Alþýðublaðið - 05.03.1988, Blaðsíða 21

Laugardagur 5. mars 1988
21
LEIKLIST
Eyvindur Erlendsson
skrifar
LEIKHÚSIÐ
OG LISTIN
Leikhúsiö og listin
Einhver kynni að segja að
þetta væri kyndug fyrirsögn
og spyrja: „Leikhúsið og list-
in? Er það ekki eitt og hið
sama? Er ekki sjálfgefið að
þar sem er leikhús þar sé
einnig list?
Vorkunn þó spurt sé, eftir
að maður hefur skoðað öll
hin fjölmörgu viðtöl sem leik-
húsmenn láta svo lítið að
leyfa blöðum og útvörpum að
hafa við sig, þar sem þeir
lýsa fórnfæringum sínum á
altari listarinna, sem að
þeirra dómi er vinna og aftur
vinna (99%). Viðtöl þessi
birtast nær undantekningar-
laust i tilefni af frumsýningu
eðaeinhverju þvi sem leik-
húsið, vinnuveitandi viðkom-
anda, þarf að auglýsa. Menn
eru, í svona viðtölum annað-
hvort ákaflega menningarleg-
ir eða þá kátir, sjarmerandi
og bjartsýnir. Dragi svo hver
sínar ályktanir af því hversu
djúpar meiningar þar muni
reifaðar.
Sannleikurinn er sá að leik-
hús getur vel þrifist án listar
og leiklist einneginn án leik-
húss. Listin í sinni hreinu
mynd, þarf sjaldnast neitt í
kringum sig annað en leik-
hús, í þeirri merkingu sem al-
menningur þekkir það, er oft
tilstandiö eitt og partur af
öðru tilstandi og meiru sem
er „hið opinbera líf“, þar sem
meiru máli skiptir hvar maður
situr og á hvaða sýningu
(fyrstu, annarri eða þriðju)
heldur en hitt; hvað verið er
að sýna og hvernig það er
gert.
Við skulum ekki vera að
blekkja okkur með óska-
draumum varðandi þetta:
Meirihluti áhorfenda kemur
ekki til þess að njóta listar,
enn síður til að vera þátttak-
andi í sköpun hennar og
framþróun. Þessi meirihluti
kemur einfaldlega til þess að
„fara í leikhús" og það er, að
sínu leyti, liður í því að gera
sig gildandi í samkvæmislífi,
á hærra plani. Menn sýna sig
og sjá aðra á leiksýningum.
Þeir njóta þess að hafa enn í
sér manndóm til að búa sig
uppá, hegöa sér svo sem
vera ber, gera skyldu sína í
þv( efni að „ viðra kerlinguna
og efla menninguna“. um þaö
hvað verið er að sýna gildir
sú regla fyrst og fremst að
það má ekki trufla þennan
sæla „fíling" hjá leikhúsgest-
inum. Og að sjálfsögðu eru
þau leikhús í meiri metum en
önnur sem hafa rauða lukt
yfir dyrum, glæsilegar inn-
gangströppur og, að sjálf-
sögðu: bar — þar sem maður
drekkur af hófsemi úr viðeig-
andi glertaui, í hléinu. Allt til
að efla „maðurmeðmönnum11
tilfinninguna.
Listum kemur þetta auð-
vitað ekkert við.
Hinsvegar er ætlast til
þess að blöðin skrifi um sýn-
ingunaog útskýri menningar-
gildi hennar, þannig að áhorf-
endur fái eitthvað vitlegt í
hendur til þess að geta hafið
sig upp til jafns við náung-
ann hvarvetna þar sem „um-
ræður" skapast um listina, á
vinnustööum, i fjölskyldu-
boðum og, ég tala nú ekki
um; i flugvélum á menningar-
sveitarstjórnar- og skemmti-
feröalögum norður í land eða
erlendis. Blöðin taka fúslega
þátt í þessum leik. Þau nefni-
lega græða á því. Einkum ef
þau eru svo gæfusöm, eða
efnuð að geta fengið ein-
hvern þann til starfans sem
er góður í kjaftinum, helst ill-
vigur. Og svo, endilega, sí-
gildur og sérfróður í faginu!
(Viðstaddir undanskildir, eins
og ævinlega.)
Menn verða því ævinlega,
þegar þeir eru að tala um
þessa hluti, eða skrifa, að
gera sér Ijósan greinarmun
þess hvort þeir eru að tala
um leikhúslffið eða listalífið
— eða, jafnvel; líf listarinnar
og lífsmöguleika. Sitt er,
nefnilega, hvert. Og harla
fjarskylt.
Góður partur af leikhúslíf-
inu, háður undir yfirskini
listalífsins, er svo listiðkun
sem metnaðarmál, aðferð til
að komast hátt, „meika það“
eins og þeir segja í Ammriku.
í erlinum kringum hinn sigur-
stranglega „succesgæjann"
finnur margur þann æsing
sem dugar. Listinni kemur sá
æsingur sjaldnast nokkurn
skapaðan hlut við.
„Hvað er sosum þessi list?“
Nú væri einmitt freistandi
að leggjast í skilgreiningar á
því hvað listin eiginlega sé.
En sleppum því. Seinna, ef
menn endilega vilja. Reynsl-
an sýnir nefnilega að, enda
þótt listin sé skilgreind; hver
hún er og hvernig hún þekk-
ist, sem er raunar miklu auð-
veldara en menn vilja trúa, þá
breytir það svo sáralitlu,
vegna þess að það er svo
mikill og ráðandi meirihluti
sem hefur af því hag að
hundsa skilgreininguna,
halda merkingu listarinnar í
dularfullri þoku. Einfalt, rétt
svar eyðileggur fyrir þeim
hinn mystiska leik með visk-
una, skemmir á þeim spek-
ingssvipinn þar sem þeir
halla sér upp að barnum með
rautt í hálfu glasi og gerir þá
orðlausa.
Hitt ætti að vera saklaust
og algjörlega hættulaust
stöðu manna í goggunarröð
samkvæmislífsins þótt við
teldum hér upp þær helstu
myndir sem leikhúsið, jafnt
sem leiklistin, tekur á sig í
voru hér mannlega félagi.
Svo byrjað sé á því sem við
augum hvers manns blasir þá
eru þær myndir þessar,
nefndar með óhugsuðum
hversdagsheitum: Hefðbund-
ið leikhús, tilraunaleikhús,
frjálsir leikhópar, áhuga-
mannaleikhús, brúðuleikhús,
skólaleikhús og ópera. Auk
þess er svo vísir að því sem í
útlöndum er kallað
cammercial theatre sem út-
leggst: leikhús í gróðaskyni.
Sumir vilja einnig telja til
leikhússins alla þá trúöleika
sem hafðir eru um hönd á
árshátíðum og þorrablótum.
Þessi flokkun gildir um leik-
hús, þetta sem menn hafa til
mannvirðingaröðunar og til
þess að skipa sér í ákveðna
gáfumanna- og gáfnastigs-
flokka. Þannig: það er bæði
virðulegra og gáfulegra að
sækja óperu en áhuga-
mannaleikhús. Hinsvegar lýs-
ir það stoltri uppreisn gegn
íhaldi og fordómum að sækja
tilraunaleikhús o.s.frv. Hlut-
verk gagnrýnenda er að skil-
greina hvaða leikhús er hvað
(raunar taka opinberar nefnd-
irog fjárveitingavald þessa
flokkun einnig að sér) til
þess að hinn almenni list-
neytandi geti vitað með vissu
hvort hann er að sækja réttar
sýningar eða rangar, allt eftir
því í hvern flokkinn hann ætl-
ar að skipa sér. Þetta er aö
vera handgenginn listinni. Og
kemur „leikhúsi" í venjuleg-
um skilningi harla lítið við.
En listin kemur þar ekki mál-
inu við, — ekki beinlínis.
Það kemur hinsvegar list-
unum við þegar leikflokkar,
frjálsir svonefndir, leggja svo
mikla áherslu á það að vera
„prófessjónal" sem í praxis
þýðir ekki annað en að menn
eru ráðnir upp á ímyndað eða
raunverulegt kaup til að
vinna verkin, — að þeir
þrengja alla möguleika sína
til listrænnar sköpunar stór-
iega, — svigrúm verðurekk-
ert til að bæta við mannskap,
sem í flestum tilfellum væri
auðvelt að fá ókeypis. En það
er, samkvæmt skilgreiningu
og almennu samkomulagi,
fínna og meira í munni að
vera „professjónal“ en „ama-
tör“. Amatörismi kemureng-
um til mannvirðingar, ekki í
stærri bæjum einsog Akur-
eyri og Reykjavík og þar á
strandar.
„Ég er læknir,“ sagði hann
En þá er rétt að sleppa
hugtakinu „leikhús“ i bili og
snúa sér að „listinni". Hún er
þess eðlis að engu skiptir
hvort yfir dyrum hennar
hangir rauð lukt eða ekki og
að hún verður mjög trauðla
efld með titlum eða „skiln-
ingi hins opinbera" sem á
mannamáli þýðir: peningar úr
ríkiskassanum. Peningar vilja
nefnilega gjarnan fara, fljót-
lega eftir að byrjað er að
veita þeim, í tilstandið í
kringum listina en ekki í list-
ina sjálfa. Gott dæmi eru
Kjarvalsstaðir. Allar fjárveit-
ingar til þeirrar stofnunar eru
taldar „til lista", — stórfé.
Málverkin sjálf seldust hins-
vegar betur og nutu meiri og
alvarlegri áhuga meðal þjóð-
arinnar áður en þessi mikla
stofnun kom til. Og væri öllu
því fé sem varið er til rekst-
urs listastofnana varið til al-
mennings með því fororði að
hann keypti fyrir þaö lista-
verk, þá gæti her uppá þús-
undir manna lifað á þeirri
sölu. Auk þess er það svo að
þegar komnir eru upp vissir
„kanalar" fjárveitinga sem
listamenn geta fengið fé úr,
þá kemur óðara upp ný gerð
af „listamönnum": Þeir sem
eru duglegir að koma sér fyr-
ir, afla sér „punkta" og jafn-
vel sniðugir að gera með sér
bandalög um að „þrýsta á
opinbera aðila“ og mynda fé-
lög að kjósa hvern annan í
viðeigandi nefndir.
Dostoévskí hefði ekki orðið
góður í því. Hann hefði stað-
ið jafn hjálparvana eftir sem
áður, hversu digrum styrktar-
sjóðum sem upp hefði verið
komið á hans tíð. Van Gogh
einnig. Þar hefðu aðrir komið
til skjalanna, óðar en búið var
að mynda sjóði og tekið rösk-
lega til hendinni. Van Gogh
var amatör, í þeim skilningi
að hann fékk aldrei borgað
fyrir vinnu sína (utan eina
mynd sem svo seinna kom í
Ijós að bróðir hans, Theo,
hafði látið kaupa, fyrir vork-
unn). Tsékhov var aldrei rit-
höfundur í raun. Ilann skrif-
aði bara smásögur til þess
að selja blöðunum upp i
kostnað við sitt læknanám
og heimspekidellu föður
síns, smávörukaupmanns
sem ekki nennti að versla.
Síðar skrifaði hann leikrit af
því að kunningjar hans þurftu
á leikritum að halda til þess
að geta stofnað og rekið
Listaleikhús í því skyni að
mannbæta Rússland.
En þegar hann skrifaði sitt
fyrsta leikrit: Máfinn, finasta
snilldarverk leikbókmennt-
anna, og sendi það í leikrita-
samkeppni, þá var það ekki
hann sem fékk verðlaunin
heldur félagi hans — og
Stanislavskís, Némerovitsj-
Dantsénko sem allir vissu að
var „dugandi leikhúsmaður
og professional". Tsékhov var
aftur á móti „bara læknir“.
Ástæðulaust þótti að verð-
launa slíkan mann fyrir bók-
menntir (sem hafði svo
ágæta tekjumöguleikal).
Némerovits reyndist aftur á
móti slíkur trúnaðarmaður
listarinnar að hann sagði:
„Ég get ekki tekið viö verð-
launum fyrir „Besta rúss-
neska leikverk ársins“ þegar
ég veit að Máfurinn var með í
keppninni". Þar kló sá er
kunni. Enda rak hann í raun
og veru þetta frægasta leik-
hús veraldar uppá eigin hönd
og lét sig ekki einu sinni
muna um það þótt
Staníslavskí væri eignaður
allur heiðurinn. Þetta er að
vera handgenginn listinni. Og
kemur „leikhúsi" í venjuleg-
um skilningi lítið við.
Tsékhov kunni sig og skrif-
aði, fyrir hann, í launaskyni,
mörg leikrit. Rithöfund taldi
hann sig þó aldrei. Aðrir ekki
heldur, fyrr en heimsfrægðin
krafðist þess.
„Ég er læknir“, sagði hann.
Og það, nefnilega var hann.
Akkúrat!