Alþýðublaðið - 09.12.1986, Qupperneq 14

Þriðjudagur 9. desember 1986
Á afmœlishátíð Alþýðuflokksinsímars 1971. Emil Jónsson og Guðfinna Sigurðardóttir eiginkona
hans.
NOKKRAR SVIPMYNDIR ÚR VIÐBURÐARÍKRI STJÓRNMALAÆVI EMILS JÓ
hann baðst undan því, og var því
kjörinn forseti Sameinaðs Alþingis.
Hann var siálfsagður forsætisráð-
herra, minnihlutastjórnar Alþýðu-
flokksins 1959 og hafði mikil áhrif
í þeim samningaviðræðum, sem
fram fóru um sumarið, annars veg-
ar um efnahagsmál, en á því sviði
tókst samvinna milli Sjálfstæðis-
flokks, Framsóknarflokks og Al-
þýðuflokks, og hins vegar um kjör-
dæmamálið, en um það mál tókst
samvinna milli Sjálfstæðisflokks,
Alþýðubandalags og Alþýðu-
flokks. Ólafur Thors lagði á það
megináherzlu, að Emil Jónsson
tæki sæti í viðreisnarstjórninni í
árslok 1959. Þá skoraðist Emil
Jónsson ekki undan.
II.
Eftir að ég kynntist Emil Jóns-
syni náið, varð mér auðvitað ljóst,
hversu eðlilegar voru þær skoðanir,
sem samstarfsmenn hans í ríkis-
stjórninni höfðu á honum og ég
drap á að framan. Emil tók við for-
mennsku Alþýðuflokksins af Har-
aldi Guðmundssyni, er hann varð
sendiherra í Noregi 1956, en baðst
undan endurkjöri 1968. Ég hafði
verið varaformaður flokksins
1966—68, en var þá kjörinn for-
maður. Auk þess sátum við saman
í viðreisnarstjórninni 1959 til 1971.
Ég hef sagt það áður, að Emil Jóns-
son er einhver gáfaðasti maður, sem
ég hef átt samstarf við, og á ég þá
ekki aðeins við stjórnmálamenn,
heldur einnig vísindamenn og lista-
menn. Óvenjulegar námsgáfur
hans komu snemma í ljós. Hann
varð stúdent aðeins sextán ára að
aldri, með mjög hárri einkunn. En
gáfur eru miklu víðtækara hugtak
en námsgáfur, hæfnin til þess að til-
einka sér námsefni. Emil Jonsson
skildi alla hluti alveg ótrúlega fljótt
og óvenjulega vel, og hann skildi þá
ávallt réttum skilningi, yfirveguð-
um, rólejium, fordómalausum
skilningi. Eg minnist þess ekki, að
hafa nokkurn tíma séð hann reiðast
alvarlega og láta undir slíkum
kringumstæðum frá sér fara órök-
studda fullyrðingu, — skoðun eða
ummæli, sem bæri vott um tilfinn-
ingasemi eða jafnvægisleysi. Skyn-
semin og rökhyggjan sátu alltaf í
fyrirrúmi. Þeir eru mjög fáir, sem
þetta verður sagt um með sanni.
HI.
Á menntaskólaárum mínum hélt
Emil Jónsson einu sinni erindi í Fé-
lagi ungra jafnaðarmanna. Auglýst
hafði verið, að hann mundi ræða
nokkur meginatriði jafnaðarstefn-
unnar. Ég sótti fundinn og veitti því
athygli, að Emil fjallaði ekki um
kenningar Marx og Engels, heldur
lýsti kenningum svo nefndra
„teknókrata" um nauðsyn skipu-
lagningar í hagkerfi og eðli áætlun-
arbúskapar. Merkir bandarískir
verkfræðingar höfðu um miðjan
fjórða áratuginn uppi gagnrýni á'
óbeizlaða frjálshyggju í fjármagns-
hagkerfi og töldu hana eina af meg-
inorsökum heimskreppunnar. Úr-
ræði þeirra voru aukin skipulagn-
ing og áætlunarbúskapur. Þessar
kenningar vöktu um skeið mikla at-
hygli, en stóðust ekki frá hagfræði-
legu sjónarmiði. En umræðuefni
Emils Jónssonar á þessum fundi
sýndi glöggt, hversu vel hann fylgd-
ist með í þjóðmálum og að hann var
á undan sínum tíma. Emil Jónsson
var í hópi þeirra foringja evrópskra
jafnaðarmanna, sem fyrstir gerðu
sér grein fyrir nauðsyn og gildi vest-
rænnar samvinnu í varnarmálum.
Einnig í þeim efnum var hann langt
á undan sínum tíma, m.a. langt á
undan mér. En það var gott fyrir
ungan jafnaðarmann að geta smám
saman lært af slíkum manni.
IV.
Hvað menntun snerti var Emil
Jonsson verkfræðingur. Ævistarf
hans varð fyrst og fremst á sviði
stjórnmála. En áhugamál hans
voru miklu fjölþættari. Hann var
mikill unnandi bókmennta og vel
heima, ekki aðeins í íslenzkum bók-
menntum, heldur einnig í heims-
bókmenntunum. Bókasafn hans
var stórt og vandað. Þess má einnig
geta, að hann átti stærsta safn þing-
vísna, sem ég hef séð óprentað, en
þau eru mörg til. í vinahópi var
hann spaugsamur og kunni marga
góða gamansögu. En illkvittinn var
hann ekki.
Enginn vafi er á því, að Emil
Jónsson var í hópi merkustu stjórn-
málamanna íslendinga á þessari
öld. Hann naut ekki aðeins virðing-
ar samherja sinna, heldur einnig
andstæðinga. Hann var einn þeirra,
sem reyndust sómi íslenzkra stjórn-
málamanna á sinni tíð.
Gylfi Þ. Gíslason.
•
Nú þegar Emil J ónsson er kvadd-
ur hinstu kveðju kemur margt upp
í hugann hjá þeim sem þekktu hann
og störfuðu með honum í áratugi.
í hugum flestra mun þar hæst
bera heiðarleiki hans, staðfesta og
frábærar gáfur. Allra þessara hæfi-
leika Emils naut Alþýðuflokkurinn
og þjóðin öll í ríku mæli í þeim
margþættu verkum sem hann lagði
hug og hönd á að leysa. Alla tíð
lagði hann mesta áherslu á að rétta
hlut þeirra sem minna mega sín og
oft með ráðum sem leitt hafa til var-
anlegra umbóta, þótt sum hver
væru umdeild í upphafi.
Lengst mun Emils þó trúlega
verða minnst fyrir að mynda minni-
hlutastjórnina árið 1959 þegar frá-
farandi forsætisráðherra lýsti því’
yfir að óðaverðbólga væri skollin á
og samstaða engin um stjórn lands-
ins. Þá reyndi mikið á staðfestu
Emils og þá naut hann þess að hafa
með fyrri störfum sínum unnið sér
fádæma traust alþjóðar. Undir for-
ystu Emils lagði þessi minnihluta-
stjórn hans grunn að mesta stöðug-
leika tímabili í sögu íslenska lýð-
veldisins, þrátt fyrir meiri utanað-
komandi áföll en yfir okkur hafa
gengið fyrr og síðar. Emil var svo
stór í sniðum að hann hlaut sem
stjórnmálamaður að verða fyrst og
fremst maður allrar þjóðarinnar.
En þrátt fyrir það var það okkur
Suðurnesjamönnum mikil gæfa að
hann varð okkar þingmaður í mörg
ár og sem slíkur þekkti hann manna
best sínar skyldur, þótt hann hefði
skömm á því sem kallað er kjör-
dæmapot.
Sjálfsagðan rétt okkar vildi hann
tryggja og meðal mála sem hann
hafði forystu um má nefna „Kefla-
víkurveginn", sem á sínum tíma
hlaut nafnbótina „Ódáðarhraun ís-
lenskra vega“. Fyrstu tillöguna um
að malbika eða steypa veginn flutti
Emil á Alþingi 1955 ásamt Jörundi
Brynjólfssyni. Árum saman var
Suðurnesjamönnum meinað að
kaupa nýja fiskibáta. Strax og
minnihlutastjórn Emils tók við
1959 var það bann afnumið og Suð-
urnesjamenn fengu sama rétt og
aðrir til bátakaupa.
Næstu ár streymdu nýir bátar til
Suðurnesja. Þannig mætti telja upp
mörg mál stór og smá, sem Emil bar
fram Suðurnesjum til heilla.
Aðrir munu væntanlega tíunda
þau fjölbreyttu störf og embætti
sem Emil gegndi um dagana af fá-
dæma trúmennsku og áreiðanleg-
leika.
Emil var lítillátur og barst ekki á
þótt hann gegndi háum embættum.
Gott dæmi þar um er að þegar hann
flutti á Hrafnistu í Hafnarfirði taldi
hann sig í fyrsta sinn búa í „Svítu“.
Hér stóð ekki til að rekja æviferil
þessa sérstaka heiðursmanns. Held-
ur aðeins að minnast hans nokkr-
um orðum og færa honum að leið-
arlokum alúðar þakkir fyrir allt
sem hann var okkur Samherjum á
Suðurnesjum.
Minning um góðan dreng mun
lengi lifa.
Ólafur Björnsson
Ragnar Guðleifsson
Emil Jónsson verður jarðsettur í
dag frá Hafnarfjarðarkirkju. Með
honum er genginn einn af áhrifarík-
ustu og traustustu stjórnmála-
mönnum þessarar aldar. Jafnaðar-
menn kveðja einn af brautryðjend-
um þess velferðarþjóðfélags, sem
við nú njótum. Alþýðuflokksfólk
kveður vinsælan og öruggan leið-
toga, sem stóð af sér öll veður.
Hafnfirðingar kveðja bæjarmála-
frömuð sem ásamt félögum sínum
lyfti bænum úr klóm atvinnuleysis
og kreppu og með stórhug og bjart-
sýni lögðu þeir grunninn að vexti og
viðgangi bæjarins.
Ferill Emils í námi, starfi og
stjórnmálum var einkar glæsilegur.
Hann lauk stúdentsprófi 16 ára
gamall, útskrifaðist sem verkfræð-
ingur 23 ára, var ráðinn bæjarverk-
fræðingur í Hafnarfirði ári seinna
og 27 ára gamall er hann kosinn í
bæjarstjórn og jafnframt ráðinn
sem bæjarstjóri Hafnarfjarðarbæj-
ar. Fjórum árum síðar var Emil
kominn á þing fyrir Hafnarfjörð og
sat þar óslitið til 1971. Á árunum
1944—49 sat hann í tveimur ráðu-
neytum og fór þá með samgöngu-
og viðskiptamál. Hann var forsæt-
isráðherra 1958—1959, sjávarút-
vegs- og félagsmálaráðherra
1959—1965 og utanríkisráðherra
1965—1971. Vita- og hafnamála-
stjóri var Emil með frávikum vegna
annarra starfa 1937^—1959 og
bankastjóri Landsbankans 1957—
1958. Störfin voru því fjölþætt og
öll innti hann þau af hendi með
glæsibrag. Auðvitað var stundum
stormasamt og Emil var ekki ein-
ungis elskaður og virtur heldur líka
umdeildur og átti sér oft harða og
óvægna andstæðinga. Stjórnmála-
baráttan hefur löngum verið hörð í
Hafnarfirði en þó líklega aldrei
harðari en á fyrstu áratugunum á
stjórnmálaferli Emils. Á honum
mæddi því, enda maðurinn fastur
fyrir.
Með þessari upptalningu fer þó
fjarri því að öll störf Emils hafi ver-
ið talin og skal hér aðeins drepið á
nokkur fleiri. Hann var m.a. ötull
talsmaður iðnþróunar og' iðn-
menntunar. Hann var frumkvöðuli
og fyrsti skólastjóri Iðnskólans í
Hafnarfirði og fyrsti formaður Iðn-
aðarmannafélags Hafnarfjarðar.
Hann var hvatamaður að stofnun
Rafha og stjórnarformaður þess
fyrstu 37 árin. Emil var skipaður i
hina frægu atvinnumálanefnd
„Rauðku“ við stofnsetningu henn-
ar og gegndi formennsku í henni á
síðari hluta starfstímans. Hann sat
oft í sáttanefndum í vinnudeilum
og fór orð af hugkvæmni hans á
þeim vettvangi. Stofnun Bæjarút-
gerðar Hafnarfjarðar var verk
Emils og félaga hans í Alþýðu-
flokknum. Var Emil kosinn stjórn-
arformaður útgerðarinnar frá upp-
hafi 1931 og gegndi því starfi til
1957.
Emil var kosinn í miðstjórn Al-
þýðuflokksins árið 1930 og var for-
maður flokksins 1956—1968.
Af stjórnmálaferlinum ber hæst
árin 1958—1959 þegar Emil mynd-
aði minnihlutastjórn Alþýðu-
flokksins og síðan þau farsælu
stjórnarár svonefndrar viðreisnar-
stjórnar, sem fylgdi í kjölfarið. Um
hina fyrri var sagt að hún gerði það
sem allir sögðu að þyrfti að gera,
þótt flesta brysti hugrekki til fram-
kvæmda. Viðreisnarstjórnin braut
hins vegar blað í stjórnmálasögunni
með afnámi hafta- og skömmtun-
arkerfis í efnahagsmálum og auknu
frjálsræði í viðskiptum.
Hinu skyldu menn þó ekki
gleyma að vinnan við atvinnuupp-
byggingu í Hafnarfirði og að at-
vinnumálum í „Rauðku" voru
merkileg brautryðjendastörf við
mjög erfiðar aðstæður.
Þótt stjórnmálin og félagsmála-
starfið tæki drýgstan hluta af
starfskröftum Emils fer þó ekki á
milli mála að hann hafði jafnframt
mikla ánægju af störfum sínum á
sviði verkfræðinnar. Þess naut
hann lengst sem vita- og hafna-
málastjóri. Ég held að honum hafi
þótt vænt um störf sín þar ekkert
síður en á sviði stjórnmálanna.
Emil ólst upp á hafnfirzku al-
þýðuheimili. í minningarbroti hef-
ur Emil sagt frá því að foreldrar
hans báðir hafi unnið hörðum
höndum, en Vilborg amma gætt
bús og barns. Faðir Emils, Jón
Jónsson, stundaði sjó, en til að
finna sér starf á vetrum tók hann að
kljúfa grjót úr Hamrinum í hús-
grunna. Lyftitæki voru engin, en
Jón var „þrautseigur við grjótverk-
ið og vann að því myrkranna á
milli“. Það var meðal verka snáðans
Emils að færa föður sínum kaffið á
Hamarinn, svo að Jón tefðist ekki
frá vinnu sinni.
Móðir Emils, Sigurborg Sigurð-
ardóttir, var ekki síður vinnusöm en
Jón. Hún gekk til fiskvinnu hvenær
sem hana var að fá, en spann,
prjónaði og óf á vefstól sinn á vetr-
um og annaðist skógerð alla. Allt
heimilisfólkið gekk á sauðskinns-
skóm hversdagslega, en „danskir“
skór voru ekki notaðir nema á tylli-
dögum.
Emil fæddist í litlu húsi við end-
ann á bæjarfógetahúsinu. Þetta hús
var rifið þegar Emil var 7 ára og
reistu þá foreldrar Emils það hús,
Dvergastein, sem enn stendur á
sama stað. í minningum sínum get-
ur Emil þess að að Moldarflöt hafi
svæðið niður að læknum verið
nefnt. Var þar áningarstaður ferða-
manna. Var það meðal verkefna
Emils og annarra stráka í grennd-
inni að flytja hesta ferðamannanna
í haga og þótti þeim gaman að fá
reiðtúr.
Það var hins vegar Vilborg
amma, sem fóstraði drenginn,
kenndi honum að lesa á Nýja testa-
mentið og lét hann læra kynstur af
kvæðum og vísum sem hún kunni,
en þó mest af sálmum og andlegum
ljóðum. Hún sá til þess að hann
færi með allar bænirnar sínar í
réttri röð á hverju kvöldi. Lestrar-
kennslan gekk vel, því drengurinn
var læs þegar hann var fimm ára.
Sást þar fyrsti vísir að síðari náms-
afköstum.
Þess getur Emil að hann hafi
ungur tekið eftir því að á heimilið
hafi þá um árabil komið óvenju
margir gestir eftir að dimma tók á
kvöldin og spurði hann móður sína
hverju sætti. Hún svaraði því, að
þetta fólk væri að tala um verka-
lýðsfélag og verkalýðsmál og það
vildi ógjarnan að það fréttist til at-
vinnurekendanna. Foreldrar Emils
voru reyndar báðir meðal stofn-
enda verkamannafélagsins Hlífar
1907 og Jón var gjaldkeri þess í 13
ár. Verkalýðsmálin voru þannig
hluti af umhverfi Emils allt frá
bernskuárunum.
Fyrsti skólinn sem Emil gekk í
var í Góðtemplarahúsinu, næsta
húsi við Dvergastein. í þennan