Alþýðublaðið - 09.12.1986, Blaðsíða 16

16
Þriðjudagur 9. desember 1986
í MINNINGU EMILS JÓNSSONAR FYRRV FORMANNS ALÞÝÐUFLOKKSINS
voru leitandi og ennþá var sagt:
„Segðu eitthvað fréttnæmt úr póli-
tíkinnií*
Nokkru eftir, að Emil Jónsson
hafði tekið við formennsku i Al-
þýðuflokknum af Haraldi heitnum
Guðmundssyni, sennilega árið
1960, kom upp umræða í flokknum
um að vænlegra myndi að dreifa
nokkuð trúnaðarstörfum í flokks-
forystunni.
Framkvæmdastjórn flokksins
þá, var samkvæmt gildandi lögum
kjörin af flokksstjórn. Flokksfor-
maður hafði jafnframt ávallt verið
formaður framkvæmdastjórnar.
Nú var rætt um það meðal flokks-
stjórnarmanna, að eðlilegra væri,
að framkvæmdastjórnin veldi sér.
sjálf formann. Nokkurra ára að-
dragandi var að því, að opinskáar
umræður kæmust á um málið, en
flokkslög höfðu þá engin ákvæði
um hvern veg þessum trúnaðar-
störfum skyldi skipað.
Margir hinna eldri flokksmanna
töldu, að fyrir fyrri skipan, hefði
skapast hefð og auk þess væri með
breyttri skipan vegið að nýlega
kjörnum formanni flokksins, Emil
Jónssyni, og væri það jafnvel
óbeint vantraust á hann, ef nú ætti
fyrirvaralítið að kjósa annan for-
mann fyrir framkvæmdastjóra
flokksins.
Með einhverjum hætti var sú
bjalla m.a. hengd á mig að taka þátt
í að ræða við Emil um þessa hugs-
anlegu breytingu. Ég hygg, að eng-
um hafi verið í huga að sækja málið
svo fast að hefja opna baráttu við
formann flokksins, enda ekki unnt
að byggja þá baráttu á neinni stoð í
flokkslögum, hér varð að verða
samkomulag um framkvæmd.
Því er oft haldið fram um for-
ystumenn íslenskra þjóðmála, að
þeir viiji ekki sleppa neinu úr hönd-
um sér, sem tengist öflugri valda-
stöðu þeirra innan flokkanna.
Ekki þekki ég svo vel til í öðrum
flokkum, að ég geti þar um dæmt.
Hvað Emil Jónsson varðar og
ótvíræða forystu hans í flokknum
öll þau ár, sem hans naut_við, þá átti
þessi fuliyrðing sér engan stað í
raunveruleikanum. Eftir skammar
umræður og sínar hefðbundnu
spurningar um hvað fyrir mönnum
vekti, féllst hann á þessa breyttu
skipan og studdi hana. Síðan hefur
formennskan í framkvæmdastjórn
verið falin öðrum en flokksfor-
manni og með breyttum flokkslög-
um er nú í þetta starf skipað af
flokksþingi, sem er æðsta valda-
stofnun flokksins.
Emil sótti mál sín og varði af sér-
stakri rökhyggju og fylgdi máli sínu
fast fram og af þeim þunga og al-
vöru, sem ekki fór fram hjá nein-
um, er á hlýddi. Jafnframt gerði
hann þær kröfur til samherja sinna
sem andstæðinga, að þeir fyndu
orðum sínum og gerðum stað í
raunveruleikanum. Ekki fór hann
heldur dult með andúð sína á óorð-
heldni og fláttskap eða órökstudd-
um skýjaborgum. Mörgum er ef-
laust enn í minni áramótaræða
Emils, er hann sem forsætisráð-
herra flutti alþjóð á erfiðleikatím-
um á gamlaársdag 1958, þar var
tæpitungulaust, og af innilegri
sannfæringu, þjóðinni sagður um-
búðalaus sannleikur af ástandi
þjóðmála.
Það var ekki síst þessi eiginleiki
Emils Jónssonar, sem auðveldaði
þjóðinni allri og flokki hans göng-
una næstu ár á eftir.
Fátt tók Emil nær sér í hinum op-
inberu afskiptum af þjóðmálum en
það, ef menn gengu á bak orða
sinna og brugðust trausti hans.
Persónulega fannst mér Emil
Jónsson ímynd hins trausta og heið-
arlega manns, sem ávallt leitaðist
við að framkvæma það, sem hann
mat réttast og sannast í hverju máli.
Hann gat því óefað og með fullum
rétti gert sömu kröfur til samferða-
manna sinna.
íslensk þjóðmálabarátta sér því
við fráfall Emils Jónssonar að baki
einum sinna bestu drengja.
Um leið og hér eru færðar alúð-
arþakkir fyrir samfylgdina, ráð-
leggingarnar og sanna vináttu, bið
ég honum Guðs blessunar á nýjum
vegum. Eftirlifandi börnum hans,
barnabörnum og afkomendum öll-
um, votta ég mína dýpstu samúð í
einlægri von um að þau megi til-
einka sér mikla mannkosti föður,
afa og tengdaföður.
Eggert G. Þorsteinsson
•
Við andlát og útför Emils Jóns-
sonar leita á hugann margar minn-
ingar frá kynnum okkar og sam-
starfi um áratuga skeið. Grunntónn
þeirra er virðing og væntumþykja
vegna þess, sem ég reyndi af honum
og sá til hans innan Alþýðuflokks-
ins, í samstarfi við hann og á opin-
berum vettvangi. Það er ungum
mönnum mikið happ ef þeir fá
tækifæri til þess að starfa með og
njóta leiðsagnar mikilhæfra
manna, sem gegna forystustörfum
á ýmsum sviðum. Ég var um margra
ára skeið svo lánsamur meðan hann
var formaður Alþýðuflokksins.
Það var mér mikill skóli, sem ég hef
búið að síðan og notið. Þau árin
gegndi hann ýmsum mikilvægum
embættum og öllum á einn og sama
veginn. Nú er löngu ljóst, að hann
er einhver mesti og mikilhæfasti
forystumaður, sem Alþýðuflokkur-
inn hefur nokkru sinni átt og störf
hans fyrir alþýðu manna og þjóð-
ina alla hafa í mörgum efnum haft
úrslitaáhrif á líf hennar og ham-
ingju. Við alþýðuflokksmenn
minnumst hans því með þakklátum
huga og hljótum ætíð að virða
minningu hans.
Haustið 1952 var flokksþing Al-
þýðuflokksins haldið í Alþýðuhús-
inu í Reykjavík. Þungir straumar
óánægju fóru um þingið og mikil
átök áttu sér stað. Emil Jónsson
hafði einróma verið kjörinn forseti
þess og hélt öllu í föstum skorðum,
þótt mikil ágjöf væri á báða bóga.
Málalyktir urðu þær, að Hannibal
Valdimarsson var kosinn formaður
Alþýðuflokksins í stað Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar. Vitað var, að
þingið gat sætzt og sameinast um
Emil sem formann flokksins, en því
miður bar það ekki gæfu til þess. í
kjölfar þess sigldi löng þrautatíð
fyrir Alþýðuflokkinn. Að tveim ár-
um Iiðnum var Haraldur Guð-
mundsson kosinn formaður flokks-
ins og síðan tók Emil við flokksfor-
mennskunni árið 1956. Báðir risu
þeir sem klettar úr hafinu og voru
það bjarg, sem úthafsöldurnar
brotnuðu á. Til þeirra báru ekki að-
eins alþýðuflokksmenn fyllsta
traust, heldur nutu þeir trausts og
virðingar langt út fyrir raðir flokks-
ins. Það var Alþýðuflokknum mik-
ið happ á þessum erfiðu árum að
eiga þá að og fá notið hæfileika
þeirra. Haraldur dró sig síðan út úr
stjórnmálum eftir langt og farsælt
starf. En Emil tók við stýrisveli
skútunnar og fáum árum síðar
hafði honum tekist að leiða Al-
þýðuflokkinn til öndvegis í stjórn-
málum þjóðarinnar.
Þegar Emil myndaði minnihluta-
stjórn sína í desember 1958 urðu
straumhvörf í efnahagsmálum og
stjórnmálum þjóðarinnar. Áður
hafði hann þó víða komið við sögu
og markað djúp spor; engin leið er
að fjalla um það allt í stuttu máli. Á
það skal þó minnt að hann var á
miðjum fjórða áratugnum formað-
ur „Rauðku“, þ.e. Skipulagsnefnd-
ar atvinnumála, sem á margan hátt
lagði grundvöll að nýju þjóðfélagi á
íslandi, fyrst og fremst í atvinnu-
málum. Hann var í forystusveit
jafnaðarmanna í Hafnarfirði og
átti þar sinn þátt í hverju stórvirk-
inu á fætur öðru, sem reist var. Og
um margra ára skeið sat hann í
sáttanefndum til lausnar á vinnu-
deilum; í einni þeirra lagði hann
fram tillögu um stofnun Atvinnu-
Ieysistryggingarsjóðs, sem átti sinn
stóra þátt í lausn þeirrar deilu. Það
kemur glögglega fram í æviminn-
ingum hans, að lagasetningin um
atvinnuleysistryggingarnar hefur
verið honum hjartfólgið mál, enda
mun hún ætið halda nafni hans á
lofti. Allt frá því að hún kom til
sögunnar hefur hún verið verka-
fólki feyki mikils virði og reyndar
atvinnulifinu líka, þótt atvinnuleysi
hafi góðu heilli yfirleitt verið víðs
fjarri. Og alla tíð verður þessi mikil-
vægi bakhjarl vinnandi fólks órjúf-
anlega tengdur nafni hans.
Einhver áhrifamesti kaflinn í bók
Émils, „Á milli Washington og
Moskvu“, er frásögnin af því er
hann hitti Hans heitinn Hedtoft,
forsætisráðherra Dana, á göngu
svalan haustdag í Kaupmannahöfn
síðla árs 1948. Það voru fáir á ferli
þennan laugardag og því undar-
legra þótti Emil að hitta þennan
gamla vin sinn og flokksbróður af
algjörri tilviljun. Vissulega urðu
fagnaðarfundir, en Emil þótti mið-
ur að sjá hve dapur og niðurdreginn
vinur hans var. Þeir ræddu síðan
lengi saman á flokksskrifstofum
jafnaðarmanna um það mál, sem
olli Hans Hedtoft svo mikilli
hryggð. Honum höfðu borizt fréttir
frá Prag um að Tékkóslóvakía
myndi hverfa úr hópi lýðræðisríkja
eftir fáa daga og verða innlimuð í
einræðiskerfi Sovétríkjanna, án
þess að vestræn lýðræðisríki fengju
rönd við reist. Augljóst er, að þessi
fundur hefur haft djúptæk áhrif á
Emil. Hann hafði lengi staðið í
höggorrustu við íslenzka kommún-
ista og duldist ekki hverjar fyrirætl-
anir þeir höfðu. Og honum var
stórlega brugðið vegna þess valda-
ráns, sem kommúnistar, með til-
styrk Rauða hersins, frömdu í
hverju Austurevrópu-ríkinu á fætur
öðru. Honum var því jafnvel ljóst
og öðrum forystumönnum vest-
rænna lýðræðisríkja að þau yrðu
að taka höndum saman, ættu þau
ekki að verða sovésku ógninni að
bráð. Það var því með heilum huga
sem hann fór, ásamt þeim Bjarna
heitnum Benediktssyni og Eysteini
Jonssyni, til Washington í marz
1948 til viðræðna við bandaríska
ráðamenn um fyrirhugaða stofnun
Atlantshafsbandalagsins og aðild
íslands að því. Hún var síðan sam-
þykkt á Alþingi, þrátt fyrir hat-
ramma andstöðu kommúnista.
Þegar litið er til baka er ljóst, að
með aðild sinni að bandalaginu
steig lýðveldið eitthvert mesta
gæfuspor í sögu sinni til þessa;
þjóðin á því mikið að þakka þeim
þrem mikilhæfu forystumönnum,
sem undirbjuggu aðildina með við-
ræðum sínum vestra. Við lát Emils
er eðlilegt að rifja upp hans hlut í
því máli, enda var hann alla tíð
traustur og öruggur stuðningsmað-
ur vestræns varnarsamstarfs.
Þegar Ásgeir heitinn Ásgeirsson,
forseti íslands, fól Emil myndun
ríkisstjórnar í desember 1958 stóð
flokkur hans mjög höllum fæti.
Sveitarstjórnarkosningar voru þá
nýlega að baki, þar sem flokkurinn
hafði fengið slæma útreið, og
vinstri-stjórn Hermanns Jónasson-
ar, sem hann átti aðild að, hafði
gefizt upp. Menn voru því furðu
lostnir þegar formaður minnsta
þingflokksins tilkynnti myndun fá-
mennrar minnihlutastjórnar hinn
23. desember 1958. En henni var
strax vel tekið og þjóðin sætti sig
við úrræði hennar. Og það er ekki
ofsagt að hún hefði reynzt tíma-
mótastjórn. Lagður var grundvöll-
ur að nútímaskipan í efnahagsmál-
um og grundvallarbreyting gerð á
kjördæmaskipan ríkisins. Hvort-
tveggja er í fullu gildi enn í dag. Því
er ekki að neita, að alþýðuflokks-
mönnum var um og ó, þótt þeir
bæru mjög mikið traust til Emils og
samráöherra hans, skiljanlega
fannst þeim lítill flokkur færast
mikið í fang og taka á sig mikla
ábyrgð. En mér er minnisstætt að
Emil var glaður og reifur og greini-
lega ókvíðinn. Fór það enda eftir,
að stjórninni farnaðist í hvívetna
vel. Það byggðist ekki síst á því
mikla trausti og áliti, sem Emil naut
hvarvetna, bæði meðal almennings
og annarra stjórnmálamanna.
Hann var óumdeildur forystumað-
ur i Alþýðuflokknum og hafði ver-
ið í mörg ár, en frá og með Þorláks-
messu 1953 voru orð hans lög, allir
vildu gera vilja hans. Og hann
kunni vel á því að halda. Aldrei varð
ég annars var en hann væri eftir sem
áður reiðubúinn til viðræðna og
samstarfs í smáu og stóru.
Það var ekki fyrr en síðla sumars
1959 að umtalsverð kynni tókust
með okkur Emil Jónssyni. Var ég
þá ráðinn framkvæmdastjóri AI-
þýðuflokksins og gerðist um leið
hægri hönd hans við stjórnun
flokksskrifstofu og rekstur ýmissa
flokksmála. Hann efldi mjög starf-
semi skrifstofunnar frá því, sem áð-
ur hafði verið og lagði mjög mikla
áherzlu á náið samband og samráð
við flokksmenn, en á því hafði verið
umtalsverður misbrestur á árunum
áður og valdið miklum vandræð-
um. í þessu samstarfi stofnuðust
náin kynni. í fyrstu virtist hann
máske ekki mjög árennilegur, en
það var fljótt að hverfa. Fyrir hon-
um var gagnkvæmt traust grund-
vallaratriði. Hann vildi hafa hlutina
í góðu lagi og ætlaðist til skýrrar og
hnitmiðaðrar framsetningar á þeim
málum, sem Iögð voru fyrir hann. í
hans huga voru markmiðin skýr,
jafnt í hinu flokkslega starfi sem í
stjórnmálunum. Hann var ekki
maður skrúðmælgi og leikaraskap-
ar, heldur kom til dyranna eins og
hann var klddur og sagði það, sem
í hug hans bjó. Þar af leiddi, að
menn vissu hvar þeir höfðu hann,
eins og sagt er, og báru órofa traust
til hans, þótt þeir væru ekki endi-
lega sammála honum í öllu hans
fari féllu þétt saman, hvert að öðru,
persónugerðin, embættismaðurinn
og verkfræðingurinn. Stundum
hefur mér fundizt, sem í raun og
veru hafi það verið embættismað-
urinn með verkfræðimenntunina,.
sem mestu réði i stjórnmálamann-
inum. Samt sem áður var hann afar
glöggskyggn stjórnmálamaður eins
og bezt sést á því, að þegar hann tók
við forystunni og fékk virkilega
notið sín stóðst enginn honum
snúning. Hann hafði náið samband
við það fólk, sem hann var að vinna
fyrir. Sjálfur var hann af alþýðu-
fólki kominn og ól nánast allan
sinn aldur í Hafnarfirði, í nánum
tengslum við bæjarbúa. Þar til við-
bótar hafði hann náið samband við
sjómenn og verkamenn um land allt
vegna starfa sinna sem vitamála-
stjóri. Hann bar hag þeirra og kjör
fyrir brjósti þótt hann yrði stund-
um, sem ráðherra, að standa að
ákvörðunum, sem komu þeim ekki
vel í augnablikinu. En þeir mátu
hann, virtu og treystu engu að síður
og skildu forsendurnar fyrir slikum
niðurstöðum.
Embætti félagsmálaráðherra og
utanríkisráðherra voru síðustu ráð-
herraembættin, sem Emil gegndi á
langri ævi. Áður hafi hann gegnt
öðrum embættum í ýmsum ríkis-
stjórnum, m.a. verið sjávarútvegs-
ráðherra, en sennilega hefur hon-
um fallið einna bezt að ^egna ofan-
greindum embættum. Eg hefi áður
greint frá því hvílíkan þátt hann átti
í mótun þeirrar utanríkis- og ör-
yggismálastefnu, sem síðan hefur
verið fylgt og er nánast óumdeild,
núorðið. En félags- og húsnæðis-
málin voru honum líka afar hug-
leikin. Og svo vel vildi til, að ný hús-
næðislöggjöf var einmitt síðasta
lagafrumvarpið er hann bar fram til
samþykktar á Alþingi. Alþýðu-
flokksmenn höfðu lengi verið afar
óánægðir með það hve verka-
mannabústaðalögin höfðu dregist
mjög aftur úr. Þegar Emil tók við
embætti félagsmálaráðherra hinn
1. janúar 1971 hafði hann því engar
vöflur á, heldur setti þrjá úrvals-
menn í nefnd til að endurskoða
einkum þann þátt löggjafarinnar
og skyldu þeir hafa 4 vikur til verks-
ins. Stóð það heima og Emil mælti
fyrir nýja frumvarpinu i febrúar
1971. Var það síðan samþykkt í maí,
þá um vorið. Þannig var hann oft-
sinnis snar í snúningum, enda vissi
hann alltaf hvað hann vildi og var
laginn við að fá mál samþykkt. Ég
hefi alltaf verið ánægður með að
hann skyldi ljúka þingferli sínum
og ráðherradómi með nýskipan á
þeim þætti húsnæðismálanna, sem
vinnandi fólk og Alþýðuflokkur-
inn hafa lengst af borið svo mjög
fyrir brjósti. Verkamannabústað-
irnir voru honum hjartans mál.
Þannig lauk hann þingferli sínum
með glans.
Þessa dagana eru 28 ár, að heita
má upp á dag, liðin frá því að Emil
Jónsson tilkynnti þjóðinni að hann
hefði, með fámennri liðssveit, tekið
við stjórnartaumunum. Það reynd-
ist örlagarík ákvörðun, sefn færði
þjóðinni nýja tíð. Með honum stóð
hópur manna, sem bar til hans
fyllsta traust. Við hittumst við ýmis
tækifæri og þá var kona hans, Guð-
finna Sigurðardóttir, gjarnan með í
för. Ég get ekki sagt að ég hafi
kynnzt henni að ráði, en mér er þó
Ijóst, að hún hefur verið Emil ómet-
anlegur bakhjarl í þeim umfangs-
miklu og erfiðu störfum, sem hann
gegndi lengst af ævinnar. Við leið-
arlok erum við jafnaðarmenn
þakklátir fyrir að hafa átt Emil
Jónsson að leiðtoga um svo langt
skeið, mann, sem varð íslenzkri al-
þýðu og þjóðinni allri til mikilla
heilla. Persónulega er ég þakklátur
fyrir kynni okkar og traust hans í
minn garð. Ég bið sálu hans bless-
unar og votta aðstandendum hans
einlæga samúð mína.
Sigurður E. Guðmundsson.
Frá samkomu Alþýðuflokksins fyrír nokkrum árum: Frá vinstri: Reynir Guðsteinsson, Guðfinna Sigurðardóttir,
Emil Jónsson, Jóhanna Egilsdóttir, Sigurður Ingimundarsson og Emelía Samúelsdóttir.