Tíminn - 16.06.1968, Blaðsíða 1

BLAÐ II
Embætti Forseta íslands
eftlr Hákon Guðmimdsson, yfirborgardómara
Um næstu mánaðamót eða nán
ar tiltekiS sunanudagmn 30. jún
fer fram kosning Forseta íslands
fyrir tíroafbili'ð frá 1. ágúst 1968
til 31. júlí 1972. Hefur ríkisút-
varpið af því tilefni farið þess á
leit, að hér yrði gerð nokkur
grein fyrir þessu æðsta emtoætti
'þjóðarinnar.
í erindi, sem þessu verður þó
að stilka á stóru, en reynt verð-
ur að gefa hér nokkurt yfirlit
yfir stofnun forsetaembættisins,
svo og þau helztu atriði er varða
kosningu, valdsvið og lögkjör For
seta ísiands.
Þegar Vilhjálmur kardínáli af
Sabena kom til Noregs árið 1247
þeirra erinda áð vígja Hákon
gamla Hákonarson konung undir
kórónu, fékk kardínálinn fregnir
af því, hversu þá var háttað þjóð
skipulagi íslendinga. Á hann þá
að hafa lótið svo mælt, að það
væri ósannlegt að ísland þjónaði
eigi undir einn konung, svo sem
öll önnur lönd í Veröldu. En
hver svo sem afstaða kardímálans
til þessa þjóðfélagsfyriribæris
var og hvont sem undrunin ein
eða undrun og andúð féðu orð-
um hans, þá er það staðreynd, að
fyrstu 400 ár íslandsbyggðar voru
fslendin.gar án þess munaðar, er
aðrar þjóðir þá nutu, að eiga sé
þjóðhöfð'ingja — konung eða for
seta. Skal það hér látið liggja
milli hluta, hvort þeir stjórnar-
hættir áttu nokfeurn þátt í því
að íslenzfea þjóðin gekk á hönd
Hákoni konungi 15 árum eftir að
Karddnálinn af Sabena setti kórón
una á höfuð hans.
En eftir árið 1262 var því hins-
vegar ekki til að dreifa að ís-
lendingar vektu á sé*r athygli er-
lendra manna vegna þjóðhöfð-
ingjaleysis, eða yrðu kirkjuhöfð-
ingjutn annarra þjóða undrunar-
efni fyrir þæ.r sákir, því næstu
700 árin l-utu' þeir konungum,
fyrst Noregs og síðar Danakon-
ungum. Og þegar samband þeirra
við Kristján konung X rofnaði
árið 1940, verður eigi séð, a'ð
nokkrum hafi dottið í hug, að
taka upp aftur þá frumlegu skip-
an þjóðveldistímabilsins, að
þjóna eigi undir konung eða ann
an þjóðhöfðingjia. f
Að vísu var það svo, að um
rúmlega eins árs skeið, frá 10..
apríl 1940, fór ríkisstjórnin, sam-
kvæmt ályktun alþingis með
æðsta vald í málefnum ríkisins.
En árið 1941 var |trax komið á
þeirri skipan, að sérstakur mað-
ur, ríkisstjóri kosinn af alþingi
til eins árs í senn, færi með það
vald, er konungi var áður falið
samkvæmt .stjórnareki-ánni. Var
Sveinn Björnsson, er verið hafði
sendi'herra íslands í Kaupmanna-
höfn árum samam, kosinn í þetta
æðsta embætti þjóðarinnar hinn
17. júní 1941. Hér var þó um
bráðabirgðaskipan á æðstu stjórn
landsins að ræða, því sambandinu
við þáverandi konung íslandis og
Danmerkur var eigi enn, að fullu
og að formi til, slitið.
En árið 1944 iauk miliibils-
ástandi því, sem ríkt hafði um
æðstu stjórn íslands fná hertöku

Sveinn Björnsson — 1, forseti lýðveldisins.
Danmerkur í aprílmánuði 1940,
því með stjórnarskrá þeirri, sem
sett var 17. júní 1944, stigu ís
lending'ar síðasta_ skrefið til fulls
sjálfstæðis. Varð ísland þá lýðveldi
með þingbundinni - stjórn. Jafn-
framt var þá gerð sú breyting á
hinni æ'ðstu stjórn ríkisins, að
ríkisstjóraembættið var lagt nið-
ur, en æðsta manni þjóðarinnar
— þjóðhöfðingjanum — gefið
heitið Forseti íslands og j'afn-
framt var ákveðið að hann skyldi
vera þjóðkjörinn.
Til álita hafði )>ó komið, hvort
iforsetinn skyldi kosinn af allþingi
eða bednt af þjóðinni. Var uppbaf
lega gert ráð fyrir því, í frv. til
stjórns'kipunarlaga, sem lagt var
fyrir alþingi árið 1944, að allþingi
kysi forsetann. En við meðferð
málsins á alíþingi varð það þó of-
an á, að hann skyldi vera þjóð-
kjörinn. Segir í áliti nefnda
'þeirra, er um máli'ð fjölluðu, að
sú skipan muni vera í samræmi
við vilja og óskir mikils þorra
þjóðarinnar. Er það mín skoðun,
að alþingi hafi þar farið rétta
leið. Fólkið á að veijia forsetann.
og vonandi ber þjóðin gæfu til
þess að fara ávallt svo með þa'ð
vald sitt, að eigi þurfi að körna
til áli'ta, að færa þa'ð kjör á aðr-
ar hendur.
Af sérstökum ástæðum varð
þjóðkjöri þó eigi komið við, er
fyrsta forsetakjörið fór fram sum
arið 1944. Var því sett í stjórn-
arskrána það báðabirgðaráfcvæði,
’að aliþingi kysi Forseta íslands í
ifyrsta sinn fyrir tímabilið frá 17.
júnl 1944 til 31. ágúst 1945. Fór
sú forsetakosning fram á alþingi
á Þingvöllum 17. júní 1944 og var
Sveinn Björnsson þáverandi ríikis
stjórd kosinn fyrsti Forseti ís-
lands þess lýðveldis, er stofnað
var þann dag. Sú kosning var þó
ekki einróma því Sveinm Björns-
son átti við nokkra andstviðu að
etja af stjórnmálaiástæðum, er ekki
verða raktar hér. Við forsetakjör-
ið árið 1945, en þá skyidi þjóðin
í fjrsta sinn kjósa forsetann, varð
Sveinn Björnsson hinsvegar sjálf
kjörimn og kom því ekfci til kosn
inga. Hann varð aftur sjálfkjör-
inn árið 1949, en lézt áður en
því kjörtímabili iyki, hinn 25.
jianúar 1952.
Vegna fráfalls Sveins Björnsson
ar kom til forsetakjöris sumarið
1952. Fékk íslenzka þjóðin þá í
fyrsta sinm tækifæri til þess að
ganga a'ð kjörborðinu og gireiða
atfcvæði við kjör Forseta íslands.
Þá voru 3 forsetaefni í framiboði:
Ásgeir Ásgeirsson þá alþingismað
uir og bankastjóri, dr. Bjarni Jóns
son vígslubi'skup og Gisli Sveins-
son fv. sendiherra. * Kosningin
varð allsnörp, en henni lauk, svo
sem kunnugt er með kjöri núver.
andi Forseta íslands henra Ás-
geirs Ásgeirssonar. Hiaut hann
32924 atkvæði, dr. Bjarni Jóns-
son fékk 31045 aíkvæði og Gísii
Sveinsson 4255 atkvæði.
Frá þeim tíma hefur eigi kom-
ið til _ forsetakjörs, því herra Ás-
geir Ásgeirsson hefur verið sjálf-
kjörinn æ síðan, en gefur nú eigi
kost á sér til endurkjörs, er kjör'-
tímabiH hans lýkur 31. júli riæst-
komandi. Fer því nú fram for-
setakjör samkvæmt ákvæ'ðum
stjórnarskrárinnar og lögum nr.
36 frá 1945 um framboð og kjör
Forseta íslands. A3 þessu sinni
eru tvö forsetaefni í framboði,
þeir dr. Gunnar Thoroddsen sendi
herra og dr. Kristján Eldjárn
f or nm i njavörður.
Sivo sem áður er rakið, er For-
seti íslands þjöðkjörinn. Gildir
kosning hans til 4ra ára í senn
og hefst hvert kjörtímaibil 1. ágúst
en lýkur 31. júlí að liðnum 4
árum. Til fonsetaembættisins er
kjörgengur hver sá, sem hefur
kosningarétt við alþingiskosn., að
því undansfcildu, að forsetaefni
verður að hafa náð 35 ára aldri.
Samkvæmt þessu verður hann að
vera íslenzkqir ríkisborgari, hafa
óflekkað mannorð og vera fjár-
ráða. Eigi eru gerðar neinar sér-
stakar menntunarkröfur til for-
setaefnis, frekar en alþingis-
manna og ráðherra.
Samkvæmt stjórnarskránni og
kosningalögum er það skilyrði fyr
ir kosningarrétti til alþingis, að
kjósandi hafi verið búsettur á ís-
landi síðustu 5 árin, áður en kosn
ing fer fram. Þetta búsetuskilyrði
gildir hinsvegar ekki um forseta
öfni og má því kjósa mann til
þess að gegna embætti Forseta ís
iands, þótt hann hafi verið og sé
búsettur erlendis. í þessu sam-
bandi má geta þess, að umboðs-
starfalausir dómendur, og er þar
fyrst og fremst um dómendur
Hæstaréltar að ræða, eru ekki
kjörgengir við al'þingiskosningar,
þótt þeir hafi að sjálfsögðu kosn-
ingarrétt. Hinsvegar eru þeir tví-
mælalaust kjörgengir við forseta-
Hákon Guðmundsson, yf-
irborgardómari í Reykjavík,
hefur góðfúslega leyft Tím
anum að birta hið stórfróð-
lega og skemmtilega erindi
er hann flutti í Ríkisútvarp
ið 9. júní s. 1. um embætti
Forseta íslands. Kann blaðið
Hákoni alúðarþakkir fyrir.
kjör. Hér má og iíta á ákvæði
9. gr. stjórnarskrárinnar. on þar
segir, að Forseti íslands megi
ekki vera alþingismaður. Þetta á-
kvæði skýtur þó ekki loku fyrir
það, að alþingismaður geti
verið í kjöri við forsetafcosningu,
enda var því svo_ háttað um nú-
verandi Forseta íslands. En ef
alíþingismaður er kjörinn forseti
verður hann að segja af sér þing-
mennsku.
Ásgeir Ásgeirsson — 2. forseti lýðveldisins.