Tíminn - 14.12.1967, Blaðsíða 8

FEVTMTUDAGTTR 14. desember 19<F7.
8
TÍMiNN
Sagan í nýju veldi
Tveiir önd'vogismenn orðlistair i
landmiu hófiu fyrir mokknuim ár-
um skeimmtilega samvinnu, sem
nú hefiur borið mikinn og góð-
an árangur. Þetta voru þeir Sverr-
ir Kristjiánssom, saignfræðiingur og
Tóimais Guðmundssioin, skáld. Þeir
tóku að rita þætti um gengna
atgervismenn og liðna atburði og
gera aif bækur saman. Þeir leit-
uðust engan veginn við að finna
ókunn sögu'efni eða grafa úr
fvrmsku gleyimt fólk og rekja ör-
lög þesis. Gildi þáttanna var ekki
fólgið í slíkri sögurannsókn eða
sögufundum. Þeir völdu sér miklu
fremur þær persónur sögunnar,
sem eru þjóðinmi minnisstæðar
og margir hugsa um. Þeir sinntu
e.kki um, að fara í saumana eða
rekja atvikarás nákvæmlega. Gildi
þ&ssara frásagna varð allt ann-
að — og meira.
Þessir tveir málsnillingar freist
uðu þess að hefja mokkrar íslenzk-
ar örfagasögur upp t'tr grafgötum
staðneyndatalLs til nýrrar víddar
í vitund þjóðarinnar með skáld-
legri innsýn, dýpri manr.skilnicigi
og snjailar: túikun. Þetta hefur
tekizt með þeim hætti, að við sjá-
um þetta s'igufólk mikilla örlaga
í nýju Ijósi, og það verður okk-
ur miklu nærtækara umhugsun-
arefni en áður, pótt ef til vill
haf.i enigu verið aukið vdð í ströng
um söguiskilningi, og við höfum
jafnframt notið stundaryndis af
fegurð máls og frájsagnartöfrum.
í fynstu bókinni, sem nefndist
Konur og kraftaslkáld og kom út
1964, voru þau leidd fram Látra-
B.jörg, Skáld-Rósa og Bólu-Hjálm-
ar. í bókinni Undir hauststjörn-
Maga.ús Már Láirussoa er mér
einhver hugstæðasti sagnfræðing-
ur í þessu landi — og þó er
hann guðfræðingur og kirkjusögu
prófessor, en þann g eiga guð-
fræðiprófessorar einmitt að vera.
Ifann er hugkvæmur rannsóknar-
maður og kann gott mundangs-
hóf miili þessaira tveggja inegin-
skauta vísindaiðju. Hann er sí-
vinnandi í eigin rannsóknqrstofu,
en loikar sig þó tkki inni, held-
ur heifur ætáð opin hug og skyggn
augu á samtíðinm. Þess vegna
verður hann flestum öðrum fucrd-
vísari. Einn góðan veðurdag dreg
ur hann blað úr Heiðarvígasögu
uipp úr gömium blaðabunka í
Þjóðskjalasafni. Og svipaðir fund-
ir hans ecru orðnir býsna marg-
ir, þótt þeir séu ekki ævin'lega
btöð eða skinnsneplar, heildur
stundum skarpleg ályktun. Það
er eins og hann sjái hlutina stund
um tvennum sjónu mí eiau. eða
fná fleiri en einu sjónarhorni í
senn, og þá blasa myndi.r og
gamialkunn söguatvik ailt í einu
við í nýrri opinberun. Þetta er
árangur hinnar sérstæðu sam-
vinnu hugdettuimannsins og vís-
indamannsins í honum. Hin ár-
angursríka fræðaleit Magnúsar
Más byggist að mínu viti ekki
fyrst og fremst á kunnáttu hans
uim 1965 vo.ru þættír <tf ásitum
Baldvins Einarssonar. baróninum
á Hvítánvöttlluim, bóndanum á
Brúnum og Sólborgarmálum, svo
að eitthvað sé nefnt, og í þriðju
bókinni, í veraldarvolki, var líf
Sigurðar Breiðfjörðs og séra Jóns
Steingríimssonar söguefnið.
Og nú er fjórða bók þeiíra
Sverris og Tómasar komin, og sú
síðasta í þessu samstaríi — að
sögn —. í þessari bók, sem gefið
hefur verið það víðtæka nafn,
Horfin tíð, eru sjö þættir, allár
vel gerðir en þó töluvert mis-
jafnir.
Sverrir Kristjansson á þarna
fjóra þætti. Hinnm fyrsti nefnist
Prestssonurinn frá Ballará og seg
ir þar frá Torfa Eggerz, sem
Jónas minnist í Saknaðarljóðum
meðal annarra, en hann var veik-
ly-nduæ gátfumaður af íslenzku
höfðingjaikyni og auðveld bráð
lystisemdanna í Hö n. En þó er
sem saga Torfa þokist að nokkru
í bakgrunn breiðmyndarinnar af
lífi íslenzkra stúdenta í Höfn á
þessum áram, hiirs bjarta hyrs,
er brann svo srcært en ört, hinna
glæsilegu, en skammlíifa sarntýn-
ismanna Jónasar Haligrímssonar.
Þessi þáttur er ágætlega gerður,
glæsilega skrifaður og af sterkri
samúð, annar bezti þáttur Sverris
í bókinni að minum dómi. Bezti
þáttur hans er hins vegar Alþingi
í aldarspegli, þar sem brugðið er
upp n okkrum my ndum atf dæmdu
fólbi á Þingvöllam á miðöttdum
og örlegum þess. Um það fófk
hetfur jafnan fátt verið ritað í
aihneninri Alþingissögra. Við sjá-
um þetta fólk í nokkrum svip-
leitfltrum Stverris, skýrum, en nöt-
í prófgreinum, þó að slikt sé eng-
an veginn að vanmeta, heldur
mdklu freimur á fjötfræði hans og
fjölþreifni í mannlegum fræðum
og á man-nskilningi hans, sem
tfæðir af sér réttar ályktanir af
slitróttum heimildum og gerir hon
um fært að dxaga ýmislega þræði
saiman úr m-örgum stað. Sérfræði
er mikilvæg og skilar mönaum
stundum langt, en í sumum efn-
um virðist hún beinlínis herfjöt-
ur. Uppgöbvun sprettur eigi sjald
an atf því, er sérfræðingiirinn og
alfræðingurinn leggja saman.
Mér þykdr snjöll og rétt skil-
greining Björns Þorsteinssonar,
sagnfræðings, í eftirmáia þessar-
ar bófear, er hann segir um Magn-
ús:
„Við ldtfum á tímum sérhætfing-
ar að sög-n, og sagnfræðingar á-
stu-nda t.d. að sériiæfa sig í ein-
stökum þáttum og tiaiabilum sög-
unnar, Leggja einkum stund á
ákveðna grein nennar. atvinnu-
sögu eða hagsögu, kirkjusögu, per
sónusögu, réttarsógu. siglinga- eða
stjórnmiálasögu o.s.frv. Magnús
Már Lámsson er hins vegar jaifn-
vígur á allar þessar greinar og
nokkrar að aulci, er manna fróð-
astur um lög forn og ný, hag-
fræðingur góður iv guðfræðing-
ur og laginn að meðhöndla tækni1
uriegum myndum, þar sem hlut-
ur hinna dæmdu, höggnu og
dnefektu verður betri hinna, sem
dæmdu. Þetta eru sögur af fólld,
sem reið til þings og átti ekki
'affiburíkvæmt.
Hinir tveir þættir Sve-rris, Köld
em ómagans kjör og Bóndinn á
Eyri, þykja mér síðri. í þeim fyrr-
nefnda er rakin með nokkrum
slitrum sú saga, er svcitarómagi,
barn að aidri, var kvalinn til
dauðs með mieiðingum og hungri,
en sá glæipur verðiir að skrifast
á redkninig þeiirrar alidar, sem við
lilfum á, og er hart til þess að
vita.
f síðari þættinum er greint frá
Þorwaldi Björnssyni á Eyri undir
Eyjatfjöllum, sem hófst til auðs
atf dugnaði sínum og ráðsnilli í
búskap og viðskiptuim, gerðist
vinair Einars Benediktssonar,
lilýddi stórhug hans og sínum,
réðst í togaraútgerð, tapaði öll-
um æwiauði sínum á einni nóttu
og hvartf að því loknu heim í kot
æsfcu sinnar og sá ekki eftir neinu.
Fyrsti þáittur Tómasar í bók-
in-ni nefnist Friðþæging, og er
þar dregin uipp mynd af aftöku
Flriðriks og Agnesar í Vatnsdals
hóttum. Er sú lýsing fciknleg
mynd og stórbrotin. Niðurfag þátt
arins gerist síðan nær okkur í
tftna, er þau Agnes og Friðrik
leituðu liðs í þennan heim fyrir
nokkmrn árum til þess að koma
beinum sínuim í vigða mold, og
komu þá fram jarteik.r nokkur,
er merfeileg hljóta að teljas:.
Annar þáttur Tómasar nefnist
Hann leysti hnútinn, og segir þar
tfrá Þorfeitfi Kcúbeiassyni á Há-
eyri, er swo varð auðugur, að
nútómians. Alls staðar er hann
skyggn rýnandi heimilda og dreg
u-r lærdóma aí mikdili yfirsýn-1.
Magnús Már Lámsson hefu-r
efeki getfið út þyikkar sagntfræði-
bækur, og því virðast afköst hans
ef tii vill ekki mikil á ytfirborði.
En það er nú eitthvað annað.
Etftir hanin hefur birzt mikill
fjöldi ritgerða í ýmsurn tímarit-
um, og hann mun margt eiga
óprentað í fórum. sínum, sem von
andi kemst síðar fyrir sjónir
manna. Han-n hetfur verið annar
aðalritistjóri Kulturhistorisk Leks-
ikon af íslands hálfu og hefur
ritað margt í það gagnmeiika rit,
sem út er komið í tólf stórum
og þykkum binidum og þó nokk-
ur etftir.
Magnús kann öðram hatur lag
á því að rita svo strangvísindalegar
greinar, með fjölda tilvitna.ia í
tölum og orðum, að þær séu um
leið læsilegar og forvitnilegar
söguiglöggum leikmanmi Allar eru
ritgerðirnar í þessari bók með
þeim brag. Þær eru tíndar til úr
ýmsum ritum, svo s-em árbók
Landsbókasafnsins. Kirkjurmnu,
Andvara, Skírni, Sögu og fleiri
rituan frá liðnum árum. Hér mun
vart um úrval að ræða, enda slíkt
vant um ritgerðir af þessu tagi,
hann lét eftir sig 344 hundruð
í jörðum að gömlu mati og mik-
ið fé í gulli og silfri. en var
þó enginn svíðingur, heldur miklu
fremiur merkilega frjálslyndur og
örlátu.r og lagði stórtfé til skóia-
halds og búnaðarframfara.
Síðasti þáittur Tómasar er
Hörpusveinn frá hortfinni tíð, og
þykir mér hann mestur fengur
í þessari bók. Er þar sagt frá
Ingimundi Sveinssyni frá Etfri-
Ey í MeðaUandi, bróður Jóhann-
esar Kjarval listmálara. Ingi-
miundur hetfur verið mlkið, en
'bnotihiætt listamamnsiefhi. Hann
var hljiómlisitarimaður. sem hörð
hemskiuár, fátækt og vanskiln-
in-gur gerðu að smáburfuðu brota
silfri. Honum tókst þó að læra
otfurlítið i sögnfræðum og átti
um tíma mokkurn frama á Aust-
fjörðum við söngstjóm og orgel-
leik, en litfði síðari ár æffinnar
á auðnulausum faraldri með fiðlu
sína og setti um tíma svið á líf-
ið í ReykjavLk og á Suðumesj-
uim, hafður að skoitsipæni og að-
hffiátrL Um 1920 gatf Ingimundiur
út smákver á Akureyri og nefndi
Huldusviein.
Það era suadnirlaiusar draum-
óraminmingar úr æsfeu, þair sem
fleygímyndun og undarlegar
skynjianir rjútfa í sifelfliu gráan
hjúp hims áþreitfanlega ömurleika.
Aflia frásögnima skortir ögun og
vald, en alls staðar merla.r skáld-
skapurinn og hið listrær.a, hrif-
nœma náttúruskyn.
Tómais segir sögu þessa út-
borma listamamns atf fágætri list,
sem logar atf aðdáun og samúð,
svo að nautn er að lesa. Manni
kemur jafnvel í hug hinn dýrasti
ævintýrasitílll eins og hjá Ander-
sen. Ef þessd frásögn getur ekki
orðið mömnum daemisaga um að-
gát í nærveru sálar, um brot-
hættu þess bezta og dýrasta, sem
við eigum í liítfi og iist, þá man
ég ekki að netfma aðra betri. Víða
í þessari fráisögn f,er Tómais á
ifeostnim ljóðræns næmleika í máli
og stíl.
í heiild er þessi fjórða bók
þeirra Sverris og Tómasar etf til
vill ekki eins samfeUt listeverk
og frásaignirnar i fyrstu og þriðju
bókinni í þessum flokki, en þar
er þó engu að síður að finna perl-
ur, sem jafnvel meistarar orðlist-
ar þurfa ekfei að biðia neinnar
aifsöfcunar á.
en þó virðist mér sem hyilst sé
til að taka greinar, sem eru um
nokkuð kunn söguefni eða að
öðm leyti líttdegar til að vekja
forvitni söguáhugamanna. Þarna
er þáttur Péturs Paliadíus og
skiipti hans við íslendinga, en
um hann hetfur jainan leikið nokk
ur þjóðsagnalblær, en lítt verið
rakin sviipmikil saga hans í heil-
legu formi í aðgiengilegiim ritum
íslenzkum. Þá eru og þættir um
Hólabiskiupana Ólaf Hjaltason og
Ketil Þorsteinsson, nokkrar árétt
ingar um biskupskjör á íslandi,
hvalskipti Ramshvelinga og fleira.
í þættinum um námsbostaað á
miðöldum, eða fyrir siðaskipú hér
á landi, kemur fram glögg skýr-
ing á því, hvers vegna jarðir
sötfnuðust svk) mjög að biskups-
stólum, fcirkju'setrum og klaustr-
um, skýring, sem ekki hefur æ-
tíð verið nógu ofarlega 4 blaði,
sem sé sú, að margir iétu jarðir
og jarðarhluta í hendur þessum
stotfnunum til greiðslu menntun-
arko'stnaðar sona sinna. Miin kirkj
an þannig hafa eigaazt drjúg
jarðarhundruð og manm þykir
vœnt um, að þetta jarðigóss skuli
ekki alit vera sálugjafir. Þá bregð
ur Magnús skörpu Ijósi yíir tais-
báttinn „að gjalda Tort'alögiií",
og hulu er mjög lyft af Valþjofs-
Svea-rir Kristjánsson
Tómas Guðmundsson
Að surniu ieyti má líkja þátt-
um þeirra Sverris og Tómasar í
þessum bótoum yið söguleg lelk-
rit eða teffija þá hliðstæðu sögu-
legra skáldsagna, en þeir eru þó
þriðja grein á þeim meiðL nýr
sjónarfióll, er vikkar að miklum
mun sjónhring oksar í sögunni.
Og þetta verk á sér enn svo fátt
til samjatfnaðar, að telja verður
þá Sverri og Tómns brautryðj-
endur, sem vísa skáidum framtíð-
ar á nýja leið að því marki að
gera söguna að ?í?rjóum akri í
þjóðarvitundinni.
— AK
Magnús Már Lárusson
staðaburðinni. Skemmnlegiir os
firóðlegur pistill er um gömul
særinga- oig lækningablöl og lýst
„einu gömlu kveisublaði", sem ti!
er í íslenzku safni og eiristæti
mijög.
Þessir þættir Magnúsar ens
ekki skrifaðir sem heildarfrásögn
eða yfirlit um þá hluti eða at
burði, sem um er fjal'.að neldur
til þess að varpa nýju ijós. a
ákveðna fleti, skýra og birta nýj-
ar hliðar á málum, dragf nýjar
ályktanir, studdar traustum heim-
ildum og könnun þeirra Hér er
Framhald á bls. 15.
Mundangshóf hugkvæmni og rannsóknar