Alþýðublaðið - 14.04.1989, Blaðsíða 5

Föstudagur 14. apríl 1989
5
fram hjá Silju Aðalsteinsdóttur.
„Láta börnin tala og tala, Iinnulít-
ið,“ sagði Silja. Eiríkur talar um
hverskonar notkun, jafnt lestur,
ritun, tal og hlustun. Fleiri af
þeim sem Alþýðublaðið hafði
stuttlega samband við út af þess-
ari málverndunarumræðu, höfðu
sömu sögu að segja. Menn voru
einatt sammála því að lítið þýddi
að berja fólk til málfræðibókar —
nær væri að auka notkun málsins
meðal fólks.
Mélfétæktin og -auðgin
Mikið er borið við fátækt í máli
hjá fólki almennt. Margir sakna
orða og orðtaka sem hafa áður
verið i mikiili notkun en heyrast
nú sjaldan. Flest orðtök íslend-
inga voru tekin úr þeim atvinnu-
vegum sem hér hafa verið stund-
aðar til langs tíma. Landbúnaði
og sjávarútvegi. Síðan þegar mik-
ill meirihluti þjóðarinnar flyst úr
sveit í borg hverfa þessi orðtök
enda hafa þau þá Iitla sem enga
merkingu lengur. Það skiptir nú-
tímamanninn minnstu máli hver
merking orðtaksins „að vaxa fisk-
ur um hrygg“ í raun og veru var.
Hann verður engu betri eftir en
áður. Síðan er alls ekki ljóst hvort
fólk hefur yfirleitt talað betra eða
auðugra mál fyrir 50 árum en það
gerir nú. Á því eru engar rann-
sóknir til.
Fjölmiðlar hafa líka legið undir
ámæli fyrir málfar, sérstaklega
hinir svokölluðu ljósvakamiðlar.
Menn hafa byggt heilu greinarnar
í blöð á mismæli dagskrárgerðar-
manna í beinni útsendingu. Eins
og menn ímyndi sér að fyrir
fimmtíu árum hafi allir íslending-
ar talað lýtalaust í hvert skipti sem
þeir opnuðu munninn.
í lítilli notkun felst hættan
í þessum skilningi má ef til vill
tala um að tungan sé í hættu.
Notkun hennar er ekki sem
skyldi. í stað þess að menn noti
hana við öll hugsanleg tækifæri
þá er straumurinn af afþreyingar-
efni, einkum á ensku, slíkur að
mikill tími fólks fari í að nota
ensku. Hlusta á hana og skilja —
á meðan nota menn ekki íslensk-
una.
Þetta ætti að vera auðvelt að
hindra. Sömu mennirnir tala um
hættuna á tungunni og hafa vald-
ið til að bjarga henni með aukinni
framleiðslu á íslensku efni, hvers-
konar. Þannig er líklegt að notk-
un íslenskunnar, í víðasta skiln-
ingi aukist. En það er kannski
alltof dýrt. Málin horfa öðruvísi
við ef peningarnir þurfa að fylgja
á eftir umræðunni. Gjörðirnar á
eftir yfirlýsingunum.
Eiríkur Rögnvaldsson, lektor við Há-
skóla Islands, er einn þeirra manna
sem hefur atvinnu sína af því að fást
við íslenskt mál. Hann hefur m.a.
rannsakað ýmsa þætti íslensks mál-
kerfis og Alþýðublaðið fékk hann til
að segja álit sitt á nokkrum atriðum
varðandi málverndunarumrœðuna,
fyrst um breytingar á málv
Eiríkur Rögnvaldsson
M
MALNOTKUNIN
MIKILVÆGUST
„Ekkert mál sem menn þekkja
helst stöðugt til lengri tíma. Það
eru alltaf einhverjar tilhneigingar
til breytinga. Þessar breytingar
eru einkum af tvennum toga, ann-
arsvegar innri tilhneigingar í
málinu sem enginn skilur full-
komlega, þ.e. eitthvert ójafnvægi
sem málið leitast við að leiðrétta.
í því sambandi er mikilvægt að
hafa I huga þegar menn tala um
að allar breytingar séu til einföld-
unar, að það er í raun of mikil ein-
földun að halda því fram. Ein-
földun í málkerfinu á einum stað
þýðir oft að eitthvað verður flókn-
ara annarsstaðar. Ef að allar mál-
breytingar hefðu verið til einföld-
unar hefði stigi hámarkseinföld-
unar verið náð fyrir löngu.
Hinsvegar koma líka til utanað-
komandi áhrif af ýmsum toga.
Varðandi það sem menn tala mest
um núna, enskuna, þá held ég
ekki að bein ensk áhrif séu í
sjálfu sér aðalhættan varðandi
málkerfið. Hinsvegar dregur
enskan úr notkun íslenskunar og
þegar ég er að tala um notkun á ég
við alla notkun málsins, lestur,
tal, ritmál, hlustun. Fólk notar
málið minna en áður. Ef íslenskan
er notuð á öllum sviðum, menn
lesa mikið og tala mikið saman
o.s.frv., þá þolir málið miklu meiri
ensku en annars."
—Myndirðu skrifa undir að ís-
lenskan væri í einhverskonar
hættu?
„Jú, það er í sjálfu sér hægt að
skrifa undir það og ég held að
hættan hafi aukist mikið á undan-
förnum árum. T.d má nefna að út-
lánum bókasafna fer fækkandi
og ýmislegt sem bendir til þess að
lestur fari minnkandi. Kannski þá
helst lestur þeirra sem síst máttu
við því. Ég held ég hafi heyrt það
að fækkun útlána komi fyrst og
fremst fram í færri útlánum á
reyfurum, ekki á betri bókmennt-
um. Þetta bendir til þess að
ákveðinn hópur þjóðarinnar
hætti að lesa og fari yfir í að horfa
á sjónvarp og vídeó í staðinn.
Þetta veldur hættu á ákveðinni
stéttaskiptingu í málinu. Það
verður þó sjálfsagt stór hópur,
væntanlega meirihluti sem áfram
hefur málið vel á valdi sínu en á
hinn bóginn verður einhver
minnihluti sem aldrei nær fullum
tökum á málinu. Ástæðan er fyrst
og fremst sú að sá hópur notar
ekki málið nógu mikið. Lesturinn
er mjög mikilvægur i þessu sam-
bandi því allur lestur styrkir mál-
kerfið og málið. “
— Hvað með umræðuna um
fátækt nútíma íslenskunnar?
„Ég er ekkert endilega sann-
færður um það að orðaforði
manna sé minni heldur en hann
hefur alltaf verið. Það er ljóst að
hann er annar sem er eðliftgt. Það
má náttúrulega ekki gleyma því
að þegar við erum að meta orða-
forða fólks hér áður, þegar við
förum aftur fyrir tuttugustu öld-
ina. Þá verðum við að byggja á
þeim rituðu textum sem eru til og
það er vitað að ekki hver sem var
skrifaði. Þeir textar sem við eigum
eru því væntanlega einkum skrif-
aðir af þeim mönnum sem höfðu
málið vel á valdi sínu. Ég er
hræddur um að þetta geti skekkt
mynd okkar talsvert mikið þegar
menn eru að reyna að bera saman
orðkynngi fyrr og nú. Mönnum
hættir jafnvel til að bera saman
málfarið á Njálu og almennt ís-
lenskt talmál á seinni hluta 20.
aldar. Þetta er fráleitur saman-
burður, annarsvegar háþróað rit-
mál og hinsvegar mál mannsins á
götunni. Það er auðvitað mjög
auðvelt i slíkum santanburði að
sjá hnignun en ef menn á hinn
bóginn bera saman Njálu og
skáldsögur Halldórs Laxness, er
ekki víst að menn sjái mikla
hnignun. Þá eru menn að bera
saman það sem er sambærilegt.
— Hvað með nýsköpun, bæði
tökuorð og beinar slettur?
Allir eru sammála um það að
orðaforðinn þarf að aukast, ný
orð þurfa að koma yfir ný hugtök
og fyrirbæri. Sú nýyrðastefna sem
hér hefur verið rekin og flestir ver-
ið sammála um i gegnum tíðina er
að mínu viti sjálfsögð og ágæt
stefna.
Hinsvegar er það annarskonar
nýsköpun sem felst í tökuorðum
og slangri sem verður að vega og
meta í hvert skipti. Ég held að slíkt
geti oft orðið ágætt og held að
ekki sé alltaf ástæða til að berjast
gegn einstökum orðum. Ég held
ekki að þau hafi nein úrslitaáhrif
á þróun málsins. Hinsvegar þegar
menn taka eftir því að t.d. ákveðn-
ar beygingarendnigar eða setn-
ingagerðir úr erlendum málum
eru farin að hafa áhrif á islensku,
þá er kannski ástæða til að fara að
athuga sinn gang.
Svo er það enn eitt atriði sem er
nýsköpunin sem felst í máli barna
og unglinga. Það er vitað mál að
börn sem eru á máltökuskeiði
hafa óskaplega gaman af að leika
sér með málið, eru alltaf að búa til
orð og finna ný þegar þau vita
ekki hvað eitthvað heitir. Ég held
að þarna sé ákaflega mikilvægt að
virkja þennan áhuga á jákvæðan
hátt og ekki að drepa niður áhuga
þeirra á málinu, heldur fá þau til
að hugsa meira um málið og
hvernig tæki það er.
— Menn tala gjarna um auðgi
íslenskrar tungu.
Ég hef aldrei séð nein rök fyrir
því að eitt mál sé öðru betra fyrir
þá sem nota það. Allur saman-
burður á málúm, hvað sé fátækt
og hvað auðugt er undarlegur
vegna þess að málið endurspeglar
bara þarfir þeirra sem nota það.
Ef að vantar hugtök og orð yfir
ákveðin svið þá hlýtur það að vera
vegna þess að íslendingar hafa
ekkert fengist við það svið. Ef þeir
hinsvegar byrja á því þá leggst
þeim eitthvað til, þá kemur upp
þörf og menn búa til orð eða
koma þeim upp einhvern hátt. Ég
held það séu engin rök fyrir því að
íslenskan sé öðruvísi en önnur
mál að því leyti að hún eigi orð
yfir alla hluti.
Hinsvegar má til sanns vegar
færa að á margan hátt sé auðveld-
ara í islensku en mörgum öðrum
málum að búa til ný orð af inn-
lendri rót. Þetta er vegna ýmissa
orðmyndunarferla sem eru virk í
málinu eða er hægt að virkja.
Enskan sækir flest sín nýrði í
gríska eða latneska stofna, önnur
norðurlandamál taka hinsvegar
oft beint upp úr ensku en við höf-
um í íslensku fjöldann allan af
viðskeytum, forskeytum, hljóð-
vörpum, klofningu og fleiru sem
við getum virkjað til orðmyndun-
ar og notað það hráefni sem fyrir
er í málinu. Að því leyti má senni-
legast segja að við séum í tiltölu-
lega góðri stöðu. Það táknar hins-
vegar ekki að við séum búin að
gera þetta á öllum sviðum.