Alþýðublaðið - 21.03.1990, Blaðsíða 4

4
Miðvikudagur 21. mars 1990
Menning
Hvaö er aö vera Gydingur?
KONUNGSRÍKID JÚDEA
Lokagrein Gunnars Dal um Gyðinga fjallar um sögu kon-
ungsríkisins Júdeu. Gunnar skilgreinir ennfremur Gyðinga
og segir að orðið Gyðingur í mannfræði hafi enga merk-
ingu. Gyðingar hafi aldrei verið kynstofn. Þeir hafi enga sér-
staka erfðaeiginleika. „Þeir eru t.d. jafnmiklir „aríar" og ís-
lendingar og Þjóðverjar," segir Gunnar Dal. „Að vera Gyð-
ingur er að trúa á hinn eina guð allra manna sem meðal
Gyðinga ber heilagt nafn sem ekki má nefna."
Konungsríkið Júdea var í suður-
hluta landsins og Jerúsalem var
kjarni ríkisins. Saga þessa ríkis er
raunasaga. Þar hékk trúin á
YHWH oftast á mjóum þræði þótt
hann slitnaði aldrei alveg vegna
baráttu fárra manna. Aðkomu-
þjóðin, „synir Israels", höfðu
blandast Kanverjum sem fyrir
voru í landinu. Þeir trúðu á Baal.
Ætt Davíðs við völd
í fyrstu ríkti friður í landinu. Ætt
Davíðs sat þar við völd, konung-
arnir Asa (913—873 f.Kr.jog Jósaf-
at (873—849) voru fastir í sessi. ()g
þeir studdust við musterið og lög-
bókina Torah. Bn erlendar konur
þjóðhöfðingjanna gerðu trúmál
öll blendin, ekki síst við hirðina og
meðal aðalsins. YHWH var viður-
kenndur, en aðrir guðir voru blót-
aðir ,,á háum stöðum”.
Asa reyndi án blóðsúthellinga
að draga úr „erlendum átrúnaði"
og hinni innlendu gömlu trú á
nautið og frjósemisgyðjuna As-
herah, sem móðir drottningar
hans tilbað.
Jósafat hélt þessu andófi áfram,
en án mikils árangurs. Hann gerði
æðsta prestinn yfirdómara í trúar-
legum efnum en skipaði sérstaka
dómara til að dæma í veraldlegum
málum. Þessi skipting átti eftir að
hafa víðtæk áhrif. Jósafat lét son
sinn Jehoram af stjórnmálalegum
ástæðum kvænast AJjalíu, dóttur
Jezebel og Ahabs í Israel. Jehor-
am tók trú konu sinnar á nautið og
ákvað að gera tyrisku útgáfuna af
Ballstrú að ríkistrú í Júdeu. Til að
styrkja vald sitt létu þessi kon-
ungshjón myrða flesta meðlimi
fjölskyldu sinnar og einnig and-
stæðinga sína meðal aðalsins.
Æðsti presturinn Jehóiada kom
fram hefndum og lét taka Aþalíu
af lífi, en strax eftir dauða hans
náði trúin á Baal aftur yfirhönd-
inni, þar sem bæði konungur og
aðall fylgdi þeirri trú.
Júdea missir sjálfstæði
Jehoash, barnabarn Aþalíu og
konungur í Júdeu, keypti sér
stundarfrið við Assýríumenn með
því að gefa þeim dýrgripi muster-
isins. En spnur hans Amaziah fór í
stríð við lsraelsmenn, sem hann
tapaði. Ísraelsríkið féll eftir dauða
Jeróbóams II og Júdea rétti við aft-
ur. í tíð Uzzíah (783—742) og Jot-
ham (742—735) varð veldi hennar
mest.
Eftir næstum hálfrar aldar góð-
æri réðust bæði Sýrlendingar og
Israelsmenn inn í landið. Ahaz
(735—727) bað þá Assýríumenn
um hjálp. Sú hjálp kom og innrás-
arherinn varð að víkja, en Júdea
missti sjálfstæði sitt. Ahaz var
stefnt utan til Damaskus. Þar
sýndu sigurvegararnir honum
veldi sitt og auð, sem þeir þökk-
uðu guðum sínum. Og Ahaz tók
trú þeirra. Hann lét reisa altari í
sjálfu musterinu sem var eftirlík-
ing á altari í Damaskus. Og að
hætti Assýríumanna innleiddi
hann þann sið í Júdeu, að fórna
börnum. Sjálfur fórnaði Ahaz guð-
inum Mólok sínum eigin syni.
Spámennirnir reyndu með mis-
Lokagrein
jöfnum árangri að fá konunga
landsins til að halda hinn forna
eið. Og stundum varð þeim nokk-
uð ágengt. Jesaja og Mika fengu
Hezekia (727—698), son Ahaz til
að afnema þær trúariðkanir sem
faðir hans hafði komið á. Þegar
Sargon lést 705 f.Kr. reyndi Hezek-
ía að endurheimta sjálfstæði
landsins. En slík uppreisn var von-
laus. Assýríumenn réðust inn i
landið undir forustu Sennakeribs.
Hann tók 45 borgir í Júdeu og
flutti mikinn hluta þess fólks sem
eftir lifði úr landi. Hezekia gat að
vísu varið Jerúsalem vegna drep-
sóttar sem lamaði her Assýríu-
manna. Þessi björgun Jerúsalem
701 f.Kr. þýddi þó ekki varanlegan
sigur Júdeu eða trúar á YHWH.
Tveir næstu konungar Menasse og
Amon tóku aftur upp trú herra-
þjóðarinnar.
Árið 609 f.Kr. liðaðist veldi Ass-
ýríumanna sundur og Egyptaland
og Babylon börðust um yfirráð í
hinum gamla heimi. Jósia reyndi
siðabót en hann féll. Júdea hafði
gengið í lið með Babylon gegn Eg-
yptum og Jósia var veginn í því
stríöi. í tíð sonar hans Jehoahas
missti Júdea sjálfstæði sitt og yfir
landið flæddu alls konar trúar-
brögð, egypsk, assýrísk og hin
gamla trú Kanverja. Júdea til-
heyrði ýmist Egyptalandi eða
Babýlon.
Æðstuprestar taka völdin
Þegar Nebúkadrezar sigraði Eg-
ypta 605 f.Kr. komst Júdea undir
yfirráð Babýloníumanna. Jóa-
kim, bróðir Jehóahas, reyndi upp-
reisn en það var upphafið að enda-
lokunum. Jerúsalem féll 597 f.Kr.
Zedekía, leppkonungur Nebúk-
adrezars, reyndi aftur uppreisn
með þeim afleiðingum að Jerúsal-
em var lögð í rúst 586 f.Kr. og kon-
ungsríkið Júdea leið undir lok og
varð nýlenda. Margir íbúar lands-
ins voru fluttir burtu og Sedalía
var gerður landstjóri nýlendunn-
ar. Þegar hann var myrtur voru
enn fleiri fluttir úr landi, en aðrir
flúðu í stórum hópum til Egypta-
lands. Þess vegna urðu Gyðingar
fjölmennir í Alexandríu, en fyrir
afkomendur þeirra var Gamla-
testamentið fyrst þýtt löngu síðar.
Þegar Gyðingar komu aftur úr
útlegðinni frá Babýlon hefst
prestatímabilið. Prestar smurðir
olíu fóru bæði með vald konungs
og prests. Æðstuprestarnir stjórn-
uðu ríkinu. Hinir fyrstu voru Ne-
hemiah og Esra.
Alexander mikli lagði Palestínu
undir sig 332 f.Kr. en prestarnir
héldu áfram að stjórna í suður-
hluta Palestínu. ísrael naut því
nokkurrar sjálfsstjórnar.
Hinar tíu ættkvíslir konungs-
ríksins ísraels hurfu í þjóðahaf sig-
urvegaranna. En það átti fyrir íbú-
um Júdeu að liggja að verða að
nýju þjóð sem hélt hinum forna
átrúnaði á hinn eina guð allrar
sköpunar YHWH. Hin nýja þjóð
endurskapaðist í deiglunni í Babýl-
on og hér urðu hinir eiginlegu
„AA vera Gyöingur er að halda lögmál guðs og láta það koma fram í lífi og
starfi sem rétt breytni og siðgæði. Að vera Gyðingur er að takast á hendur
það hlutverk að kynna heiminum tilveru guðs og kenna mönnum siðgæði
hans. Að vera Gyðingur er að aðhyllast alþjóðahyggju," segir Gunnar Dal,
m.a. í lokagrein sinni um Gyðinga. Myndin sýnir forystumenn nýfallinnar
stjórnar i Tsrael: Shamir forsætisráðherra og Peres utanríkisráðherra, í
Knesset (þinginu).
ísraelsmenn færðu gjarnan fórnir. Musterið í Jerúsalem varð smám saman
aðalsamkomustaður fsraelsmanna í tíð Davíðs konungs. Brennifórnaralt-
arið mikla í musterinu í Jerúsalem hefur sennilega litið út likt og teikningin
sýnir.
Gyðingar til. Þeir dreifðust síðar út
um allan heim og fluttu með sér
boðskapinn um einn guð. Boð-
skapur þessara manna varð að
þremur heimstrúarbrögðum; Gyð-
ingatrú, Kristinni trú og Islam.
Boðskapur þeirra hafði því djúp-
stæð áhrif á menningu allra þjóða
og gjörbreytti heiminum.
Hvað er að vera Gyðingur?
Eins og sjá má af sögu konungs-
ríkjanna tveggja, þá eru það ekki
konungar, valdastétt eða alþýðan
sem skapa hugtakið Gyðingur eða
gyðingatrú. Það er fámennur hóp-
ur sem það gerir. Það sem skapar
þessi hugtök er bókin Torah og
gömlu spámennirnir. í mannfræði
hefur orðið Gyðingur enga merk-
ingu. Það er hefðbundin vitleysa
að tala um bogið nef, ágirnd og
aðra gyðinglega eiginleika. Gyð-
ingar hafa aldrei verið kynstofn.
Þeir hafa enga sérstaka erfðaeig-
inleika. Þeir eru t.d. jafnmiklir „ar-
íar“ og íslendingar og Þjóðverjar.
Hvað trúna snertir, þá er varla
hægt að segja að gyðingatrú hafi
ríkt í konungsríkjunum ísrael og
Júdeu. Til þess var trú manna í
þessum ríkjum allt of blendin.
Að vera Gyðingur er að trúa á
hinn eina guð allra manna sem
meðal Gyðinga ber heilagt nafn
sem ekki má nefna.
Það er því aðeins skráð með
samhljóðunum fjórum YHWH.
Að vera Gyðingur er að halda
lögmál guðs og láta það koma
fram í lífi og starfi sem rétt breytni
og siðgæði.
Að vera Gyðingur er að takast á
hendur það hlutverk að kynna
heiminum tilveru guðs og kenna
mönnum siðgæði hans.
Að vera Gyðingur er að aðhyll-
ast alþjóðahyggju. í konungsríkj-
unum lsraei og Júdeu voru aðeins
spámennirnir trúir því hlutverki
sem þjóðinni var ætlað. Raunveru-
legir Gyðingar koma, að þeim frá-
skildum, ekki fram fyrr en bæði
þessi ríki eru fallin. Siðgæði þess-
ara ríkja var oftast venjulegt sið-
leysi. En trú án siðgæðis er engin
trú að dómi spámannanna, sem
smám saman sköpuðu hugtakið
Gyðingur. En eins og fyrr segir þá
er það hugtak ekki fullskapað fyrr
en bæði ríkin eru fallin.
Boðskapurspámannanna
En hver var þá boðskapur spá-
mannanna? Hann var sá, að lög-
málið um rétta breytni væri
ákveðið af guði, en kæmi ekki frá
mönnum. Trúin á guð var fólgin í
réttu líferni fremur en helgisiðum.
Hlutverk spámannanna var að
túlka vilja guðs og fá menn til að
lifa eftir honum. Það er vilji guðs
en ekki ákvörðun manna hvað er
rétt og gott eða rangt og illt í sið-
ferði, stjórnmálum og öllum
mannlegum samskiptum. Og
þetta gildir að sjálfsögðu ekki um
Gyðinga eina.
Lögmál guðs er jafngilt með öll-
um mönnum hvar sem þeir eru í
heiminum. Þetta var kjarninn í
hinni trúarlegu reynslu Abrahams
og Móses: Trú og siðalögmál er
eitt. Spámennirnir boðuðu þenn-
an skilning af slíkum krafti að
hann varð að kjarna í þremur stór-
um trúarbrögðum. Hið rétta og
góða er eðli guðs og þess vegna er
það alheimslegt lögmál; hin æðstu
lög allrar tilveru. Brot á þessum
lögum er hið illa og hið ranga, sem
leiðréttist er tímar líða vegna þess
að það er eðli þess illa að útrýma
sjálfu sér.
Guðir goðsögunnar stjórnuðust
af duttlungum og við þá var hægt
að versla. Hinn lifandi guð er siða-
lögmálið. Við hann verða engin
kaup gerð. En hann leiðir þá sem
villast á réttan veg. lðrunin verður
þess vegna sú gáfa mannsins sem
spámennirnir leggja mesta
áherslu á. Hún er leið hins brot-
lega frá villu til skilnings. En sá
skilningur verður að vera nógu
djúpur til að hann komi fram i
breytni. Þar sem þetta lögmál
guðs gildir alls staðar, þá tengjast
allir menn guði á sama hátt. Og
þetta samband breytir afstöðu
mannsins til annarra manna. Fyrst
allir menn tengjast guði á sama
hátt, þá eru allir í raun jafningjar.
Þetta hefur einnig það í för með
sér að hver maður er nákominn
öllum öðrum mönnum hvar sem
er í heiminum. Til að útfæra þenn-
an grundvallarskilning gerðust
spámennirnir löggjafar, stjórn-
málamenn og siðfræðingar. Með
þessu stóðu þeir raunar í þjóðfé-
lagslegri uppreisn og breyttu
heiminum á varanlegan hátt.
Lokatakmark Gyðinga er einn
heimur sem lifir í friði í samræmi
við lögmál eða vilja guðs. Og loka-
takmarkið er einnig frelsun hins
einstaka manns. „Maðurinn getur
losað sig við hvaða sekt sem er og
öðlast nýtt líf“ (Ezekíel). En frum-
kvæðið verður að koma frá mann-
inum sjálfum. Þeim sem iðrast gef-
ur guð „nýtt hjarta og nýjan anda“.
Maðurinn verður frjáls þegar
hann er bundinn guði.
Þessar hugsanir fæddust með
þjóð sem sat í fjötrum. En þær
urðu langlifari en veldi hinna
sterku.
Fyrri greinar Gunnars Dal um Gyð-
inga birtust í Alþýðublaðinu þ. 31.
jan., lUpphafþjóðarsem breytti ver-
öldinni), 9. feb., (Goðsögnin um Mós-
es), 16. feb., (Til fyrirheitna landsins),
6. mars, (Gullöld ísraels), og 7. mars
(Konungsríkið Israel).
Gunnar Dal
rithöfundur
skrifar