Alþýðublaðið - 06.03.1990, Qupperneq 4

4
Þriðjudagur 6. mars 1990
Menning
Hvaö er aö vera gyöingur?
GULLÖLD ÍSRAELS
Gunnar Dal segir í fjóröu grein sinni um gyðinga og
menningarsögu þeirra, frá gullöld ísraels sem hefst með
Davíð konungi um þúsund árum fyrir Krist. Gunnar rekur
hvernig Davíð sameinar hin ólíku samfélagsbrot í eina þjóð
og hvernig þörfum fyrir skráða sögu varð til. Hin skráða
saga gyðinga verður til í Gamlatestamentinu sem jafnframt
varð lögbók samfélagsins. Við samruna Gamlatestament-
isins og Nýjatestamentisins varð Biblían til; bók mest bóka.
Gunnar segir í eftirfarandi grein að sami boðskapurinn sé
alltaf til staðar í öllum þessum skráðu ritum og bókum; Guð
er til; hann er upphaf hluta og faðir allra manna og hamingja
þeirra felst i því að lifa eftir lögmáli guös.
í upphafi var Gamlatestamentid ritað á hebresku. Nokkrir smákaflar þess
eru ritaðir á aramaisku sem er skyld hebresku. Höfundar Nýjatestamentis-
ins rituðu á grísbu sem var á þeim tima heimsmáliö. Sýnishornið lengst til
vinstri sýnir Mósebók, 1. kapítula, fyrstu versin rituð á hebresku. Myndin
í miðið sýnir spádómsbók Daníels, 6. kapítula á aramaisku. Lengst til
vinstri er Jóhannesar guðspjall, 1. kapítuli, fyrstu versin á grísku.
Eftir komuna til Kanaanslands
urðu gyðingar að berjast við
„Filisteana", en filistei merkir
aöeins útlendingur. Sú barátta
sameinaði „ættkvíslir" Hebrea og
gerði þá að nýrri þjóð undir einum
konungi. En eftir nokkra daga
Jóshúa „gerði hver maður það
sem honum sjálfum sýndist rétt".
.Menn urðu reikulir í trúnni og
sumir trúðu líka á guði ná-
grannanna, Baal og Astartes.
Fyrsta þingbundna
konungsstjórnin
--3------------------------------
I hönd fór tímabil hinna tólf
dómara, en síðastur þeirra var
Samúel. ísraelsmenn höfðu ekki
heldur lagt landið að fullu undir
sig og samfélagsgerðin var í upp-
lausn. Þegar Filestear réðust inn í
landið frá ströndinni í suðri, lögðu
þeir margar borgir Iraela undir sig
og tóku sjálfa sáttmálsörkina í
Shilóh sem herfang. En vegna
þessarar innrásar tókst Samúel að
sameina þjóðina á ný og banna
hjáguðadýrkun og trúna á guðinn
Baal.
Þjóðin krafðist „sterkrar for-
ustu", og Sál var kosinn konungur
um 1025 f.Kr. Sumir sagnfræðing-
ar hafa nefnt þessa stjórnskipun
hina fyrstu þingbundnu konungs-
stjórn í sögu mannkynsins. Samú-
el setti lýðræðisleg lög um sam-
band konungs og þjóðar, sem skil-
yrði fyrir konungsstjórn. Þetta var
eins konar Magna Carta þeirra
tíma.
Davíð konungur
...■■■■■—-'■.j- -----
Guilöld Israels hefst þó ekki fyrr
en með Davíð konungi (um
1012—972 f.Kr.). Hann sameinar
hin ólíku samfélagsbrot í eina
þjóð. Hann færir út landamærin í
allar áttir. og hann vinnur síðasta
vígi þeirra sem fyrir voru í land-
inu, Jerúsalem. Davíð gerði hana
að höfuðborg og miðstöð trúar-
legrar og þjóðfélagslegrar eining-
ar. Hér var komin fram á sviðið
sterk þjóð sem vantar aðeins eitt;
skráða sögu. Fortíð þeirra var ekki
sambærileg við nágrannana að
þessu leyti.
Gamla testamentið skráð
Löngu fyrir daga Davíðs og
Salómons áttu hin gömlu menn-
ingarríki í Asíu og Afríku; Kaldear,
Egyptar og Indverjar, skráðar
heimildir um menningu sína.
Menning Hebrea var munnleg
geymd, arfur langrar fortíðar, sem
var sameiginlegur öllum hinum
gamla heimi. Þeir höfðu löngum
verið dreifðir hirðingjahópar á út-
jöðrum borgarmenningar í Eg-
yptalandi og Mesapótamíu og áttu
enga skráða fortíð. En ísraels-
menn byrja árið 960 f.Kr. að skrifa
Gamlatestamentið og hinu endan-
lega verki var ekki lokið fyrr en
um 600 árum síðar.
Söguritararnir söfnuðu saman
frásögnum frá öllum hinum
dreifðu og margbreytilegu hópum
ísraels. Og þar með eignaðist þjóð-
in skráða sameiginlega fortíð. En
án slíkrar sögu verður ekkert sam-
félag að þjóð. I frásögninni um
flóttann frá Egyptalandi er lögð
sérstök áhersla á hina sameigin-
legu sögu. Og Gamlatestamentið
er saga ísraels í þúsund ár eftir för-
ina frá Egyptalandi.
Pentateuch, fimm fyrstu bækur
Gamlatestamentisins byrja á lýs-
ingum á sköpun heimsins og enda
á dauða Móses. Þessi rit voru fram
á 19. öld eignuð Móses. En í þessu
riti kemur efnið úr ýmsum áttum
og er sett saman í eina heild.
Deilt um Gamlatestamentið
Það hefur verið skrifað heilt
bókasafn um Gamlatestamentið,
um réttar eða rangar þýðingar.
Um það hvaða bækur eigi aö vera
í Gamlatestamentinu og hverjar
ekki. Um það hvort samhljóðarun-
unni sé alls staðar rétt skipt í orð
og setningar eða ekki. Þá er deilt
um það hvenær bækurnar eru
Gunnar Dal
rithöfundur
skrifar
Fjóröa grein
skrifaðar. Um það hvort handritin
séu hin réttu handrit og um það
hver hafi skrifað þau o.s.frv. Það
sem eykur á þessa erfiðleika
fræðimanna er að sjálf tungan
breyttist stórlega.
Hebreska Gamlatestamentisins
er væntanlega ekki sama málið og
Guð talaði um Móses. Og hún er
annað en mál Abrahams. Þess
vegna m.a. er stundum erfitt að
vita nákvæma upphaflega merk-
ingu orða. Hebresk tunga var upp-
runalega sambland af baby-
lónsku, aramaisku og kanaanisku,
enda voru Hebrear lengi í sambýli
við þjóðir sem töluðu þessi mál.
Og nú er hebreska Gamlatesta-
mentisins löngu útdautt mál.
Þrískipting
Gamlatestamentisíns
Gyðingar skipta Gamlatesta-
mentinu í þrennt, Pentateuch,
Spámannaritin og bækur vitring-
anna, Hagiógrafíu. Pentateuch
ásamt Joshua (Hexateuch) er frá-
sögn um hvernig ísraelsmenn
eignuðust fyrirheitna landið. Spá-
mannaritin fjaila um líf þjóðarinn-
ar í fyrirheitna landinu og boð-
skap spámannanna. Hagiógrafían
samanstendur af Jobsbók, sálm-
unum, orðskviðunum og nokkr-
um sögulegum ritum. Apocryfian
er þar stundum talin með en
stundum ekki. Hún er viðbótarrit
og í henni eru bæði bókmenntarit
og saga ísraels fram á 2. öld f.Kr.
Hagamim eða hinir vitru stóðu við
hlið spámannanna og skrifuðu
elstu bókmenntir Biblíunnar,
Jobsbók, sálmana og orðskvið-
urnar. Þeir voru hinir fornu fræð-
arar ísraels.
Lög trúar verða
lög samfélags
Israelsmenn rituðu mikla bók
um trú sína og siðfræði og nefndu
hana Torah. Hún var samin til að
benda á hvað Guði væri ekki
þóknanlegt, og hvernig menn
ættu að fara að vilja hans í trúar-
legum og siðferðislegum efnum.
En í helgum manni verður þetta
eitt. Þessi bók mótaði samfélagið.
Lög trúarinnar urðu lög samfé-
lagsins. Allt líf manna varð háð
reglum bókarinnar. Og bókin
breytti mönnum. Séu gyðingar
sérstæðir meðal manna þá er það
ekki síst vegna þess aga og þeirrar
þjálfunar sem þessi bók leggur
mönnum á herðar. Bókin kenndi
þeim að verða að'sérstæðum, en
um leið alþjóðlegum einstakling-
um. Tilgangurinn var að ala upp
þjóð sem kenndi öðrum þjóðum.
Gyðingar litu svo á, og gera enn,
að það væri köllun þeirra og hluti
af sáttmálanum sem þeir gerðu
við guð.
Biblían verður til
Þegar Nýjatestamentið bættist
við Gamlatestamentið varð til bók
sem varð mest bóka: Biblían. Bibl-
ían þýðir ekki bók heldur bækur,
enda er hún samsafn margra
bóka. Þessar bækur voru upphaf-
lega samdar á mörgum öldum á
þremur tungumálum, hebresku,
aramaisku og grísku.
Höfundar eru ýmist lærðir
menn eða ólærðir, bæði konungar
og smalar. Bréfin eru t.d. skrifuð af
lærðum heimspekingum, en
Markúsarguðspjall af ólærðum al-
þýðumanni. Biblían er vegna eðl-
is síns og uppruna trúarlegur veru-
leiki. Og hún er skáldlegur veru-
leiki. Með þessu er ekki sagt að
skáldlegur veruleiki sé ósannur.
Góður skáldskapur er sannleikur.
Hann lýsir dýpri veruleika en ein-
stökum atburðum á yfirborði til-
verunnar.
Og loks er Biblían öðrum þræði
sagnfræðilegur veruleiki. Þetta
ritsafn hefur haft mest áhrif allra
bóka í þróun í austri og vestri.
Bókmál margra þjóða varð til við
þýðingu Biblíunnar. Og í Biblíunni
er aö finna kveikjuna í ótal bók-
menntaverkum og listaverkum,
jafnt á okkar tíð og liðnum öldum.
Deilur guðfræðinga fylla mörg
bókasöfn. Samt er sami grundvall-
arboðskapur alls staðar endurtek-
inn í ótal tilbrigðum og stílbrögð-
um: Guð er til.
Guð er upphaf allra hluta og fað-
ir allra manna. Hamingja manna
er að frelsast úr fjötrum hins illa og
verða bundin hinu góða, guði. Það
gerir maðurinn með því að lifa eft-
ir lögmáli guðs.
Fyrri greinar Gunnars Dal um gyð-
inga birtust í Alþýðublaðinu þ. 31.
jan. (Upphaf þjóðar sem breytti ver-
öldinni), 9. feb. (Goðsögnin um Mós-
es) og 16. feb. (Til fyrirheitna lands-
ins).
1. Móscbók, 1. kap.,
jyrstu versin.
nw-a
< D,nbK**K"13 ■h'ÍÍ?K_D' 1
" H ~s ?t r ? - :
m "js-hp nfeni ihifn'inh nm
i J - ; - I v \ t r /▼ I I
~nK‘',"p dt6k noKm :d,d;
A JT I T VJ V /- *IT
i niKn ra D'hbK bnrnaiD-n
v T I /•• • v: J" i — A
un.-n rbb Knp nirhbi d
i ^ina rjpn 'n; D'hbK’-ipK^
han VpnrmK b'nbK 'tijr
vn vpnb'bPD nöK D'án r:
hebrcska
Spádómsbók Daníels, 6. kap.
.KToprP'=h -~r t’v-i-T pkp
'PTP'IP" íKit". rpeSp Kj-jrrh;;
C“í7'ic r>~1 T?k:, [t;S 'nicSe ]
■ k?',c—.-j nrpPrj S:n,-j
•;'.-ipni p-K '•
KnrpK ný[p1
: •K'anp c’-i'.p mpSpzi rnim:
arameiska
Jóhannesar guðspjall, 1. kap.,
jyrstu versin.
KATA IQANNtfN
‘Ev dgxi) rjv ó Aóyos
tóv -&eóv, xai '&eög jjv ó
XÍ ngög zöv dEÓv. nó
xai xtogig aözov é'/évEzo r
aóztp tcoi] ri]v, xai t) £<
ðgáncúv '’ xai zö q&úg év
axozía aizö oi y.azéXaffev.
dnEazaXp,éwg nagá rðeoi
'ovzog fiJ.dEV elg pcagzvg
gríska
„ísraelsmenn rituðu mikla bók um trú sina og siðfræði og nefndu Torah. Hun var samin til að benda á hvað Guði væri ekki þóknanlegt, oghvernig menn
ættu að fara að vilja hans i trúarlegum og siöferðislegum efnum. En í helgum manni verður þetta eitt. P' -i bók mótaöi samfélagið. Lög trúarinnar urðu
lög samfélagsins," segir Gunnar Dal m.a. í grein sinni um gyðinga.