pulcinella - svíta, Fan-
fare for Two Trumpets, The Owl and the
Pussycat, Septet, Movements for Piano
and Orchestra, Anthem: The Dove
Descending Breaks the Air, Double Canon:
Raoul Dufy In Memoriam, Epitaphium, El-
egy for J.F.K., Cantata: A Sermon, A
Narrative and a Prayer, Preludium fyrir
jazzsveit, Pastorale, Ragtime, Octet for
Wind Instruments, Tango, Concertino for
Twelve Instruments, Ebony-concerto
(tvær hljóðritanir), The Star Spangled
Banner (úts. Stravinsky), Four Russian
Songs, Four Russian Peasant Songs, Ren-
ard, Zvezdoliki, Babel, Ave Maria, Credo,
Pater Noster, Kórall og tilbrigði um „Von
Himmel hoch da komm ich her“ (J.S.Bach,
úts. Stravinsky), Fireworks, Ode, Four
Norwegian Moods, Circus Polka, Russian
Maiden’s Song. Ýmsar hljóinsveitir, kam-
merhópar, einleikarar, kórar og einsöngv-
arar. Stjórnandi og pianóleikari: Igor
Stravinsky. Upptökur frá 1944 til 1967.
Heildartfmi: 6’46. Útgáfa: Sony Classical
SX9K64136. Verð: kr. 9.999 (9 diskar).
Dreifing: Skffan.
ÞETTA er pakki sem kitlar safnara-
taugarnar svo um munar. Níu diskar í
upprunalegu grammófónplötuumbúðun-
um, pakkaðir í fyrirferðarlítið og smekk-
legt pappabox. Áftan á umslögunum eru
svo frumtextar (örsmátt letur, en samt
læsilegt) á skýringum tónskáldsins sjálfs,
Roberts Crafts og annarra kunnáttu-
manna, auk 75 blaðsíðna bæklings. Sony
Classical (áður CBS / Columbia) hefur
einnig gefið út heildarútgáfu á hljóðritun-
um Stravinskys, The Stravinsky Edition,
sem fyllir alls 22 diska. Það mun vera
einsdæmi í tónlistarsögunni og ómetan-
legt að hægt sé að eignast túlkun tón-
skálds á eigin verkum í svo ríkum mæli
og á við um verk Stravinskys.
Þeir sleggjudómar gengu ljósum logum
á sínum tíma að hljómsveitarstjórinn
Stravinsky væri tónskáldinu Stravinsky
miklu síðri. Þetta er óskiljanlegt ef
marka má þetta sett, stjórn tónskáldsins
ákaflega lifandi, snörp, nákvæm og vald
hans er algert. Hvernig ætti líka annað
að vera? Tónskáldið hlýtur að vita til
hvers er ætlast og Stravinsky hefur
greinilega haft þá burði sem stjórnandi
að geta miðlað fyrirætlunum sínum til
tónlistarmanna sinna og er árangurinn
eftir því.
Og flestar þessara hljóðritana eru
hreinustu gersemar. Síst fannst mér plat-
an sem nefndist á sínum tíma (1967) „The
Recent Stravinsky" en þar er að finna
verk sem tónskáldið samdi í anda rað-
tækninnar - illu heilli. En til gersema má
telja Vorblótið sem í túlkun tónskáldsins
er hrárra og hrottalegra en gengur og
gerist. Einnig ber að geta elstu hljóðrit-
ananna sem komu út á grammófónplöt-
unni „Meet the Composer" árið 1948. Þar
er að finna Stravinsky á léttu nótunum,
m.a. Norwegian Moods, Circus Polka,
Ebony Concerto með hljómsveit Woody
Hermans og síðast en ekki síst litla lagið
yndislega, Russian Maiden’s Song, þar
sem tónskáldið spilar á píanóið með fiðlu-
snillingnum Joseph Szigeti sem er ótrú-
lega skjálfhentur með bogann sinn. í Eld-
fuglinum slær tónskáldið á sína
ljóðrænustu strengi en neitar sér ekki um
neitt í dramatísku köflunum. Ég gæti
haldið endalaust áfram að hlaða þessar
hljóðritanir lofi því flest er þetta hin
ánægjulegasta hlustun.
Hljóðritanir eru nokkuð hvassar en þó
mjög skýrar og prýðilegar sé tillit tekið
til aldurs þeirra.
Þetta er mjög eigulegur pakki sem á
erindi til allra aðdáenda þessa merka tón-
skálds.
IGOR STRAVINSKY - THE OR-
IGINALJACKETCOLLECTION
Thomas Adés: ...but all shall be well op. 10.
Asyla op. 17. Concerto Conciso op. 18.
These Premises Are Alarmed op. 16.
Chamber Symphony op. 2. Einleikur:
Thomas Ades (píanó). Hljómsveitir: City of
Birmingham Symphony Orchestra, Birm-
ingham Contemporary Music Group.
Hyómsveitarstjórn: Thomas Adés og Sir
Simon Rattle. Útgáfa: EMI Classics 5
56818 2. Heildartími: 61’10. Verð: kr.
2.199. Dreifing: Skffan.
ÞAÐ er ekki ofsögum sagt að ris píanó-
leikarans og tónskáldsins Thomas Adés
til frægðar sé með ólíkindum.Viðbrögðin
sem tónverk hans hafa valdið eru vægast
sagt óvenjuleg og hafa gagnrýnendur
nefnt Thomas Adés í sömu andrá og
Purcell, Britten, Beethoven og Mozart!!!
Hann fæddist árið 1971 og stundaði
nám í píanóleik og tónsmíðum við Guild-
hall Scholl of Music og King’s College í
Cambridge þaðan sem hann lauk námi
1992. Hann var í öðru sæti í Young Mus-
ieian of the Year keppni BBC árið 1989
og lauk við fyrsta tónverk sitt, Five Eliot
Landscapes, árið 1990. Fram að þessu
hefur Adés samið hátt í þrjátiu tónverk
og mörg þeirra hafa verið flutt oft, sem
telja má nokkurt afrek. Til dæmis hefur
hljómsveitarverkið Living Toys op. 9
(1994) verið leikið yfir 50 sinnum á tón-
leikum og óperan Powder Her Face
(1995) fengið frábærar viðtökur víða um
heim. Hljómsveitarverkið America var
samið eftir pöntun Fílharmóníusveitar-
innar í New York og frumflutt þar í nóv-
ember sl. Thomas Adés er nú prófessor í
tónsmíðum við Royal Academy of Music í
Lundúnum, listrænn stjórnandi Al-
deburgh tónlistarhátíðarinnar og tónlist-
arstjóri Birmingham Contemporary Mus-
ic Group.
Diskur Adés sem ég hef haft undir
höndum stendur vel undir væntingum.
Fyrsta verkið Asyla (1997) er samið fyrir
stóra hljómsveit. Þetta er tilkomumikið
og afar litríkt verk í fjórum köflum og
lengsta hljómsveitarverk Thomas Adés til
þessa. Annar kaflinn (II) er falleg hug-
leiðing og næstum rómantísk og þriðji
kaflinn (III- Ecstasio) er yfirgengilega
glæsilegur og í anda Vorblóts Stravinskys
og blandaður rokk- og diskóryþmum.
Nýlega fékk Adés Grawemeyer verðlaun
ársins 2000 frá Háskólanum í Lousiana
fyrir þetta verk, 200.000 dollara - og
munar um minna! Concerto Conciso
(1998) hefur verið fluttur víða um lönd og
verið afar vel tekið. Þetta er örstuttur
píanókonsert þar sem tónskáldið stjórnar
óvenjulega samsettri hljómsveit 10 hljóð-
færaleikara frá hljómborðinu. Adés beitir
fyrir sig polyryþma í anda Charles Ives í
fyrsta kafla en í honum og í lokakaflanum
má vel merkja blúskenndan púls. These
Premisises Áre Alarmed er stutt skersó
fyrir hljómsveit og er hefðbundnasta
verkið á diskinum en hér notast Adés við
stóra hljómsveit sem hann beitir á afar
skrautlegan hátt - eins konar örkonsert
fyrir hljómsveit. Kammersinfónían op 2
(1990) er elsta verkið á diskinum, samið
þegar tónskáldið var 19 ára. Verkið er i
fjórum stuttum köflum, formið er að
sönnu hefðbundið í uppbyggingu, en tón-
málið afar nýtt, ryþmískt, knappt og
hnitmiðað. Engu er ofaukið, allt gengur
fullkomlega upp. Ótrúlegt afrek manns
sem enn er innan við tvitugt. Diskinum
lýkur á glæsilegu hljómsveitarverki
...but all shall be well op. 10 (1993) sem
samið er fyrir stóra hljómsveit.
Það verður gaman að fylgjast með
þessum unga manni í framtíðinni.
Valdemar Pálsson
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. ÁGÚST 2000 5