Alþýðublaðið - 10.05.1984, Síða 4

4
Fimmtudagur 10. maí 1984
Erlendur Einarsson forstjóri um landbúnaðarmálin:
Vandi annarra þjóða
síst minni en okkar
Árió 1982 var þess minnst, að eitt hundrað ár voru lið-
in frá því að fyrsta kaupfélagið var stofnað á íslandi.
Það gerðu þingeyskir bændur og reyndu þannig að
tryggja afkomu sína í baráttu við erlenda kúgun og arð-
rán.
I ár eru hundrað og fjörutíu ár síðan vefararnir í
Rochdale, lítilli borg nálægt Manchester í Englandi,
stofnuðu fyrsta kaupfélagið til að fá vandaða vöru á
sanngjörnu verði. Þannig reis ensk alþýða meðal annars
gegn hörmungum iðnbyltingarinnar og skefjalausri
kúgun bresku yfirstéttarinnar.
Mikið vatn hefur til sjávar runnið síðan þessir atburð-
ir gerðust og samvinnuhreyfingin orðin sterkt afl meðal
hinna germönsku þjóða, í Rússlandi og víðar.
í tilefni af þessu tókum við forstjóra Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga, Erlend Einarsson, tali og
spurðum hann fyrst á hvern hátt samvinnuhreyfingin á
íslandi væri trú uppruna sínum — að bæta hag alþýðu
manna:
Jafnari lífskjör fólks
Nýjasta dæmið um stöðuga
viðleitni samvinnuhreyfingarinn-
ar til að bæta hag alþýðu manna
er Mikligarður, stærsta verslun
Iandsins. Það hefur tekist að gera
stjórátak í smásöludreifingu á
höfðuðborgarsvæðinu, en
markaðshlutdeild okkar á því hef-
ur undanfarin ár verið minni en
efni stóðu til og ekki sambærileg
við það sem gerist hjá samvinnu-
mönnum í nágrannalöndum okk-
ar. Það fer ekki á milli mála, að
eftir að Mikligarður var opnaður
hefur verðlag lækkað vegna auk-
innar samkeppni — almenningi til
góðs á erfiðum tímum.
Þetta er aðeins eitt dæmi af
mörgum, því að allt okkar starf
beinist að því að bæta hag þjóðar-
heildarinnar, og þá sérstaklega
félagsmanna okkar, sem eru rúm-
lega 45 þúsund talsins eða um
fimmtungur þjóðarinnar. Til þess
varð hreyfingin til upprunalega,
og hún byggir enn á sama grunni,
þótt tímarnir hafi breyst. Sam-
vinnuhugsjónin er enn og verður
alltaf í fullu gildi. Hins vegar þarf
sífellt að aðlaga hana nýjum tíma,
þótt margar hugmyndir braut-
ryðjendanna um samvinnustarf
standi óhaggaðar, þrátt fyrir
algjöra byltingu í lifnaðarháttum,
byltingu úr fátæku og að ýmsu
leyti frumstæðu bændaþjóðfélagi
í velmegunar og neysluþjóðfélag.
En það er hins vegar ljóst, að
margar hugsjónir brautryðjend-
anna um brættan efnahag, hafa
orðið að raunveruleika, m.a. fyrir
tilstilli samvinnuhreyfingarinnar.
Já, samvinnuhreyfingin er virk-
ur þátttakandi í hinu íslenska vel-
ferðarríki, og við samvinnumenn
hikum ekki við að halda því fram,
að hennar þáttur hafi stuðlað að
jafnari lífskjörum fólksins í land-
inu.
Margþætt þjónusta
við kaupfélögin.
Sambandið er stærsta fyrirtæki
landsmanna. Er ekki erfitt í slík-
um stórrekstri að gæta hagsmuna
félagsmanna?
Er það ekki almennt viðskipta-
lögmál, að stórfyrirtæki gæti
eigin hagsmuna og rekstrarþátta
fyrst og fremst?
Það má vel vera, að það sé al-
mennt viðskiptalögmál, að stór-
fyrirtæki gæti eigin hagsmuna
fyrst og fremst. En þá hlýtur að
vera átt við fyrirtæki einkafram-
taksins, sem hafa auðsöfnun fyrir
eigendur sína að meginmarkmiði.
Sambandið er hins vegar rekið í
allt öðrum tilgangi. Kaupfélög
landsins, sem eru 43 að tölu, eiga
og reka Sambandið og hafa að
sjálfsögðu eðli og tilgang sam-
vinnufélaga að leiðarljósi. Þau
eru opin almenningi og hver
félagsmaður fer með eitt atkvæði
án tillits til eigna eða viðskipta í
félaginu. Tekjuafgangi er úthlut-
að til félagsmanna í hlutfalli við
gerð viðskipti en ekki í hlutfalli
við eignaraðild.
Ástæðan fyrir þvf, að Sam-
bandið er svo stórt fyrirtæki á ís-
lenskan mælikvarða er fyrst og
fremst sú, að þjónusta þess við
kaupfélögin er mjög margþætt og
umfangsmikil.
Það er ekkert vafamál, að starf-
semi kaupfélaganna og Sam-
bandsins hefur jákvæð áhrif á
verðlag í landinu vegna þess
hvernig samvinnustarfið er upp-
byggt. í því sambandi vil ég benda
á, að kaupfélögin hafa fengið af-
slátt og endurgreiddan tekju-
afgang frá Sambandinu af vöru-
kaupum sínum, og þessi afsláttur
hjálpar þeim að endurgreiða eða
veita afslátt til félagsmanna sinna.
Samvinnumenn í öllum
flokkum.
Kaupfélögin hafa mikilla hags-
muna að gæta úti á iandsbyggð-
inni, sem þurfa ekki að fara sam-
an við þjóðarhag á hverjum tíma.
Beitir Sambandið sér pólitískt til
að tryggja hagsmuni kaupfélag-
anna?
Segja má, að starf samvinnu-
hreyfingarinnar sé í eðli sínu póli-
tískt, en Sambanið hefur engin af-
skipti af stjórnmálum, ef átt er
við það. Það eru engin tengsl milli
sambandsins og neins stjórn-
málaflokks önnur en hugsjóna-
tengsl. Hins vegar er það vitað
mál, að þeir flokkar sem aðhyllast
félagshyggju eru hlynntir sam-
vinnuhreyfingunni, sérstaklega
Framsóknarflokkurinn. Hann
hefur haft samvinnustefnu á
stefnuskrá sinni frá því að hann
var stofnaður, og mjög margir
Framsóknarmenn eru því sam-
vinnumenn.
Annars eru samvinnumenn úr
öllum flokkum, meira að segja
Sjálfstæðisflokknum. I því sam-
bandi dettur mér í hug Kaupfélag
Borgfirðinga, sem nýlega varð
áttatíu ára. Það var lán þess fé-
lags, að tveir atkvæðamiklir
menn, annar Framsóknarmaður
en hinn Sjálfstæðismaður, stóðu
jafnan hlið við hlið í kaupfélags-
málum. Þetta voru þeir Jón
Hannesson í Deildartungu og
Davíð Þorsteinsson á Arnbjargar-
læk, báðir stórbændur og skör-
ungar í héraði.
Áf níu stjórnarmönnum Sam-
bandsins eru sjö úr Framsóknar-
flokknum, einn úr Alþýðuflokkn-
um og einn úr Alþýðubandalag-
inu og auk þess tveir fulltrúar
starfsmanna. Annars eru stjórn-
mál ekki rædd í stjórn Sambands-
ins. Þar fara aðeins fram málefna-
legar umræður um hag fyrir-
tækisins og samvinnuhreyfinguna
almennt.
Á hinn bóginn er það kannski
ekki óeðlilegt, að margir Fram-
sóknarmenn sitji í stjórn Sam-
bandsins á sama hátt og megin-
þorri manna í stjórn Verslunar-
ráðs íslands eru Sjálfstæðismenn
og að í stjóm Alþýðusambands
íslands sitja að mestu fulltrúar
Alþýðubandalagsins og Alþýðu-
flokksins.
Þetta á sér líka að nokkru leyti
sögulegar forsendur. Rætur ís-
lenskrar samvinnuhreyfingar
standa í sveitum landsins en ekki
þéttbýli, eins og sums staða i ná-
grannalöndum okkar. í Finnlandi
eru til dæmis tvö samvinnusam-
bönd, og hafa bændur tögl og
hagldir í öðru þeirra, en verka-
lýðshreyfingin í hinu.
Það er skoðun mín, að þeir sem
hafa áhuga á samvinnumálum og
sýna það í verki eigi kost á að
komast til áhrifa í kaupfélögun-
um og Sambandinu án tillits til
stjórnmálaskoðana.
Lág umboðslaun á
búvörum.
Er rétt að reikna söluþóknun á
brúttóverð útflutts dilkakjöts, þ.e.
skilaverð að viðbættum útflutn-
ingsuppbótum, en ekki eins og
venjulegur útflutningur fær, þ.c.
söluþóknun á það verð, sem'hann
nær sjálfur á erlendum mörkuð-
um?
Báðar þessar aðferðir hafa sína
kosti og sína galla og koma fylli-
lega til greina að okkar dómi.
Þetta mál hefur nokkrum sinnum
verið til athugunar og síðast árið
1965. Þá var það eindregin krafa
þess ráðherra, sem hafði með
málið að gera, Ingólfs Jónssonar
á Hellu, að halda óbreyttu fyrir-
komulagi á þessari gjaldtöku á
sölukostnaði kjötútflutnings. En
þar að auki lét hann færa sölulaun
á útflutningi mjólkurvöru til sam-
ræmis við þetta, en einmitt í
mjólkurvörum hafði hitt fyrir-
komulagið verið viðhaft.
Sambandið annast sölu búvara
fyrir ákveðin umboðslaun, sem
eru yfirleitt 2%. í sambandi við
þetta ber að gæta þess, að í verð-
bólgunni hafa orðið verðhækkan-
ir á helstu búvörum fjórum sinn-
um á ári samkvæmt reglum um að
bændur eigi að fá hliðstæð laun
og aðrar stéttir þjóðfélagsins.
Útkoman úr þessu dæmi er sú, að
í stað þess að reikna 2% umboðs-
Iaun á sölu kindakjöts á hverjum
tíma, hefur verið ákveðið að
leggja haustverðið til grundvallar.
Þetta þýðir að raunveruleg um-
boðslaun vegna kjötsölunnar
hafa oft reynst nokkru lægri en
2%.
Umboðslaunin notar Sam-
bandið síðan til þess að greiða
ýmsan kostnað og þjónustu. Hér
má nefna kostnað við sölu innan-
lands og útflutnings, kostnað við
verðjöfnun, umsjón afurðalána
fyrir sambandsfélögin, auglýsing-
ar, innheimtu söluandvirðis og
skil á því til kaupfélaganna, hag-
ræðingarþjónustu og námskeiða-
hald fyrir félögin og fleira mætti
telja.
Til samanburðar við umboðs-
launin, sem Sambandið tekur af
búvörum, mætti minna á, að við-
skiptabankarnir fá svipaða
prósentu eða 1.5% vaxtaviðbót af
endurseldum afurðalánum út á
landbúnaðarafurðir að viðbætt-
um 0,2% eftirlitsgjaldi og síðan
ákveðinni fjárhæð af hverjum
lánssamningi. Svo kemur ríkið og
tekur 0.3% stimpilgjald.
— Það má því segja, að bank-
arnir og ríkið fái hærri greiðslur í
prósentum talið fyrir örlítið um-
stang við afurðalán, — en Sam-
bandið fyrir sölu, innheimtu og
margvíslega þjónustu eins og að
ofan greinir.
Ég vil fullyrða, að hvergi er
hægt að finna lægri umboðslaun,
enda hefur Búvörudeild ekki get-
Framhald á bls. 6
Erlendur Einarsson við skrifborð sitt. „Allt okkar starf beinist að því að bœta hag þjóðarheildarinnar“
Ljósm.: G.T.K.