Alþýðublaðið - 25.07.1989, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 25. júlí 1989
3
FRÉTTIW BflK VIÐ FRÉTTINA
ÞÓRIR í SOVÉT
A sunnudaginn sat ég og fylgdist með stór-
góðum sjónvarpsþætti Þóris Guðmundssonar á
Stöð 2 sem bar yfirskriftina „Sovétrikin í dag“.
Þessi prúði og duglegi maður á heiður skilinn
fyrir þessa dagskrá sem að minum dómi ber af
öðrum innlendum og erlendum þáttum sem ég
hef séð um sama efni. Honum og samstarfsfólki
hans tókst á einni klukkustund að koma ótrú-
lega víða við í nútíð og fortíð þeirra þjóða sem
mynda Sovétrikin í dag og fyllsta hlutleysis var
gætt.
„Ég ætla ekki aö það taki Sovétmenn 500 ár að tileinka sér
lýðræði. En með tilliti til sögunnar gæti ég giskað á, að
það tæki næstu 40—50 árin, ef Stalín ris ekki úr gröf
sinni," segir Sæmundur Guðvinsson í grein sinni um
Sovétrikin og umfjöliun Þóris Guðmundssonar á Stöð 2
um þau. Ljósmyndin sýnir sovéskan hermann glugga í
Alþýðublaðið á Rauða torginu i Moskvu. A-mynd/IM.
Raunar er Þórir tví-
mælalaust einhver færasti
fréttamaður okkar um er-
lend málefni, að minnsta
kosti þegar fjallað er um
ýmsa fjarlæga heimshluta,
enda maðurinn víðförull
og hefur næmt auga og
eyra fyrir land og þjóð hvar
sem hann fer.
Það sem nú er að gerast
í Sovét er heimssögulegur
viðburður sem á eftir að
skipa sinn sess í sögunni.
Og fyrir íbúa Vesturlanda
er það mikið nýnæmi að fá
að skyggnast um gáttir
þessa stórveldis. Allt fram
undir þennan dag hefur
umræðan um Sovét verið
nánast hvit eða svört.
Margir hafa ruglað saman
þjóðinni og kúgurum
hennar. Valdhöfum, sem í
nafni jafnréttis og bræðra-
lags hafa haldið lands-
mönnum í fjötrum og heft
allt tjáningarfrelsi. Sjálf-
stæð hugsun var fangelsis-
sök. Þeir sem börðust gegn
ógnarstjórn kommúnista-
foringjanna sáu rautt hve-
nær sem minnst var á eitt-
hvað þarna austan að,
meðan þeir sem reyndu að
halda uppi vörnum fyrir
Marx og Lenín bentu í sí-
fellu á eitthvað sem finna
mætti að lýðræðisfram-
kvæmd Vesturlanda.
Englasögur biskups
Ekki treysti ég mér til að
giska á hversu marga tugi
metra á vegg ritmál á ís-
lensku um Sovét, fyrr og
síðar, tæki yfir ef því yrði
safnað á einn stað. Hvað
þá ef skrif um önnur
kommúnistaríki bættust
við. Steinn Steinarr fór til
Sovét á sínum tíma og tap-
aði trúnni. Þótti ýmsum
miður en aðrir glöddust
eins og gengur.
Ásmundur heitinn Guð-
mundsson biskup fór ein-
hvern tímann þarna austur
fyrir. í Leníngrad sótti
hann messu og varð ákaf-
lega hrifinn af fögrum
söng þar á bæ. Biskup
skrifaði grein um Rúss-
landsferð sína undir fyrir-
sögninni: „Englasöngur í
Leníngrad“. Þetta þótti
ekki nógu góð latína hjá
ýmsum hér og var biskup
ásakaður um að hlaða
undir kommúnisma með
þessum skrifum. En auð-
vitað vita allir að listir hafa
blómstrað í Sovét gegnum
aldir, ekki vegna ógnar-
stjórna keisara eða komm-
únista, heldur þrátt fyrir
kúgunina.
Ivan grimmi hefur ekki
komist á spjöld sögunnar
sökum manngæsku. En
engu að síður lét hann á 16.
öld reisa Basilios-dóm-
kirkjuna við enda Rauða
torgsins. Kirkjan er talin
eitt af undrum byggingar-
listarinnar svo ekki hefur
kallinum verið alls varnað.
En að vísu er sagt að hann
hafi látið stinga augun úr
arkitektinum þegar bygg-
ingunni var lokið, svona til
að tryggja það að maður-
inn færi ekki að standa fyr-
ir öðru ámóta listaverki.
Þannig getur maður látið
hugann reika fram og til
baka í sögu Rússlands og
þá ekki síst nú þegar svo
virðist sem möguleikar séu
á að fjalla um hana á hlut-
lausan hátt með aðstoð
landsmanna sjálfra sem
allt í einu eru að öðlast
málfrelsi og óritskoðaða
sögu. En margt var nú
skrifað hér sem annars
staðar um byltinguna og
fróðlegt að rifja upp þó
ekki sé nema örfá dæmi.
Heimsins frjálsustu
kosningar!______________
Á sínum tima var Hall-
dór Laxness hallur undir
byltinguna og hlaut litlar
þakkir fyrir hjá þeim sem
þóttust vita betur. Gekk
jafnvel svo langt, að eftir
útkomu Atómstöðvarinn-
ar var höfundur kallaður
fyrir hið opinbera og þess
krafist að hann gæfi upp
nafn þess læknis sem fram-
kvæmdi fóstureyðingu í
skáldsögunni. En það er nú
önnur saga. Að fletta
Gerska ævintýrinu í dag á
tímum glasnost er hins veg-
ar æði fróðlegt til að bera
saman glasnost nútímans
og þess sem ríkti á Stalíns-
tímanum í þáverandi aug-
um Laxness.
Skáldið varð þess heið-
urs aðnjótandi að vera við-
statt ræðu sem Stalín
hélt árið 1937. Þetta var
kosningaræða sem Stalín
hélt í kjördæmi sínu, í
þeirri von að ná kjöri,
væntanlega, en að vísu er
ekki getið um mótfram-
bjóðendur. Framboðsræða
Stalíns var haldin í „hinni
sexlyftu Moskvuóperu þar
sem hvert sæti er skipað"
og í ræðunni verður „aldrei
vart við vott af æsingi eða
jafnvel geðbrigðum . . .“
Og hann er . . . „að þessu
leyti sem öðru fullkominn
andstæða tveggja móður-
sjúkra erindreka fjármála-
auðvaldsins í vestri, „ein-
ræðisherranna" — eins og
húsbændum þeirra fjár-
málaauðvaldsins er kærast
að þeir séu nefndir — Hitl-
ers og Mússa“ svo vitnað sé
orðrétt í Gerska ævintýrið.
Það er svo kaldhæðni
gláku pólitískra trúar-
bragða að í dag skuli Stalín
skipað á bekk með þeim
Hitler og Mússólíní í ljósi
sögunnar.
Nú, nema hvað. Stalín
heldur þarna ræðu í þeirri
von að ná kjöri og Halldór
Laxness segir frá ræðunni.
Ég get ekki stillt mig um að
vitna enn í ræðu Stalíns
meðan Laxness vissi ekki
betur: „Þessar kosningar,
sagði hann, það eru ekki
einvörðúngu kosningar, fé-
lagar. Þær eru í raun réttri
almenn þjóðhátíð verka-
manna vorra, mennta-
manna vorra. Svo frjálsar
kosningar og lýðræðissinn-
aðar í eðli sínu hafa aldrei
farið fram áður í heimin-
um, aldrei. Sagan þekkir
ekkert hliðstætt dæmi.“
Síðar í ræðunni bætir
frambjóðandinn um betur
og segir að . . . „hinar al-
mennu kosníngar sem nú
fara fram hjá okkur verða
hinar allra fjálsustu, hinar
allra lýðræðissinnuðustu
kosningar sem fram hafa
farið í nokkru landi“.
Bragð er að þá__________
Steingrimur ■ ■ .
Það fór víst svo að Stalín
náði kosningu, enda gat
vart öðruvísi farið eftir
slíka snilldarræðu. Og þótt
Laxness hafi gengið af
trúnni gekk lýðræðið sinn
gang í Rússíá og má það
merkilegt heita. Nú fögn-
um við því, við sem búum
við vestrænt lýðræði, að
útflutningur á því skuli
hafinn til Sovétríkjanna.
En við skulum vona að þeir
þarna fyrir austan fái bara
kosti lýðræðisins en ekki
gallana með.
Svo litið sé nú bara
hérna í stjórnarráðið þá
situr þar Steingrímur Her-
mannsson að völdum.
Ekki svo að skilja að mér
hafi dottið hann í hug þeg-
ar mér var hugsað til Stal-
íns. Síður en svo, enda eng-
inn fallið fyrir byssukúlum
frá herafla Steingríms. En
miðað við það, að Stein-
grímur skuli vera búinn að
sitja samfleytt á ráðherra-
stól næstum því jafnlengi
og miðaldra menn muna,
bregður manni óneitanlega
nokkuð í brún að sjá eftir-
farandi haft eftir forsætis-
ráðherra:
„Það er kominn tími til
að menn horfist í augu við
staðreyndirnar og vand-
ann. Og það er þörf á
nokkuð róttækum aðgerð-
um ef menn vilja gera
það.“ (DV 22. júlí.) Bragð
er að þá Steingrímur finn-
ur, ég segi nú ekki annað en
það. Þessi ummæli hljóta
að kalla á þjóðhátíð verka-
manna vorra, mennta-
manna vorra, svo vitnað sé
í kosningaræðu Stalíns
forðum. En svona getur
lýðræðið verið undarlegt.
Það leyfir æðstu ráða-
mönnum að sofa á verðin-
um árum saman og hljóta
ómældar vinsældir fyrir.
Svo hrökkva þeir allt í einu
upp úr þessum dásvefni og
segja að nú þurfi að fara að
gera eitthvað, ef menn vilji
endilega að eitthvað sé
gert. En miðað við það sem
segir í þýskum málshætti
að litlar aðgerðir skili
minni árangri en aðrar að-
gerðir verður mér á að óska
þess að sumir hverfi aftur á
vit svefns og minnisleysis.
Vestræn ,,menning“
til austurs
Nú vill svo til að Gorba-
sjov virðist vel vakandi
þarna fyrir austan og stað-
ráðinn i að gera eitthvað í
málunum, hvort sem menn
vilja eða ekki. Og við hér
fyrir vestan eigum vart orð
til að lýsa ánægju okkar yf-
ir því að vestræn menning
og lýðræði séu að skjóta
rótum í Grúsíu. En ekki er
allt sem sýnist í þeim efn-
um.
í þætti Þóris Guð-
mundssonar á Stöð 2, sem
er kveikjan að þessari
grein, var meðal annars
sýnt frá svona hálfgerðri
nektarsýningu í klúbb
þarna fyrir austan. Þórir
gat þess réttilega að slíkar
sýningar hefðu verið
óhugsandi fyrir nokkrum
árum, en lagði engan dóm
á hvort frjálsræði í þessa
átt væri til bóta eður ei.
Ekki ætla ég að gera það
heldur. En ég seildist upp í
hillu eftir bókinni „Hægur
sunnan sjö“ eftir Jónas
heitinn Guðmundsson,
sem gjarnan var nefndur
stýrimaður. Eftirminnileg-
ur maður hann Jónas og ég
sakna hans mikið. Sem far-
maður kom hann til Pól-
lands og drap niður fæti.
Segir meðal annars frá
komu sinni á vertshús þar
sem Pólverjar þyrptust að
honum til að skoða úrið
hans og kúlupenna. En
gefum Jónasi orðið:
„ . . . og þegar þeir voru
búnir að skoða úrið fóru
þeir að segja mér frá lífinu
á Vesturlöndum, þar sem
menn gátu keypt sér smart
kúlupenna og smart buxur
þegar þeim sýndist. í Pól-
landi geta menn ekki verið
fullir án þess að lenda und-
ir köldu sturtunni hjá lög-
reglunni og þar verða þeir
að híma, unz víman er
runnin af þeim og þeir, sem
lenda undir kalda kranan-
um hjá Gómúlka oftar en
tvisvar, fá ekki að ferðast
til útlanda og þeir fóru að
segja mér frá því, hvað allt
væri frjálst á Vesturlönd-
um, hvað allir væru ríkir og
hamingjusamir, nema auð-
vitað negrar og heims-
valdasinnar. Þetta síðasta
skildi ég reyndar minnst.
Helzt var á þeim að heyra
að „heimsvaldasinnar"
væru sérstakt félag, eða
óaldaflokkur einsog t.d.
templarar eða úngmenna-
félögin, en ég beit á vörina
og þagði. Því skyldi ég vera
að segja þeim frá óham-
ingjunni, húsnæðisskort-
inum, dýrtíðinni á Vestur-
löndum, að þjóðin vildi
helzt vera full suðrá Mall-
orca og gæti ekki lengur
borðað fisk með beinum í.
Segja þeim frá ángistinni
og vonleysinu, síldarleys-
inu, hassinu, pornóinu og
blómamönnunum, sem
leika á flautur fyrir framan
Bing og Gröndal og kon-
únglega, frá kalinu í túnun-
um í Skagafirðinum og
sköttunum. Nei. Þeir vissu
þetta allt betur en ég hvort
eð var, og ég gat í rauninni
aðeins vænzt tortryggni, ef
ég segði þeim að þjáníngin
og vonleysið væri líka dag-
legt brauð á Vesturlöndum,
þrátt fyrir að menn gætu
brúkað kjaft og ferðazt
einsog þeim sýndist."
Allt héfur sinn tima
í gegnum árin hafa ýms-
ir forystumenn Vestur-
landa reynt að leggja sitt af
mörkum til að knýja fram
almenn mannréttindi í
kommúnistaríkjunum.
Stundum hefur þó kveðið
við falskan tón og vestræn-
ir leiðtogar haldið heims-
pressuræður um óstandið í
Sovét á sama tíma og fá-
tæklingar geispa golunni
úr hungri i velferðarríkjun-
urn. Allt hefur sinn tíma,
segir prédikarinn, og það
eru orð að sönnu.
Þegar Brésnef ríkti í
Sovét er sagt að hann hafi
sent eftir háaldraðri móður
sinni og sýnt henni hallirn-
ar sem hann réð yfir, flottu
bílana og þar fram eftir
götunum. Sú gamla horfði
á þetta allt i forundran en
varð svo að orði: „Guð
hjálpi þér, drengurinn
minn, þegar kommúnist-
arnir komast til valda."
Eigum við ekki að lofa
þeim í Sovétríkjunum að
þróa sitt eigið lýðræði?
Horfa á þróunina án þess
að reyna að troða uppá þá
okkar hugmyndun um lýð-
ræði? Riki Vestur-Evrópu
eru um þessar mundir að
velta fyrir sér Evrópu-
bandalaginu árið 1992.
Fyrir nokkrum mánuðum
las ég viðtal við Young lá-
varð, sem er viðskipta- og
iðnaðarráðherra Bret-
lands. í þessu viðtali var
hann inntur eftir hinni
sameinuðu Vestur-Evrópu
árið 1992. Aðvísuer blaðið
komið á haugana svo ég get
ekki vitnað orðrétt í lord-
inn, en hann sagði eitthvað
á þessa leið:
— Við höfum haft virkt
samband milli Englands og
Skotlands í 280 ár, en samt
sem áður eru þeir margir er
líta á Skotland sem annað
land en England. Hve lang-
an tíma tekur það fyrir 12
mismunandi þjóðir, sem
tala 15 mismunandi tungu-
mál og sem hafa ólíkan
menningarbakgrunn auk
alls annars, að fara að
hugsa sameiginlega? Ég
býst við að 500 ár geti verið
líklegur tími —.
Nú ætla ég ekki að það
taki Sovétmenn 500 ár að
tileinka sér lýðræði. En
með tilliti til sögunnar gæti
ég giskað á að það tæki
næstu 40—50 árin, ef Stal-
ín rís ekki uppúr gröf sinni.
En ég vona að þeir kunni
að greina hismið frá kjarn-
anum þegar lýðræði er
annars vegar.