Tíminn - 16.06.1968, Blaðsíða 3

SUNNUDAGUR 1«. juní 1968
TIMINN
19
Embætti Forseta íslands
í 62. gr. stj órnarskrárin nar er
svo mælt, a'ð hin evangeliska Mt-
eska kinkja skuli vera þjéðkirkja
á íslandi. Þrátt fyrir þetta áfcv-æði
eru eigi gerðar neinar sérstakar
kröfur til Porseta íslands um trú-
arbrögð. Hann þarf eigi einu
sinni að játa kristna trú, hvað þá
að hann þurfi að vera í þjóð-
kirkjunni, enda segir og í 64. gr.
stjór n arsk rár i nn a r, að enginn
megi neins í missa af borgaraleg-
um og þjóðfélagslegum réttind-
um fyrir sakir trúarbragða sinna.
Að sjálfs'ögðu eru konur jafnt
og karlar kjörgengir við forseta-
kjör.
Samkvæmt lögum um framboð
og kjör Forset'a íslands fer kosn
ing' fram í júní. Skulu framlboði
forsetaefnis fylgja mieðmæli tiltek
ins fjölda kjósenda, 1500 hið
fæsta, en þó eigi fleiri en 3000.
Ákveður forsætisráðherra hvað
margir meðmælenda s'kulu vera
úr hverjum land'sifjófámgji. Þá
skal einnig fylgja framboði yfir-
lýsing forsetaefnis um það, að
hann gefi kost á sér til starfs-
ins, því engum er skylt að hlíta
forsetakjöri, nema hann hafi
hoðið sig fram. Við forsetakjör
ræður afl atkvæða úrslitum, þann
ig að sá er kjörinn forseti, er
flest atkvæði fær, hvort sem kjör-
sókn hefur verið mikil eða lítil.
Við forsetakjör gilda annars al
mennar reglur kosningalaga, en
í stáð landskjörsstjórnar kemur
Hæstiréttur. Senda yfirkjörstjórn-
ir kjörgögn til hans og úrskurð-
ar Hæstiréttur þannig um gildi
ágreiningsse'ðla og önnur atriði í
sambandi við kosninguna. Og að
henni .okinni gefur Hæstirécvir
út kjörbréf til handa þvj forseca-
efni. sem kosningu hefur hlocíð.
Eigi eru nein sérstök ákvæli
um það, ef forsetaefm fá jöfn
atkvæði og mundi þá væntanlega
hMtkesti ráða svo sem við aðrar
kosningar.
Svo sem áð-ur er getið hefst
kjíörtímabil Forseta íslands 1.
ágú-st. Fær hann þann d'ag í hend
ur kjörbréf sitt við hátíðlega at-
höifn, og undirritar eiðstaf. Af
honum eru gerð tvö samhljéða
f-rumrit og skal annað geymt í
þ-jéðskjalasafninu, en hitt fær ail-
þingi til varðveizlu. Er undirrit-
un eiðstafs skilyrði fyrir því, að
forsetaefni megi fara með for-
setavald. Óiíklegt er þó, að hér
komi til nokkurra vankvæða, þar
sem forseti á val milli þess, hvort
hann vill vinna eið eða dren-g-
ska-pa-rheit.
Þá er næst fyrir hendi að at-
huga, hver eru völd Forseta ís-
lands. Við fyrstu sýn virðist sam-
kvæmt ákvæðum stjórn’arskrár-
inn-ar mikið vald lagt í hendur
hans. En við nánari athugun kem
ur í Ijós, að við raunverulegu
valdi hans er-u settar 'miklar og
m-argvísi'egar skorður. því engin
stjónarathöfn hans fær gdld-i
nema rá'ðherra sá, er hlut á að
máli, hafi veitt henni samþykki
með undirritu-n sinni og þannig
tekið á sig hina stjórnarfarslegu
álbyrgð, svo sem nánar verður vik
ið að síðar.
Eins og kunn-ugt er byggist
sjórnskipan íslenzka rikisins
á þrígreiningu ri'kisvaldsins. Sam
kvæmt 2. gr. stjómarskrárinnar
fer Alþingi og Forseti íslands
með löggjafarvaldið. Forseti og
önnur stjórnvöld fara með fram-
kvæmdavaldið, en dómendur með
dómsvaidi'ð. Hefur forsetinn þanm
ig -eigi önnur afskipti af dóms-
valdinu en/ að skipa dómendur i
em'bætti svo sem þá aðra embætt
ismenn ríkisdns, er hann skipar.
Handhöfn löggjaf’arvaldsins er
hins vegar mikilvægur þáttur í
starfi Forseta íslands, því til þess
að lög, sem alþingi hefur sam-
þykkt, fái laga gildi þarf staðfest
ingu forseta. Kemur þá til álita
dr. Gunnár Thoroddsen — frambjóðand! til forsetakjörs 1968.
i
sú spurni-ng, hvort forsetinn geti
neitað að staðfesta lög, o-g 'hvern-
ig fari um gildi þeirra, ef hann
synj-ar um staðfestingu á lögum
sem -allþingi hefur samþykkt. Með
an Konungur ísla-nds og Danmerk
ur fór með þj óðhöfðingj-avald ið
olli synjun hans á staðfe-stingu
laga því, að lögin tólku ei-gi gildi.
— Ljóst er, að Forseti ísla-nds
getur synj-að að staðfesba lög. En
nú geýmir 26. gr. stjórnarskrár-
innar bein fyrirmæli um þetta at-
riði. Samkvæmt nefndri gre.n
slkal leggja fyrir forsetann til stað
festingar þau fr-umvörp, sem al-
iþi-ngi hefur samlþykkt. Skal það
gert eigi sáð-ar en tveimur vikurn.
eftir að aliþingi samlþyikkti frum-
varpið. Hljóti það staðfestingu
forsetans fær það lagagildi þá
strax eða síðar, samkvæmt regl-
um þeim, er gilda um birtingu
la-ga og stjórnvaldserinda. Farf
hins vegar svo, að forsetinn synj-i
um staðfestingu sína fresta-r sú
neitun ha-ns að vísu ekíki þvj, að
lögin ta;ki giildi, en þá skal svo
fljótt sem kostur er á, fara fram
iþjóðaratkvæðagreiðsla um þau.
Iíljóti lögin samþykki þjóðarinn-
ar við þá atkvæðagreiðslu halda
iþau áfram gildi sinu. Greiði meiri
hlutinn aftur á móti atfcvæði gegn
þeim falla þau úr gildi.
Af þessu sést, að forsetinn, sem
kosinn er beint af þjóðinni, get-
ur með synjun sinni skotið þess-
um álkvörðunum alþingis beint
undir dóm hennar til samþykkis
e'ða synjunar. Per Forseti íslands
Iþví hér með mikilvægt n-eitunar-
vald. Þessu va-ldi hefur hann þó
aldr-ei beitt. E-n geta má þess, að
vorið 1966, þegar alþimgi sam
þykkti lagagildi samnin-gs um ál-
bræðslu milli ríkisstjérnarinnar
og félag-sins Sviss Aluminium, bar
það til tíðinda, að tveir þing-
menn ú-r öðru-m andstöðuflokki
rí'kisstjórnarinnar, gengu á fu-nd
forsetans og fóru þess á leit við
hnnn fvri-r hönd hinP'flnkks aíns
og undirritun raonerra pess, e-r
hlut á að máli. Um bráðaibirgða-
lög er þó þess að geta, að þau
hafa, eins og nafnið bend-ir til,
tímialbundið giidi. Skal leg-gja þau
fyrir næsta -alþingi til meðferðar,
svo sem fnv. til laga væri að ræða
þykkt á alþin-gi þvi, er kemur sam
an næst eftir útgáfu þeirra, f-alia
þau úr gildi. Bráðabirgðalög má
Forseti Islands aðeins gefa út
rnilli þinga, og nær sú heimild for
seta ei-nnig til þess tímabils, er al-
þingi er frestað.
Um önnur störf forsetans, sem
varða alþingi, má geta þess, að
hann kveður það saman til funda
og slítur því. Þá má e-klki gleyma
iþví ákvæði 24. gr. stjér.narskrár-
innar að forsetinn getur roifið
alþingi, en þá skal stofnað til
nýra kosninga áður en tveir mán
uðir eru liðnir, frá því að það
var rofið. Hafa ber þó í huga, að
um vald forseta til að rjúfa al-
þingi gildir það sama og u-m aðr-
ar stjórnara-thafnir hans, að und-
irskrift ráðherra þarf til þess að
iþingrofsák vörðu n forseta taki
g-ildi..
Þegar litið er til framkvæmda-
valds Forseta íslands er þess fyrst
að geta, að hann skipa-r ráðherra,
ákveður tölu þeirra og verkaskipt
ingu og veiti þeim la-usn. Forset-
inn veitir og öll meiri háttiar emlb
ætti. Han-n hef-ur forsæti í ríkis-
ráði, en þar skal bera upp fyrir
honum lög og mikilvæga stjórn-
arráðs-tafanir. Þá gerir forsetinn
samninga við önnu-r ríki. Ha-nn
g-etur þó eigi samkvæmt 21. gr.
stjórnarskrárinn-ar gert slí-ka
samninga, ef þeir hafa í sér fólg-
ið aif-sal eða kvaðir á landi eða
landhelgi, eða horfa til breytinga
á stjórnarhög-um rí'kisins, nema
samþykki alþingi-s komi til.
Vald forsetans’ í þeim efnum,
er nú hafa verið nefnd, er þó,
eins og áður er nefnt, ekki eins
mikið og ætla mætti við fyrstu
sýn, því samkvæmt 19. gr. stjórn-
ars'krárinnar veitir undirskritf
hans undir löggj-afarmál og stj-órn
are-rindi þeim þá fyrst gildi, er
ráðherra h-efur undirritað þau á-
sam-t honum. Getur forsetmn
þannig ekki á eigin spýtur og á-n
samþykkis þess ráðherra, er hlut
á að máli, gert samning við er
lent ríiki eða sagt slí-kum samn-
ingi upp. Eigi gæti hann heldur
að eigin geðþótta skipað manni
í em-bætti eða vikið emþæ-tts-
mann úr stöðu sinni. Hér þarf
ávaldt und-irskrift ráðherra til að
stjórnarathöfn forsetans verði
gi-ld. Er vald hans til jákvæðra
a-thaf-n-a þannig mjög tatomarikað
Hins vegar verður forsetinn ekki
neyddur til að framkvæma stjórn
ara-thöfniina. Hann getur neitáð að
staðfesta stjörn-arathöifn er ráð
herra leggur ryrir hann. Gæti s-lík
ur ágreiningur miili forsetans og
ráðherra ■ leitt til þes_s að ráðherr
ann segði af sér. Á sama hátt
gæti komið upp ágreiningur
milli forsetans og rikisstjórnar-
innar allrar. Væri hugsan-legt að
slíikur ágreiningu-r leiddi til
stjórnarskipta og þá vandkvæða
um myndun nýrrar stjórnar, ef
alþingi sæði með þeirri stjórn,
er deilan reis við.
En þrátt fyrir þær mifclu tak-
markanir, er eru á hinu jákvæða
valdi Forseta íslands, veiti þó
embætti hans honum aðstöðu ti-1
iþess að láta að sér kveða og hafa
áhrif á gang einstakra mála um-
fram það emibættisvald, sem fylg-
ir sboðu han-s sem þjóðhöfðin-gjia.
Fer það að sjálfsögðu eftir per-
sónuleika forsetans og vilja hans
til áhrifa, í hve ríkum mæli hann
beitir aðstöðu sinni. Þanni-g hef-
ur hann nokkuð frjálsar hendur
við myndun ríkisstjórna og get-
ur yfirsýn hans, vitsmunir og
lag-ni án efa í ý-msum tilvikum ráð
ið töluverðu um það, hve stjórn
armyndanir ganga greiðlega, þeg-
dr. Kristján Eldjárn — frambjóðandi til forsetakjörs 1966.