Tíminn - 05.01.1967, Page 3

FIMMTUDAGUR 5. janúar 1967
TÍIVIINN
SKULI GUNNLAUGSSON
bóndi og oddvíti^ Bræðratungu
í dag er kvaddur að Bræðra-
tungukirkju og til moldar borinn
einn ágætasti héraðshöfðingi Sunn
lendinga, Skúli Gunnlaugsson,
bóndi í Bræðratungu, en hann lézt
á heimili sínu annan jóladag.
Skúli Gunnlaugsson fæddist að
Kiðjabergi í Grímsnesi hinn 11.
september 1888, og varð því rúm
lega 78 ára gamall. Foreldrar hans
voru merkishjónin Gunnlaugur
Þorsteinsson, bóndi á Kiðjabergi
og Soffía Skúladóttir. Gunnlaugur
var sonur Þorsteins Jónssonar,
sýslumanns Árnesinga og Elísabet-
ar Gunnlaugsdóttur, dómkirkju-
prests. Soffía, móðir Skúla í
Bræðratungu, var dóttir séra
Skúla Gíslasonar, prófasts að
Breiðabólsstað, og Guðrúnar Sig-
ríðar Þorstein^dóttur, prests frá
Reykholt.i. Skúli í Bræðratungu
átti því til góðra að telja og hlaut
gott uppeldi.
Skúli ólst upp í föður-
garði, Kiðjabergi í Grímsnesi,
í hópi 6 systkina. Systirin. Guðrún
var elzt, og var iafnan mjög kært
með henni og 'Skúla, bræðurnir
voru 5. Eru systkini Skúla öll á
lífi og mikils metið fólk. Skúli
stundaði nám við Flensborgarskól
ann í Hafnarf. 1905—19Q7 og bú-
fræðinám1 í 2 ár að Hvanneyri og
útskrifaðist búfræðingur þaðan.
Hann stundaði framhalds-nám við
búnaðarskólann Dalum í Dan-
mörku og að loknu því námi kom
hann heim til íslands og hóf mæl-
ingar á jarðabótum' á Suðurlands-
undirlendi. Skúli fluttist að
Bræðratungu 1924 og starfaði þar
fyrst sem ráðsmaður þáverandi eig
anda jarðarinnar, Svend Poulsen,
ritstjóra Berlingske Tidende í
Kaupmannahöfn. 1 en hóf nokkru
síðar eigin búrekstur i\ Bræðra-
tungu og bjó þar myndarbúi til
dauðadags, hin siðari ár ásamt
Sveini, syni sínum. Hefur Bræðra
tunga, sem kunnugt er. lengi ver-
ið höfðingjasetur.
Hirin 12. júní 1926 kvæntist
Skúli eftirlifandi konu sinni, Val-
gerði Pálsdóttur, Þorsteinssonar,
hreppstjóra í Tungu í Fáskrúðs-
firði,, hinni mestu mannkostakonu,
sem ’verið hefur manni sínum sam
taka um að halda uppi gestrisni og
höfðingsbrag á höfuðbólinu. Þau
eignuðust 3 myndarlega syni, sem
eru: Sveinn, bóndi i Bræðratungu,
Gunnlaugur, dýralæknir í Laugar
ási, og Páll. sem stundar lögfræði-
nám við Háskóia fslands
Fljótt að námi loknu tóku að
hlaðast á Skúla margháttuð trún-
aðarstörf. Hann hafði hlotið góða
menntun til undirbúnings þeim
störfum, sem hann hugðist snúa
sér að, og maðurinn var með ein-
dæmum góður í viðkynningu og
traustvekjandi. Hann var kosinn í
sveitarstjórn Biskupstungnahrepps
og var oddviti þessarar fjölmennu
sveitar í áratugi. Var Skúli jafnan
endurkosinn með slíkum einhug
og við þær vinsældir sveitunganna
að einsdæmi mun vera. Átti Skúli
manna mestan þátt í þeim framför
um, sem orðið hafa í Árnesþingi,
hann var sýslunefndarmaður um
langt árabil. Skúli í Bræðratungu
átti nokkur síðustu æviár sín sæti
í stjórn Kaupfélags Árnesinga og
lagði hann þar, sem annars staðar,
mörgum gógum málum lið.
Skúli í Bræðratungu var vel
menntaður búfræðingur og góður
bóndi. Hann hafði þvi góðan skiln
ing á íslenzkum landbúnaði og
þörfum hans- -Skúla var jafnan vel
ljós þýðing þess, að jslenzkir bænd
ur gætu framleitt í landinu góðar
landbúnaðarafurðir, og honum var
eins Vel ljóst mikilvægi þess. að
unnt væri að koma afurðunum
| sem allra beztum á borð neytend-
1 anna, og því var hann áhugasamur
um starfsemi sölufélaga bændanna
sérstaklega Mjólkurbús Flóamanna
j og Sláturfélags Suðurlands,. Það
var skoðun Skúla, að slík framleið
endafélög bæri bændum að efla
sem mest til hagsbóta íslenzkum
| landbúnaði, og að neytendum yrði
með starfsemi slíkra fyrirtækja
bezt séð fyrir hollum og góðum
matvælum. Skúli tók því snemma
virkan þátt í starfsemi Sláturfélags
Suðurlands. Sveitungar hans kusu
hann deildarstjóra félagsdeildar
Sláturfél. í Biskupstungnahreppi
1 skömmu eftir að hann hóf búskap.
1 Biskupstungurnar eru sem kunn-
ugt er. ein mesta landbúnaðarsveit
! á íslandi, og er landbúnaðarfram
leiðsla þar og í Hrunamannahreppi
einna mest einstakra hreppsfélaga
í landinu. Deildarstjórastarf Skúla
! fyrir Sláturfélagið varð því þegar
í upphafi umfangsmikið og eril-
samt, en því verkefni sem öðrum
hefur Skúli lokið með sérstakri
prýði. Síðan árið 1950 hefur Skúli
verið endurskoðandi Sláturfélags
Suðurland/. Vegna þeirra starfa
hefur hariif dvalizt i Reykjavik
hálfs mánaðar tjma tvisvar á ári
og iagt fram af alúð og samvizku-
semi mikla vinnu í því trúnaðar-
starfi.
Að eðhsfari var Skúli hlédræg-
ur maður en hann var mjög greind
ur, manna skemmtilegastur og
fyndinn. Hann kunni feikn af sög
um og sagði oft svo skemmtilega
frá, að unun var á að hlýða. Sam-'
ferðamennirnir munu lengi geyma
minninguna um þennan mæta heið
ursmann.
Vinir og samstarfsmenn Skúla
Gunnlaugssonar í Bræðratungu
votta frú Valgerði og fjölskyldunni
dýpstu samúð.
Jón H. Bergs.
Stórt skarð er höggvið í rað-
ir Tungnamanna1 við fráfall Skúla
Ounnlaugssonar, bónda og odd-
vita í Bræðratungu, en hann and
aðist að heimili sínu á annan
jóladag eftir nokkurra mánaða
baráttu við mein, sem nú bjak-
ar einna mest mannkyn nllt og
vísindin hafa ekki enn yfirunnið.
. Skúli Gunnlaugsson fæddist að
jKiðjabergi í Grímsnesi 11. setií.
i 1888. Foreldrar hans voru, Gunn-
, laugur bóndi og hreppstjóri Þor-
| steinsson, kanselíráð sýslumanna
j á Kiðjabergi, Jónssonar Johnsen
umboðsmanns á Stóra-Ármóti. og
Soffía Skúladóttir, prófasts á
Breiðabólstað, Gíslasonar. Þetta
eru þjóðkunnar ættir, og þar er
að finna fjölfróða sagnaritara,
þjóðskáld, stórbrotna embættis-
menn og héraðsihöfðingja.
Skúli Gunnlaugsson ólst upp
hjá foreldrun sínum, ásam' bræðr
um og systur. Kiðjabergsheimilið
var rómað fyrii rausn og prýði
um Suðurland og langt úr fyrir
takmörk þess. Eins og jafnan hef-
ur verið um höfðingjasetur, var
þar oft gestkvæmt, bæði úr sveit
inni sjálfri og héraði og þangað
lögðu einnig leið sína ýmsir af
fyrirmönnum þjóðarinnar, og
setti það óneitanlega svip -inn
á staðinn. Gunnlaugur hreppstjóri
var hinn hógværi , höfðingi,
skemmtinn i viðræðum og ljúf-
mennii hið mesta. Ilúsfreyjan,
Soffía Skúladóttir var höfðings-
kona, fyrirmannleg fríðleikskona
og- stjórnaði hinu stóra he'mili
af rausn og ráðdeild.
Börn þeirra Kiðjabergshjónanna,
' Gunnlaugs og Soffíu fengu i sinn
hlut góðar ættarerfðir, og heim-
ilisbragurinn á Kiðjabergi. sem
var rammíslenzkur og fyrirmann-
legur, setti visáulega svip sinn á
s'rstkinahópinn. Þannig foru
i bernsku- og æskustöðvar Skúla jg
er mikils um vert, þegar saman
fer kynstórar og góðar ættir og
golt uppeldi.
j Ekki veit ég með >iissu hvermg
á þvi stóð, að Skúli gekk ekki
menntaveginn svo góðum gáfum,
! sem hann var gæddur, elzti son-
urinn á efnuðu fyrirmannaheim-
ili, bar nafn afa síns prófastsjn?
á Breiðabólstað og virtist h ifa
öll skilyrði til að ganga þá lífs-
leið. En þessu mun hann hafa
sjálfur ráðið og foreldrarnir iógu
vitrir til þess að láta unga mann-
inn sjálfráðan um val á lífsstarfi.
Að sjálfsögðu var Skúli ákveðinn
í að afla sér almennrar mennriin-
ar. Hann fór 16 ára gamall í
Flenzborgarskólann, en hann var
á þessum tímum helzta athvarf
námfúsra æskumanna og komu
frá honum margir framtakssamir
menn, sem hafa skilið eftir sig
mörg heilladrjúg spor í íslenzku
þjóðlífi. Var Flenzborgarskólinn
hér sunnanlands hliðstæður Möðru
! vallaskólanum norðanlands. Skúli
• kom í Flenzborg sama haust og
j séra Magnús Helgason kom þang-
j að kennari i fyrsta sinn. Mun
|þeim Kiðjabergshjónum hafa þótt
j gott, að hinn virðulegi vinur
| þeirra gæfi hinum unga syni
j þeirra gætur. Það mun hafa verið
létt verk. Skúli stundaði nám í tvo
vetur í Flenzborg, en haustið 1907
fór hann til Hvanneyrar til eins
vetrar náms í bændaskólanum þar
en það haust byrjaði Halldór Vil-
hjálmsson skólastjórn. Að Hvann
eyrardvöiinni lokinni ter hann
haustið 1908 til Danmerkur og
stundar nám í Dalum búnaðar-
skóla á Fjóni iíklega í tvo vetur,
en notaði vor og sumar til verk-
legá náms á dönskum herrágarði,
eins og dönsk stórbýli voru kii’l-
uð á þeim árum. Hann kemur
svo heim vorið 1910 og réðst þá
starfsmaður Búnaðarsambahds
Suðurlands, aðallega að vorinu til
og fram eftir sumri og var aðal-
starfið umferðaplægingar, til-
raunareitir. i grasrækt og mæling
jarðabóta. En nú var í mörgu að
snúast. Unga fólkið var upptendr
I
að af leiftrandi áhuga fyrir ung-
menafélagsstarfinu og eitt af
mörgum áhugamálum ungmenna-
félaganna voru íþróttirnar. '.'il
þess að ná árangri þótti sjáíf-
sagt að stofna íþróttasamband
Eftir mikinn undirbúning Ht
íþróttasambandið Skarphéðinn
stofnað haustið 1910, og Skúli kos-
inn í fyrstu stjórn þess, en um
sumarið 9. júlí var fyrsta íþrótta-
mót hins væntanlega sambands
haldið að Þjórsártúní. Á því
íþróttamóti var Skúli Gunnlaugs-
son einn af átján kappglimu-
mönnum. Hann hdfði alla ævi lif-
andi áhuga á íþróttum, las alla
tíð íþróttafréttir dagblaðanna af
gaumgæfn; og áhuga á árangri
unga fólksins í iþróttum.
Skúlj starfaði hjá Búnaðasam-
bandi Suðurlands þangað til Nýju
jarðræktarlögin gengu í gildi 1923,
mældi jarðabætur síðast það ár.
Árið 1924 gerast merk þáttaskil
í lífi Skúla Gunnlaugssonar, þá
gerist hann bóndi í Bræðratungu.
Tildrögin að bví má rekja til Kon
ungskomunnar 1907. í þeirri för
var Svend Poulsen, lögfræðingur,
fréttaritari Berlings og fengu oeir
Danirnir áhuga fyrir, vórbu-ikap
á íslenzku íöfuðbóli. Nokkrum ár
um seinna stofnaði Svend Poul-
sen hlutafélag og keypti Bræðra-
tunguna ásamt fimm hjáieigum.
1916 kemur Poulsen til ísiands
ti' að skoða höfuðbólið og! var
þá Skúli ráðinn fylgdarmaður
hans. í þessari 5 daga ferð varð
þeim vel til vina danska ritsqúr-
anum og Skúla, sem entist með-
an báðir lifðu. Árið 1922 oauð
Poulsen Skúla til nokkurra man-
aða dvalar í Danmörku, til að
kynnast dönskum landbúnaði, en
til þess lágu þau drög, að 1921,
er Kristján X. kom til íslands, var
Pouisen fréttaritari Berlings í
annað sinn en Skúli var ^einnig
í fylgdarliði konungs af íslands
hálfu og samdist þá svo á milli
þeirra, að Skúli tæki Bræðratung-
una og fær. að búa þar, sem varð
eins og áður er getið 1924. Síðan
hefur Skúli búið þar óslitið til
ævilqka í 42 ár með mesta sóma,
búið par á íslenzka vísu, ert ekki
danska, eins og Poulsen, hinn
danski ritstjóri Berlings hefur
sennilega hugsað sér. Var Poul-
sen lítilsháttar með i búskapn-
um fyrrtu 7 árin, en hætti þá
þegar dórbúskapsdraumar hans
voru að engu orðnir, seldi har.n
íslenzka ríkinu Bræðratungunu-f-
una alla 1936. Þannig endaði þetta
íslenzk-dansika búskaparævintýn.
Siðustu árin hefur Sveinn sonur
Skúla haft ábúð a hálfri jörðinni
og búið að nokkru leyti félagsbúi
með föður sínum.
Þegar Skúli kom i Bræðratungu
varð hann vitaplega að segja skil-
ið við þau trúnaðarstörf, sem ta.ll-
ið höfðu í hlut hans i æskusveit
hans Grímsnesi. Þar var hann
meðal mnars i hreppsnefnd og
þótti mjög fátítt, að ungur hú-
laus maður væri kosinn j hrepps-
nefnd. Þá var hann ungur kos-
inn í stjórn búnaðarfélags hrepps
ins, gekkst fyrir stofnun búfjár-
ræktarfélaga bæði í nautgripa-
rækt og hrossarækt og var sóður
liðsmaður ungmennafélaginu.
Má vera, , að hann hafi hait
fleiri störf með höndum þótt mér
sé það ekki kunnugt.
Þótt ég telji, ,ið Tungnamenn
taki jafnan vel á móti aðkomu-
mönnum, fór það svo að fyrstu
árin voru Skúla ekki falin trún-
aðarstörf. Það myndaðist því
eins konar félagsleg eyða í lífi
hans og mun honum hafa þótt all-
tómlegt og var ekki að undra,
slikur félagshyggjumaður, sem
hann var. En þetta átti eftir að
breytast. Árið j.928 er merkisár
í lífi hans, að því leyti, að þá
er hann, með nokkurra vikna og
mánaða millibili kosinn í hverja
trúnaðarstöðuna eftir aðra. Fyrst
um vorið er hann kosinn í hrepps
nefnd og gegndi því starfi þangað
til á síðastliðnu vori, að hann
baðst undan endurkosningu og <ir
oddviti í 20 ár. Seinna um vorið
var hann kosinn í sýslunefnd sos
inn í stjórn Búnaðarfélags B’.ss-
upstungna og nautgriparæktarfé-
lagsins, sem hann var lengi tor-
maður fyrir og um haustið kos-
inn deildarstjóri í Biskupstungna
deild Siáturfélags Suðurlands og
var hann einnig endurskoðandi
þess síðan 1950. Hann var deild-
arstjóri Kaupfélags Árnesinga frá
stofnun þess, lengi í varastjórn
og í stjórn þess síðustu 6 ár æv-
innar. Þá átti hann sæti í skóla-
nefnd héraðskólans á Laugarva'.ni
um allmargra ára skeið.
Sem oddviti hafði hann yfir-
umsjón með öllum meiri háttar
framkvæmdum í sveitinni, þótt
ýmsir aðrir menn sæju um dagi
leg störf við þessar framkvæmdir,
svo sem réttabyggingu, barna-
skóla, félagsheimili og ýmsar
smærri byggingar.
Öll hin margháttuðu störf sín
leysti Skúli af höndum með hinni
mestu prýði og einstakri trú-
mennsku og alúð. Er vandfund-
inn jafningi hans í ósérhlífni og
samvizkusemi. Honum var félags-
hyggja í blóð borin og hafði
hinn fyllsta skilning á því, að
menningarmál sveitanna og reynd
ar megin þorra þjóðarinnar, verð
ur að leysa á félagslegum grund-
velli.
Skitli Gunnlaugsson var víð-
sýnn hugsjónamaður, þótt aann
hefði ekki hávaðasamar orðræð-
ur um slíkt. Er enn rgetið eins
þáttar í lífi hans frá æskuárum.
Á þeim árum var Gestur á Hæli
mjög umsvifamikill rnaður, sem
færðist. mikið í fang, var umtal-
aður og umdeildur eins og allir
hugsjóna- og athafnamenn, sem
sjá gegn um holt og hæðir fram-
tíðarinncr. Þeir Gestur og Skúli
voru miklir vinir og félagar og
var Gestur nokkru éldri. Skúli
hreifst af djörfung hans, fram-
sýni og athafnasemi. Hann verzl-
aði með láð og lög, eins og aðrir
með smávægilegan varning. — Á
þessum írum fór mikil og sterk
alda um Suðurland, og sjálfsagt
víðar, að kaupa upp vatnsorku.
Útlend auðfélög buðu bændum
gull fyrir fossa og flúðir. Þetta
þótti Gesti allillt >g vildi koma
í veg fyrir, að vatnsaflið ísle.izka
yrði eign útlendra auðhringa. Þeir
félagar Gestur og Skúli brugðu
■hart við og stofnuðu fossaíéla:.
hlutafélagið Sleionir. Gerðust
margir merkisbændur i Arnes-
þingi hluthafar 1 þessu félagi, að-
allega beir, sem bjugsu meðfram
Hvítá, I því sú á var áðalkeppi-
kefli félagsins. Heimsstyrjöldin
fvrri breytti mörgu og Gestur dó
1918, og langt fjárhagslegt erfið-
leikatímabil með heimskreppu-
og íslenzka kreppu, sem gekk af
mörgum hugsjónum dauðum.
Útlendu fossafélögin lögðust
fram á lappir sínar og seldu is-
lenzka ríkinu öll sín vatnsrétt-
indi i Þjóvsá fyrir 6—7 herbergja
íbúðarverð nú á dögum. Þann
kaupsamning gerði Hei-man>' Jón
asson í raorkumálaráðherratíð
sinni. Það var því ekki að undra
þótt þetta litla jslenzka fossafélag
yrði að leggja upp laupana. En
gaman var að ævintýrinu, hug
sjónunum og kjarkinum. Gestur
á Hæli átti frumkvæði og fram-
‘kvæmd að stjórnmálasamtökunum
„Óháðir bændur," sem buðu iram
Framhald á bls. 15.