Tíminn - 04.01.1967, Page 9

MIÐVIKUDAGUK 4. janúar 1967
TÍMINN
50 ÁR FRÁ MYNDUN FYRSTA
fSLENZKA RÁDUNEYTISINS
Magnússonar tók við völdum
í dag eru liðin 50 ár frá
því fyrsta íslenzka ráðu-
neytið var stofnað. 4. janú-
ar 1917 tók ráðuneyti Jóns
Magnússonar við völdum.
í ráðuneyti Jóns voru 3 ráð
herrar, Jón Magnússon,
Björn Kristjánsson og Sig-
urður Jónsson frá Yztafelli
sem varð fyrsti ráðherra
Framsóknarflokksins. Áður
hafði ráðherra íslands að-
eins verið einn. Jafnframt
því að þetta var fyrsta ráðu
neytið íslenzka ,er stofnað
var fyrir hálfrí öld, var það
fyrsta eiginlega samsteypu-
stjórnin á íslandi.
í tilefni af þessum tíma-
mótum birtir Tíminn hér
stuttan kafla um myndun
þessa fyrsta ráðuneytis úr
bók Þórarins Þórarinssonar
ritstjóra, um sögu Fram-
sóknarflokksins, Sókn og
sigrar, sem út kom á 50 ára
afmæii Framsóknarflokks-
ins, 16. desember. Einnig
er birtur kaflinn um Sigurð
Jónsson á Yztafelli, fyrsta
Framsóknarmanninn í ráð-
herrastóli á íslandi.
Fyrir þinginu 1916 lá raunar
ekki annað verkefni en að
mynda ríkisstjórn. Einar Arn-
órsson, sem hafði verið ráð-
herra síðan snemma á árinu
1915; hafði stuðzt við meiri-
hluta Heimastjórnarmanna og
Langsummanna. Þenr.an meiri-
hluta höfðu Heimastjórnar-
menn og Langsummenn misst
og var stjórnarsamstarf þeirra
því úr sögunni. Skipan þingsins
var sú, að ólíklegt var, að sam
komulag næðist um einn mann
sem ráðherra og ýtti það undir
þá hugmynd, að ráðherrum
yrði fjölgað í þrjá og síðan
mynduð t steypustjórn helztu
flokkanna. Margir töldu og
fjölgun ráðherra og myndun
samsteypustjórnar nauðsyn
vegna styrjaldarinnar, en henni
fylgdu stöðugt fleiri torleyst
vandamál.
Eftir að þing kon: saman var
flokkaskipun á Alþingi þessi:
Heimastjórnarmenn 15, Sjá!f-
stæðismenn (Þversummenn)
12, Framsóknarmenn 9 (Jörund
ur meðtalinn), og Langsum-
menn 4. Þeir Sjálfstæðismenn
sem höfðu verið kjörnir sem
óháðir eða utanflokka, höfðu
nú sameinazt Þversummönnum
aðrir en Þorsteinn M. Jónsson.
Magnús Guðmundsson, sem
hafði verið kosinn sem utan-
flokkamaður, taldist orðið til
Langsummanna.
Strax á áðurnefndum stnfn-
fundi Framsóknarilokksins 16.
des. var stjórnarmyndunarmál
ið tekið til meðferðar Fundar-
menn töldu nauðsynlegt vegna
heimsstyrjaldarinnar og þeirra
vandamála, er af henni leiddu
4. janúar 1917. Sigurður á Yztafelli gerist
fyrsti ráðherra Framsóknarflokksins
fyrir þjóðina, að stjórn lands-
ins hefði mikinn meirihluta
þings og þjóðar að baki sér,
svo að hún gæti starfað örugg
allt kjörtímabilið. Var sam-
þykkt að tilkynna hinum þing-
flokkunum þessa ályktun fund-
arins. Kaus fundurinn Þor-
stein M. Jónsson til að sitja
fund með fulltrúum hinna þing
flokkanna, er hefði það hlutverk
að reyna að koma á þriggja ráð
herra samsteypuráðuneyti.
Allmikið þóf varð um stjórn
armyndunina, einkum milli
sinna, næst á eftir Hannesi.
Hann var 58 ára gamall og hafði
orðið langan embættisferil og
"þingferil að baki. Þekking Jóns
og reynsla, þrautseigja og hygg
indi gerðu hann að góðum for-
ustumanni á stríðstimum, þeg-
ar mest reið á að halda^í horf
inu. Á sama hátt nutu þessir
kostir hans sín vel í lokasamn-
ingunum við Dani, sem varð
hlutverk þessarar stjórnar hans,
því að þar reið á að sýna jöfn
um höndum festu og gætni og
rasa hvergi um ráð fram. Jón
Jón Magnússon
Heimastjórnarmanna og Sjálf-
stæðismanna, sem ekki gátu
komið sér saman um, hvor
flokkurínn skyldi hafa forsæt-
isráðherrann, ef til samstjórn-
ar kæmi. Um skeið horfði svo,
að samkomulag myndi ekki
nást, og leitaði þá Sjálfstæðis
flokkurinn hófanna við Fram
sóknarmenn um stuðning til
stjórnarmyndunar með einum
manni. Því var hafnað af
Framsóknarflokknum, en síð
ar gefinn kostur á því að veita
slíkri stjórn hlutleysi, en slíkt
var raunar sama og neitun, þar
sem það nægði Sjálfstæðis-
mönnum ekki. Afstaða Fram-
sóknarflokksins var sú, að hin
nýja stjórn yrði að hafa viðtæk
an stuð: ing vegna ástæðna, sem
áður hafa verið raktar. Þetta
sjónarmið sigraði og var svo
komið 23. desember, að Heima
stjórnarflokkurinn og Sjálf-
stæðiisflokkurinn höfðu náð
samkomulagi urn samsteypu-
stjórn og skyldi ráðherraefni
Heimastjórnarmanna skipa for
sætið. í framhaldi af þessu var
lagt fyrir Alþingi frumvarp um
fjölgun ráðherra og gekk bað
mótspyrnulítið gegnum þingið.
Þessu næst var það verkefni
flokkanna að tilnefna ráðherra
efni sín. Það varð allsögulegt
bæði hjá Framsóknarmönnum
og Sjálfstæðismönnum.
Hjá Heimastjórnarmönnum
var Jón MagnÚ9son tilnefndur
einróma eftir að Hannes Haf-
stein gaf ekki kost á sér. Jón
Magnússon naut tvímælalaust
mests traust flokhsmanna
Sigurður Jónsson
Magnússon var hins vegar of
hæglátur og hlédrægur til að
verða mikill flokksforingi eða
flokksleiðtogi á breytingatám-
um. Þess vegna leystist Heima
stjórnarflokkurinn upp undir
forustu hans og hann reyndist
síðar ekki eins farsæll forsæt
isráðherra og hann var <1 stríðs
árunum. Það breytir ekki þvi,
að sennilega hefur ekki ann-
ar maður verið heppilegrí til
að vera forsætisráðherra fyrstu
samsteypustjórnarinnar en
Jón Magnússon, miðað við þær
ástæður, sem þá .oru.
í Sjálfstæðisflokknum urðu
mikil átök um þá Björn Kristj
ánsson og Sigurð Eggerz. Svo
fór, að Björn varð hlutskarp-
ari, en hann skipaði þennan
sess ekki lengi. Hann sagði af
sér eftir nokkra mánuði og
varð Sigurður Eggerz þá ráð-
herra.
í Framsóknarflokknum stóðu
málin þannig, að enginn af
þingmönnum flokksins vildi
verða ráðherra. Margir höfðu
augastað á Sveini Ólafssyni, en
hann neitaði harðlega. Athyglin
beindist því að utanflokksmönn
um og kom í ljós, að gamla
flokkaskiptingin átti enn ítök
í mönnum. Af hinum 9 þing-
mönnum, sem mynduðu '-ling-
flokkinn (Jörundur meðtalinn),
höfðii fimm veríð þversum (Sv.
Ól„ Þ. M. J„ Þorl. J„ Jón J„
Jör. B.), tveir langsum (Ól.
Br„ G. Ó.) og tveir Heima-
stjórnarmenn (E. Á„ S. J.) Við
fyrstu atkvæðatölu í flokknum
fékk pverisummaðurinn B^ne-
dikt Sveinsson 6 atkv., Langs-
ummaðurinn Magnús Guðmunds
son 2 og Sigurður Jónsson 1.
Þegar Jóni Magnússyni var
skýrt frá þessum árslitum, neit
aði hann að taka annan mann
frá Framsóknarflokknum í rík
isstjórnina en yfirlýstan flokks
mann. Annað samrýmdist ekki
samkomulagi flokkanna. Eftir
að hafa fengið þessi svör, kom
þingílokkur Framsóknarmanna
saman að nýju og var þá sam-
komulag um, að tilnefna Sig-
urð Jónsson sem ráðherraefni
flokksins, og gerði Jón Magnús
son enga athugasemd við til-
nefningu hans.
Ríkisstjórn Jóns Magnússon
ar kom til valda 4. jan. 1917.
Jón Magnússon varð forsætis-
ráðherra, Björn Kristjánsson
fjármálaráðherra og Sigurður
Jónsson atvinnumálaráðherra.
Verzlunarmálin féllu undir Sig
urð, en þau voru stærsta við-
fangsefni ríkisstjórnarinnar
vegna styrjaldarínnar,' eins og
síðar verður vikið að.
Sigurður á Yztafelli.
Það var mikið í fang færzt
af 64 ára gömlum bónda að
setjast á ráðherrabekk 1917.
Margir voru enn haldnir þeim
fordómum, að þar ættu ekki
aðrir heima en sprenglærðir
embættismenn. Um skeið var
það líka til umræðu meðal hóps
talsverðra áhrifamanna í höfuð
staðnum að gera aðsúg að rík
isstjórninni i því augnamiði að
hrekja^ Sigurð úr ráðherraemb-
ætti. í augum þeirra bættu
tengslin við samvinnuhreyfing
una heldur ekki fyrir Sigurði.
Tvennt mun hafa ráðið mestu
um, að ekki varð úr þessum
áformum. Annað var það, að
•9veinn Bjömsson nedtaði að
leiga nokkra aðild að þeim, eins
og fram kemur í ævisögu hans.
Hitt var það, og sennilega hef
ur það veirð áhrifameira, að
samtök verkamanna vom reiðu
búin til að veita Sigurði stuðn-
ing. Mun þar ekki sízt hafa
gætt áhrifa Jónasar Jónssonar.
Þorsteinn M. Jónsson hefur
lýst Sigurði Jónssyni á þessa
leið:
„Sigurður Jónsson á Yzta-
felli var fæddur á Litlu-Strönd
við Mývatn 27. jan. 1852. Ekki
var hann skólagenginn, en
hann var samt vel menntaður,
fjöllesinn og minnugur. Hann
hafði verið bráðþroska, sem
sézt á því, að hann hafði gerzt
bústjóri fóstru sinnar að Yzta
felli í Köldukinn um ferming-
araldur og var það þar til hann
gerðist sjálfur bóndi í Yzta-
felli árið 1889. Meðan hann
var ráðsmaður fóstru sinnar,
hélt hann um skeið unglinga-
iskóla. Hann mun hafa verið góð
ur kennari, þvi að hann sagði
vel fná og var jafnan glaður
og reifur. Hann hafði ferðazt
vlða um land á árunum 1911—
1S og flutt fyrirlestr* um sam
vinnumál, og ritstjóri TímaHts
samvinnufélaganha hafði hann
þá verið frá 1907—1916. Sig-
urður var vel máli farinn og lét
lítt á sér hrína, þótt deilt væri
á hann, en svaraði iafnan með
prúðmannlegum málflutningi
án allra persónulegra ádeilna
Sigurður var framgjarn maður.
en samvinnuþýður, höfðingleg
ur og hið mesta prúðmenni í
framkomu . . .
Sigurður hafði að ýmslu leyti
mjög ólíka aðstöðu og ráð-
herrar þeir, er áður höfðu ver
ið í ráðherrastól hér á landi
og þeir ráðherrar, er með hon-
um sátu í landsstjórninni. Þeir
vonu kunnugir öllum refilstig
um stjórnmálanna, en hann
ekki. En bæði var það, að Sig-
urður var greindur maður og
kjarkmikill, enda drengilega
studdur af flokksbræðrum sín-
um á þingi og af utanþings
manni, sem þá þegar var orð
inn einn slyngasti stjórnmála-
maður þjóðarinnar. Maðiu þessi
var Jónas Jónsson frá Hríflu.
Hann hafði manna mest unnið
að þvi að koma Sigurði á þing
og nú var hann á verði fyrir
Sigurð og lagði honum holl
ráð.“
Það var Sigurði mikill styrk
ur, að góð samvinna var milli
hans og Jóns Magnússonar,
Sigurður fór með það ráðuneyti,
sem vandasamast var á þessum
tíma og varð oft fyrir mikilli
gagnrýni, þótt ósanngjörn
væri. Jón stóð drengilega við
hlið Sigurðar í þessum deilum
og voru það þó oft samherjar
Jóns, er fastast sóttu að Sig-
urði. Nánar verður vikið síð
ar að ráðherrastörfum Sigurð-
ar.
Benedikt Sveinsson
— var útnefndur fyrsta ráðherra
efni Framsóknarflokksins, en
Jón Magnússon vildl ekkl fallast
i útnefnlngu hans.