Alþýðublaðið - 14.03.1990, Qupperneq 4

4
Miðvikudagur 14. mars 1990
Ópera
„Að öllu jöfnu var sönn ánægja að flutningi íslensku óperunnar á frægasta verki Orffs, og mættu sem flestir njóta
hans með. Sviðsetning þess er hreinasta augnasvall og undirstrikar hversu mikið leikhúsverk það er i reynd ...
Sýningin (á I Pagliacci) er fyrirmynd aö fullkominni samvinnu," segir Ríkharður Örn Pálsson óperugagnrýnandi
Alþýðublaðsins m.a. um flutning og uppsetningu íslensku óperunnar á Carmina Burana eftir Carl Orff og I Pag-
liacci eftir Ruggero Leoncavallo.
Augnasvall
íslenska óperan:
Orff: Carmina Burana
Leoncavello: I Pagliacci
Miðaverd: 2.400 kr.
íslenska óperan frumsýndi fyrir
hálfum mánuði Carmina Burana
eftir Carl Orff og endurflutti — eft-
ir 11 ára hlé — I Pagliacci eítir
Ruggero Leoncavallo; að því að í
fljótu bragði virðist gjörólík verk.
Of ólík til að mynda heilsteypta
samstæðu á kvöldsýningu? Fyrra
verkið hefur ávallt verið flutt hér-
lendis sem konsertverk, enda eng-
in skýr fyrirmæli um annaö frá
hendi höfundar. Það er samiö
1936 og efniviðurinn flökku-
skáldakvæði frá 12.—13. öld.
„Trúðar" Leoncavallos eru hins-
vegar síðrómantísk ópera frá ofan-
verðri 19. öld um samtímaefni.
Spurning, hvort ekki sé óbrúanleg
tímagjá á milli? Operugestir yrðu
að stilla sig 600 ár fram í 20 mín-
útna hléinu. Væri það ekki ofraun,
er æli á ruglingi og rótleysi?
Þvert á móti. Germanska mið-
aldasöngverkið og rómantíska
ítalska óperan reyndust falla vel
saman. Þrátt fyrir ólíkan persónu-
leika tengdust þau sterkum bönd-
um í því að fjalla um ástir og örlög.
Það fór þannig vel á því að stilla
lausa strengi andrúmsloftsins á
Orff-verkinu, en hefja síðan sam-
fellt drama eftir hlé. Þetta var eins
og Forleikur og Fúga — reifun og
ræða.
í annan stað kemur, að Orff á sér
„ítalska æð“: Þegar hugur hans
hneigist að ástareinsöng, er hann
eins og snýttur úr Puccini, þó að
hrynþung hergöngulags-sveiflan
einkenni flesta kórkaflana. Mund-
íufjöll gera fleira en skilja að —
þau sameina stundum líka.
Svo má sosum bæta við, að
„endursýning" I Pagliacci eftir 11
ár myndi hér lítinn, staðbundinn
örlagahring hjá íslensku óper-
unni, verandi fyrsta verkið sem
komst á fjalir hjá íslensku óper-
unni. Líkt og aðstandendur væru
að segja: Hvað er þá orðið okkar
starf í sexhundruð vikur? Carmina
Burana bítur á sama hátt í sporð
sér og Í.Ó. lítur nú yfir farinn veg
með því að ítreka upphafskórinn i
lok verksins (O Forluna. . .) um
örlagahvelið sem Skáld-Sveinn
orti svo eftirminnilega um á 15.
öld: Hual mun veröldin vilja? /
Hún vellisl um svo fast/at hermar
hjólil snýr . ..
Ég kynntist Carmínu upphaf-
lega fyrir tæpum 20 árum, þegar
hugsjónir hippanna um beint sam-
band við náttúruna (hvar hefur
maður heyrt það lag áður? Eða er
það vidlag á tveggja alda fresti?)
koðnuðu niður í kukl og hindur-
vitni. Við latínusnobbarnir úr
máladeild Lærða skólans fengum
strax dálæti á þessum fornum
latnesku textum um ástir, drykkju
og valt veraldargengi, sem þess
vegna hefðu getað verið eftir
munkana á Möðruvöllum, enda
allt annar handleggur en Galla-
stríðið og bréf Cicerós. Þarna
komst maður í latínu af holdi og
blóði! Kvæðasafn Benedikt-
beurenklausturs hlýtur að hafa
verið gefundenes Fressen fyrir
tónskáldið. Þá voru ýmsar stakar
glósur úr fornþýzku, sem voru
óskiljanlegar, en spennandi og
magískar: Wafna! Nazaza! eða
Manda liet, manda liel, min ges-
elle chumet niet. . . Ekki nóg með
aö maður fann fossnið aldanna
freyða um æðar. Maður fékk
gæsahúð. Nýsloppin úr viðjum
blúsrokksins tóku umrædd ung-
menni psýkedelískan sælukipp
við drynjandi hrynjandina og tii-
finningu Orffs fyrir off-bíti, eins og
í Dansinum (6.), Swaz hie gat
umöe-viðlaginu og viðlaginu í For-
tune plaugo vulnera (2.): verum
est, quod legitur / fronte capil-
lata . . .
Við strákarnir vorum vanir
mörgum endurtekningum úr
poppinu og þótti sjálfsagðar og
eðlilegar. En fyrir samtíma
tónkera '37 hefur kór-kantatan
eflaust verið meira en lítið sjokk-
erandi og verkað sem blaut tuska
framan í nýklassisismann, þó að
örstefjungar — minimalistar — nú-
tímans eigi sér áhangendur marga
í Þýzkalandi, og reyndar ekki sízt
úr röðum poppunnenda.
Að vísu kom ekkert í veg fyrir
vinsældir Carmínu strax í upphafi.
Verkið sló í gegn og hefur haldið
sínu síðan, þrátt fyrir grun sumra,
að tímasetning þess við
„Þýzkalandsvakningu" nazism-
ans hafi ekki spillt fyrir við frum-
flutninginn, því þótt brúnstakkar
hafi eflaust kunnað að meta mars-
kenndu kórana, miðaldastemmn-
inguna og „orgíösku" hápunkt-
ana, þá eru bæði gullfalleg en
óvæmin einsöngslög og töluvert
af húmor í verkinu, meira en nóg
til að lifa þriðja ríkið af.
Hitt er svo annaö mál, hvort
mann langi til að heyra það oft. Ég
brá því á fóninn fyrir sýninguna í
fyrri viku (fö. 2.3.) eftir nokkurár
í pækli, og það sló mann eins og
sleggja, en kveikti enga löngun
eftir það. Maður varð strax saddur.
Það var því ekki beinlínis ofur-
soltinn og auðginntur hlustandi
sem settist í sæti sitt í Gamla biói
þegar sama kvöldið til að meðtaka
túlkun einsöngvara og kórs ís-
lensku óperunnar. í ofanálag
þurfti mikið til að bola endurómn-
um af hinni „löggiltu" innspilun
Eugen Jochums, Janowitzs og
Dieskaus á DGG frá 1968 úreyrna-
tóttunum.
Auðvitað í hæsta máta ósann-
gjörn viðmiðun. Fyrir nú utan alla
þá dauðhreinsun á smáslysum
sem á sér stað við hljómplötuupp-
töku — slysum sem seint er hægt
að útiloka í lifandi flutningi — þá
er fyrrgetin upptaka með þeim
bezt heppnuðu, viðurkennd af
tónskáldinu og rytminn sérlega
hvass og nákvæmur.
Og mikið rétt — það örlaði
stundum á „óþekkt" neðan úr
hljómsveitargryfju, enda þótt
spilamennskan á öðrum stöðum
gæti verið allt að því heillandi.
Það ku að vísu vera vandamál fyr-
ir spilara þar neðra að heyra í sjálf-
um sér og öðrum, svo og fyrir
hljóðið að berast jafnhratt út í sal.
Að minnsta kosti slagaði slagharp-
an við og við heyranlega nokkuð
á eftir hinum hrynfærunum.
Verst þótti mér hvað vantaði
upp á staccató í kórnum. Carmína
verður eins og boxari í svamp-
dýnu án staccatós, og var karla-
kórinn hvað loðnastur að því leyti.
Annars er óhætt að segja, að kór-
inn hafi staðið sig af stakri prýði;
m.a.s. textinn kom furðu oft skýrt
fram. En hugsanlega tengist
tregða kórsöngvara við stuttu
nótnagildin hljómburði eða
„heyrð" Gamla bíós, sem er held-
ur þurr og óspennandi. Verulegur
dragbítur fyrir óperuhús.
Slík akústík er vafalaust ekki
þægileg fyrir bassana í kórnum.
Það vantaði nokkuð upp á að þeir
mættu sópraninum með nægilegri
fyllingu. Annars er eins og mig
minni að Orff skrifi nokkuð hátt
fyrir þá, enda oftast með þétt-
röddun („close harmony"), en því
miður vantar mig raddskrá við
höndina til að tékka á því. Þetta er
samt sparðatínsla. Eins og vera
bar átti kórinn kvöldið með glæsi-
legum söng og, þar sem við átti,
fítónskrafti.
En það sem vakti mesta athygli
var auðvitað nýstárleg sviðsút-
færslan. Kórinn var í stílfærðum
kuflbúningum hámiðalda, ekki
aðals heldur alþýðu, og í stílfærð-
um sauðalitum, sem ásamt ein-
földum en áhrifamiklum hreyfing-
um í nánu sambandi við hljóðfall
og texta færðu verkið í æðra veldi;
frábærlega vel af sér vikið hjá
dansahöfundinum og leikstjóran-
um, Terence Etheridge. Hinn man-
ísk-magíski undirtónn tónlistar-
innar komst þar sannarlega upp á
yfirborðið. Minna velheppnað
þótti mér hinsvegar sundurlaust
tipl eindansaranna, ef náið sam-
band viö þungt og „frumstætt"
hljóðfallið í músíkinni er eftirsókn-
arvert markmið, en kannski hefur
dansskáldið haft í huga andstæðu
við massífar hreyfingar kórsins.
Sömuleiðis létu skringilegar
skrúfuhreyfingar Sigrúnar Hjálm-
týsdóttur sóprans, ég held það hafi
verið í /n trutina, ankannalega í
augum, rétt eins og skopstæling á
dansmeynni í Ijóskastaranum á
sama tíma. Eða þá að hin klið-
mjúka söngkona væri að stíga öld-
una í haugasjó. Sigrún átti annars
feiknarvel flutta einsöngskafla og
renndi sér upp á þríund fyrir ofan
háa c-ið eins og að drekka vatn. Þó
get ég ekki neitað því, að ég sakn-
aði víbratóleysis Gundulu Jano-
witz í fyrrgreindu sönglagi, á nið-
urlagsnótunum, enda syngur
texta samkvæmt ung mey og
óspjölluð á barnslega sakleysisleg-
an hátt um hið Ijúfsára val milli
skírlífis og munaðargirndar.
Michael Clarke söng baríton í
karleinsöngshlutverkinu af þó
nokkru öryggi miðað við litla
sviðsreynslu, en í hálfkvisti við
Fischer-Dieskau á blómaskeiði
hans fyrir 20 árum kemst Clarke
ekki, enda ekki við að búast. Rödd
hans vantar enn sem komið er
kraft og fyllingu, sem skondnar
líkamsfettingar hans i rullu hins
fjárhættuspilaglaða ábóta frá
Cucaníu náðu ekki að fela. Tenór-
kenndur baríton Mikjáls væri sem
stendur e.t.v. hæfari fyrir endur-
reisnar- og barokktónlist með
minni dýnamík og meiri nálægð.
Það vantaði hinsvegar ekki kraft-
inn og fyllinguna í grill-aríu Þor-
geirs Andréssonar, kómískan há-
punkt verksins um endalok
svansins.
Hljómsveitarstjórn var á ábyrgð
Davids Angus eða Robin Staple-
tons (báðir tilgreindir í skránni),
sem einkenndist af hefðbundnu
tempóvali, en stundum ögn dauf.
Hljómsveitin hljómaði svolítið.
mismunandi, stundum sem sin-
fóníuhljómsveit, stundum sem lítil
leikhúshljómsveit, þar sem streng-
ir áttu til að vera klökkir. Hin land-
læga hægð sem einkennir „upp-
hitunartíma" landans skilaði sér í
merkjanlega betri frammistöðu í I
Pagliacci eftir hlé. Verst er, hvað
Carmínu varðar, hve örðugt virð-
ist vera að fá hina ágætu hljómlist-
armenn okkar til að „sleppa sér" á
samhæfðan hátt. Þegar við reyn-
um við göfuga villimennsku, verð-
um við bara grófir. Hér vantar her-
agann.
Það heyrðist ágætlega í pínulitla
barnakórnum, sem var miður, því
hann lafði hrikalega í tónhæð
framan af. Ef til vill hafa krakkarn-
ir ekki verið í stuði þetta kvöld;
a.m.k. virtust þeir ekki skemmta
sér.
Að öllu jöfnu var sönn ánægja
að flutningi íslensku óperunnar á
frægasta verki Orffs, og mættu
sem flestir njóta hans með. Svið-
setning þess er hreinasta augna-
svall og undirstrikar hversu mikiö
leikhúsverk það er í reynd.
Hin digra leikskrá hefði auö-
veldlega rúmað kvæðin i heild á
frummáli og í íslenskri þýðingu.
Hefði það gert hana enn eigulegri.
Eins mikið og Carmina Burana
höfðar til undirritaðs (a.m.k. á
nokkurra ára fresti), jafn litið er
hinn sami fyrir siðrómantískar
ítalskar óperur, og ætti eiginlega
að dæmast vanhæfur til að stinga
niöur penna um / Pagliacci. Að
vísu er áhuginn smám saman að
vakna, en frá þvi er hann heyrði
trúðana fyrst fyrir 11 árum hefur
verið algjört hlé á endurkynnum
þar til núna. En með því að fyrstu
kynnin voru einnig á vegum I.O.,
getur undirr. þó veifað einu: hann
ætti að hafa einhvern samanburð.
Eins og fyrr sagði lítur Í.Ó. með
endurflutningi þessa verks nú yfir
farinn veg og spyr sjálfa sig og
áheyrendur: Höfum við gengið til
góðs?
Mesta breytingin virðist mér
koma fram í betri sviðsnýtingu (þó
að hið hlægilega litla svið hljóti
alltaf að kalla á kraftaverk): bún-
ingum, tjöldum, leikstjórn. í sam-
anburði við hina kviku og (að vird-
ist) síbreytilegu sviðsmynd núna
verður frumraunin 1979 að staðri
bikkju; ávöxtur uppsafnaðrar
reynslu er gífurlegur. Í.Ó. hefur,
þrátt fyrir þrengslin, náð ótrúlegri
leikni í „showmanship". Einsöngv-
arar hennar og kór hafa e.t.v. ekki
breytzt svo mikið að raddgæðum
á rúmum áratug, en því meiri eru
framfarirnar í sviðsframkomu og
leikrænni túlkun. Nú þarf fyrir-
tækið að komast úr púpunni í við-
unandi hús til að ná flugi.
Ég hafði gaman af 1 Pagliacci.
Verkið er blessunarlega stutt mið-
að við ítalskar óperur, og ég var í
rauninni hissa á hve tíminn leið
hratt. Það hlýtur að benda til
tvenns: Verkið sé hnitmiðuð tón-
smíð og vel flutt! Og, eins og ýjað
var að, er sviðið, og reyndar næsta
nágrenni þess líka (stigi settur upp
að hliðarsvölum), gernýtt og skipt-
ingar leifturhraðar. Lýsingin geng-
ur göldrum næst og leiktjöldin eru
hreinasta afbragð.
Það væri að skemmta skrattan-
um að voga sér út í að vega og
meta framlag hvers einstaklings á
sviðinu í verki sem maður þekkir
jafnlítið, en að öðrum ólöstuðum
bar söngur Garðars Cortes af í
hlutverki Canios. Satt bezt að
segja hélt ég fyrstu augnablikin að
þarna væri á ferð einhver útlend
stórstjarna, sem maður hefði átt
að þekkja, væri maður forfallinn
óperudópisti. En um hann gilti
sama og um alla aðra: Enginn dró
óverðskuldað til sín athygli á
kostnað heildarinnar. Sýningin
var fyrirmynd að fullkominni sam-
vinnu.
Svona frammistöðu þarf ríkið að
sjá sóma sinn í að styrkja betur.
Miðaverð er helmingi hærra en í
nágrannalöndunum. Og mikið
væri nú viðeigandi að gera fram-
lög fyrirtækja frádráttarbær eins
og þekkist annars staðar. Bíöum
hæg! Hvernig væri ad veita Í.Ó.
hlutdeild í Lottómilljónunum?
Við erum vel haldnir af hand-
boltageggjurum. Það sem vantar
er fleiri óperugeggjarar. Líka með-
al lágtekjufólks.
Ríkharöur Örn Pálsson skrifar