Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.2000, Blaðsíða 13

auðkenna þá menn ýmsa sem í þá daga settu
bæjarbraginn í Reykjavík eða jafnvel töluðu
fyrir landið og þjóðina. Það væri ágætt ráð að
rífa ekki þessi lágu fríðu hús sem tala við okk-
ur kyrrlátlega og kurteislega um þá tíð þegar
ísland var að vakna til kröfu um að íslenska
væri töluð í Reykjavík; þá tíð sem var áður en
hávaðinn kom og belgíngurinn. Danskir menn
komu hér af ýmsum hvötum; þeir komu líka til
að baka okkur brauð, vort daglegt brauð. Hér
bjó Brauð Reykjavíkur.
Danski arkitektinn Karsten Rönnov, einn
þekktasti sérfræðingur Dana í endurbygging-
um lagðist síðan á sveif með húsverndarsinn-
um, rannsakaði Bernhöftstorfuna og birti nið-
urstöður sínar í Samvinnunni. Þar segir m.a.:
„Á grundvelli þeirrar reynslu sem ég hef af
daglegu starfi mínu við friðun og varðveislu
menningarlegra húsahverfa fullyrði ég að öll
húsaröðin frá Stjórnarráðshúsinu til íþöku
myndar geðþekka heild sem er óumdeilanlaga
mikilsverð frá byggingarlegu og byggingar-
sögulegu sjónarmiði."
Stofnun Torfusamtakanna
Hinn fyrsta desember 1972 var haldinn úti-
fundur framan við Bernhöftstorfuna. Að þeim
fundi stóðu öll félög innan bandalags íslenskra
listamanna og öll félög ungra stjórnmála-
manna auk einstaklinga. Þar fluttu ávörp
Jónatan Þórmundsson, Páll Líndal og Þór
Magnússon. í ávarpi Þórs kom fram að hvar-
vetna í heiminum hefði menningarverðmætum
verið eytt umhugsunarlaust og víða um lönd
hefðu nú risið upp kröftug andmæli gegn þess-
ari gereyðingarstefnu. Við íslendingar hefðum
„horft sljóum augum á, hvernig menningar-
verðmæti þjóðarinnar hafa verið tætt í sundur
og þeim eytt, oft af lítilli ástæðu. Enn fremur
sagði hann: „Hér fyrir framan okkur höfum við
dálítinn part af Reykjavík 19. aldar, enn
ósnortinn að mestu. Þetta er hluti af Reykja-
vík Jóns Sigurðssonar og samtímamanna
hans, sem við nefnum oft á degi sem þessum
og þökkum baráttuna fyrir sjálfstæði landsins.
Þessi húsaröð frá Stjórnarráðinu til Bókhlöðu
Menntaskólans er hið eina samfellda sem nú er
eftir af byggðinni í Reykjavík frá því um miðja
19. öld.“ Þarna var saman komið á annað þús-
und manns sem stóð með tendruð blys og söng.
Að fundinum loknum var farin blysför í Sigtún
(Sjálfstæðishúsið) við Austurvöll og þar voru
Torfusamtökin stofnuð fyrir fullu húsi. Á fund-
inum var kosin fimm manna stjórn og var Guð-
rún Jónsdóttir kosin formaður samtakanna á
fyrsta stjórnarfundi. Hlutverk samtakanna
vai' og er að vinna að varðveislu, endurnýjun
og fegrun gamla miðbæjarins í Reykjavík og
annarra hverfa, gatna eða húsa í Reykjavík er
hafa menningarsögulegt gildi eða gildi sökum
fegurðar eða samræmis í umhverfi.
Bernhöftstorfan á Alþingi
Hálfum mánuði fyrir fundinn gerði Ellert B.
Sehram fyrirspurn til menntamálaráðherra á
Alþingi um afstöðu hans til friðunar
Bernhöftstorfunnar. Magnús Torfi Olafsson
menntamálaráðherra lýsti ekki afstöðu sinni
en sagði að ekki hefði verið tekin afstaða til
málsins enn. Ólafur Jóhannesson forsætisráð-
herra svaraði fyrirspurn Ellerts og lýsti sig
andvígan friðun húsanna, engin eftirsjá væri
að þeim og þau væru engin borgarprýði. Það
væri ólíkt myndarlegra, ef þarna risi fögur
Stjórnarráðsbygging. Við það sat í mörg ár
eftir þetta. Þó gáfu yfirvöld sig smám saman
og árið 1976 veittu þau leyfi til að hreinsa húsin
og létu hita þau upp.
Torfan máluð og friðuð
Mikla athygli vakti þegar hópur áhuga-
manna, með Guðrúnu Jónsdóttur og Torfu-
samtökin í broddi fylkingar, tók sig til og mál-
aði húsin á Bernhöftstorfu laugardaginn 19.
maí 1973. Þar voru margir sjálfboðaliðar, þar á
meðal margir sem oftar klæddust jakkafötum
en málningargöllum. Málningarverksmiðja og
fleiri gáfu málninguna. Svo vel vildi til að veður
var hið fegursta og var það glaðvær hópur sem
framkvæmdi þessa andlitslyftingu. Framtakið
mæltist mjög vel fyrir hjá almenningi og jók
enn fylgi fólks við varðveislu húsanna.
Baráttan um friðun og endurbyggingu hús-
anna var þó engan veginn unnin. I mars 1977
var kveikt í Móhúsunum og Mjölskemmunni
og brunnu þau til grunna og naumlega tókst að
bjarga hinum húsunum. Þetta vakti enn há-
værari raddir um friðun húsanna. Það var þó
ekki fyrr en 1979 að þrýstingur innan og utan
stjórnkerfisins var orðinn það mikill að þáver-
andi menntamálaráðherra, Ragnar Arnalds,
friðaði húsin. Það gerðist 7. ágúst 1979.
Einn mesti áfangasigur náðist eftir að ný
ríkisstjórn tók við völdum í október sama ár.
Torfusamtökin héldu áfram að þrýsta á hinn
nýja menntamálaráðherra, Vilmund Gylfason,
og óskaði stjórn samtakanna eftir því við ráð-
herra að þau fengju Torfuna á leigu gegn því
að endurbyggja hana. Hinn 20. nóvember var
síðan undirritaður leigusamningur til tólf ára
milli ríkisstjórnarinnar og Torfusamtakanna.
Þar með má segja að framtíð Torfunnar hafi
verið tryggð.
Minjavernd sett á stofn
í janúar 1980 var kosin ný stjórn Torfusam-
takanna með Þorstein Bergsson sem formann.
Jafnframt réðust samtökin í að gera húsin upp
á eigin ábyrgð þrátt fyrir lítil fjárframlög ríkis
og borgar. Oft urðu Torfumenn að taka lán á
eigin ábyrgð, sem þeir gerðu vegna þess að
þeir trúðu á verkefnið.
Þegar baráttan um Bernhöftstorfuna var yf-
irstaðin og unnin héldu samtökin áfram að
framfylgja þeim tilgangi sínum að „vinna að
varðveislu, endurnýjun og fegrun gamla mið-
bæjarins í Reykjavík“. Árið 1983 urðu miklar
deilur um Fjalaköttinn við Aðalstræti 8. Þá
buðu samtökin Reykjavíkurborg sams konar
samning og gerður hafði verið um Bernhöfts-
torfuna en því miður var því tilboði hafnað. Um
svipað leyti keyptu þau húseignina Vesturgötu
5, gerðu hana upp og seldu fullfrágengna árið
1985.
Árið 1985 var komið á fót sjálfseignarstofn-
un um Bernhöftstorfuna er hlaut nafnið Minja-
vemd. Aðild að Minjavernd fengu þeir aðilar
sem næst verkefninu stóðu, þ.e. Torfusamtök-
in, Þjóðminjasafnið og fjármálaráðuneytið,
sem í raun fór með eignarhald lóða og húsa á
Torfunni. Minjavemd tók þá við öllum skuld-
bindingum og réttindum Torfusamtakanna um
endurbyggingu og viðhald húsa og lóða. Þor-
steinn Bergsson var ráðinn framkvæmdastjóri
Minjaverndar og má því segja að Þorsteinn
hafi frá 1980 unnið allra manna ötulast að end-
urbyggingu og viðhaldi Bernhöftstorfunnar
með hjálp margra valinna stjórnarmanna þar
ábæ.
Tími fræðslu upprunninn
Við þessar breytingar breyttist starfsemi
Torfusamtakanna vemlega. Undir fomstu nýs
formanns, Hjörleifs Stefánssonar, var áhersl-
an nú lögð á fræðslu, umræður og útgáfustarf-
semi. Boðið var upp á skoðunarferðir um mið-
bæ Reykjavíkur, umræðuhópar skipaðir og
ráðstefna haldin um húsverndun. Árið eftir
komu út rit á vegum samtakanna með erindum
ráðstefnunnar undir heitinu Húsverndun og
Akureyri, Fjaran og Innbærinn, fyrir bæjar-
stjórn Akureyrar, bæði undir ritstjórn Hjör-
leifs. Árið 1987 gáfu Torfusamtökin síðan út
byggingarsögu miðbæjarins í Reykjavík,
Kvosina, efth- þau Hjörleif, Guðnýju Gerði
Gunnarsdóttur og Guðmund Ingólfsson.
Áhrifa frá samtökunum tók fljótt að gæta
víða um land og voru stofnuð húsverndarsam-
tök víðar en í Reykjavík, námskeið vora haldin
um viðhald og endurbyggingar, almenningur
fór að sækjast eftir að kaupa gömul hús til end-
urbyggingar og viðhorf fólks fór almennt að
breytast í garð gömlu húsanna. I Hafnarfirði
var miðbænum.bjargað frá stórfelldu niðurrifi
með stofnun félagsins Byggðarverndar, en
þágildandi miðbæjarskipulag gerði ráð fyrir
að öll gömul hús í miðbænum hyrfu og í stað-
inn kæmu steinbyggingar á borð við Stjórnar-
ráðshúsið sem rísa átti á Torfunni. Smám sam-
an fór að þykja eftirsóknarvert að búa í
gömlum húsum og gera þeim til góða.
Það þarf ekki að leita langt til að finna heilu
hverfin sem gerð hafa verið upp og em í dag
gróin, vel hirt og full af lífi. Skilningur stjórn-
valda hefur aukist og viðhorf þeirra snúist við,
þannig að ríki og bæjarfélög sjá sér nú hag í að
varðveita og endurbyggja sín gömlu hús eða
styðja slíkar framkvæmdir. Það má því segja
að menningarverðmæti íslenskrai’ byggingar-
listai' hafi öðlast þann sess sem þeim ber, að
undanskildum stöku slysum. Það má því taka
undir með Nóbelsskáldinu okkar þegar hann
segir í fyrrnefndri grein sinni um „Brauð
Reykjavíkur" að þessi gömlu hús, sem reyndar
era okkar byggingararfleifð, séu „öll við sig“,
einsog íslendíngarnir vora vanir að segja um
vel lagaða hluti áður fyrri.“
Við tímamót eins og árið 2000 lítur fólk
gjarnan til baka, gerir úttekt á því hvað hefur
áunnist og ákveður út frá þeim niðurstöðum
hvar það stendur og hvert skal halda á nýrri
öld. Það á eins við um húsverndarfólk og
Torfusamtökin vilja af því tilefni gera slíka út-
tekt og hugleiða hversu langt þetta málefni er
á veg komið. Nú á menningarnótt, 19. ágúst,
munum við halda upp á áfangasigra okkar á
20. öldinni og bjóða gestum og gangandi til há-
tíðar við Bernhöftstorfuna. Þar geta gestir
hlustað á tónlist, skoðað sýningu, tekið þátt í
málþingi og horft á leikhóp „mála Torfuna".
Dagskránni lýkur svo með harmoníkuballi um
kvöldið.
Heimildir:
Hörður Ápústsson: íslcnsk byggingararfleifð H, Húsa-
friðunaraefnd ríkisins (öútkomin.)
Ymsar greinar í Morgunblaðinu, Tímanum, Vísi, Al-
þýðublaðinu, Þjóðvi(janum og Samvinnunni.
Torfusamtökin við aldahvörf.
Höfundur er formaður Torfusamtakanna.