Alþýðublaðið - 17.05.1991, Blaðsíða 5

Föstudagur 17. maí 1991
5
Minning
Aldís Brynjólfsdóttir
Schram
- eftir Jón Baldvin Hannibalsson
Ég sá hana fyrst í marsmánuði
haustið 1956. Ég var sautján ára
unglingur. á biðilsbuxum eftir dótt-
ur hennar. Hún var fulltíða kona, í
blóma lífsins. Ég man það eins og
það hefði gerst í gær. Við Bryndís
vorum að koma af árshátíð Framtíð-
arinnar, _ málfundafélags Lærða
skólans. Ég hafði tekið þátt í ein-
hverri mælskukeppni. Bryndís heill-
aði okkur með kankvísu dansatriði.
Við leiddumst hönd í hönd í fyrsta
sinn heim til hennar þetta kvöld.
Það var líka í fyrsta sinn sem ég
hafði stigið fæti inn fyrir dymar í
Sörlaskjóli 1 - aðalbækistöð stór-
fjölskyldunnar, sem ég átti eftir að
tengjast nánari böndum síðar.
Allt í einu birtust húsráðendur,
Aldfs og Björgvin, hún skartklædd
og hann veislubúinn, nýkomin úr
mannfagnaði. Myndin sem við mér
blasti hverfur ekki úr huga mér. Hún
birtist mér sem sú kona, sem leggur
heiminn að fótum sér, fyrirhafnar-
laust, án samanburðar eða mann-
jafnaðar. Með því einu að vera til.
Hann var ímynd karlmennskunnar,
betur íþróttum búinn en aðrir menn,
svipmikill og stæluir, stoltur af því
að eiga þessa gersemi fyrir konu.
f 35 ár hélt hún okkur, vinum sín-
um, venslafólki og aðdáendum,
samfellda veislu. Gestimir komu og
fóm, en veislan hélt áfram. Nú er
þessari veislu lokið. Hin stórlynda
og örláta kona, sem brá birtu yfir Iíf
okkar allra, hefur skyndilega verið
kölluð brott. Eftir sitjum við veislu-
gestir, hljóðir og áttavilltir, og
kveðjum gestgjafa okkar hinstu
kveðju í dag. Það er mikill sjónar-
sviptir þegar slík prímadonna hverf-
ur af sviðinu í seinasta sinn.
Frá því ég sá hana fyrst liðu þrjú
ár, þangað til ég gekk að eiga dóttur
þeirra Aldísar og Björgvins, Bryn-
dísi. Það sem heillaði mig var það
sama og heillaði tengdaföður minn
forðum: Tiginborið fasið, þessi ólg-
andi lífsorka og þessi óræða blendni
stolts og stórlyndis, örlyndis og ör-
lætis. Og hið alþýðlega hjartalag í
barmi eðalborinna kvenna. Þetta em
erfðavfsar kvenna af þessu kyni.
Þeirri þjóð getur ekki verið alls
vamað, sem fóstrar slíkar dætur.
Aldís Brynjólfsdóttir var fædd f
Reykjavík 23. mars árið 1917. For-
eldrar hennar vom Margrét
Magnúsdóttir frá Litlalandi í Ölfusi
og Brynjólfur Jónsson, bóndi á
Hvoli í sömu sveit, síðar togara-
sjómaður í Reykjavfk. Bæði vom
þau sunnlenskrar ættar. Þessar ættir
má rekja aftur til Skálholtsbiskupa
og valdsmanna fyrr á tíð, ef menn
vilja. En seinustu ættliðir þessa
sunnlenska kyns lifðu á landsins
gæðum, í hinu milda landslagi Suð-
urlands.
En Margrét og Brynjólfur námu
ekki staðfestu í sveitinni. í upphaFi
nýrrar aldar héldu þau fótgangandi
til Reykjavíkur með aleiguna á bak-
inu og elstu bömin í eftirdragi.
Skyldi þeim hafa boðið í gmn, þar
sem þau gengu í fyrsta sinn um
holótta malarstígi þessa óhrjálega
grjótaþorps, að fyrir þeim lægi að
byggja heimsborg? Sem þau stóðu
þama með tvær hendur tómapog
áttu hveríi höfði sínu að halla? Áttu
ekkert nema hvort annað og ástina
og bjartsýnina sem ungu atgen'-
isfólki er í blóð borið.
Fyrsti kolatogarinn var að sigla
inn sundin blá. Það varð hlutskipti
Brynjólfs, föður Aldísar, að fylla
flokk þess einvalaliðs íslenskra
karlmanna, sem mannaði togaraflot-
ann á ámnum fyrir fyrri heimsstyrj-
öld og fram í heimskreppu.
Brynjólfur var fallinn í valinn
þegar ég kynntist þeim mæðgum
fyrst. Af myndum að dæma var
hann þrekmaður, bjartur yfirlitum
og fríður sýnum. Um föður sinn
sagði Aldís einu sinni við mig:
„Hann hafði fallegustu karlmanns-
hendur sem ég hef séð, stórar og
sterkar, lúnar af vosbúð langrar
sjómannsævi - en svo traustar og
hlýjar". Þessi orð lýsa ástríki föður
og dóttur vel.
Þau Margrét og Brynjólfur eign-
uðust níu böm, ftmm dætur og fjóra
syni. Þrjú bamanna dóu í fmm-
bemsku. Þessi fríði og mannvæn-
legi bamahópur var snemma innrit-
aður í hinn stranga skóla lífsins. Öll
fengu bömin að kynnast óvæginni
lífsbaráttu alþýðufólks á þessum ár-
um. Þegar strákamir stálpuðust
gerðust þeir sjálfir togarasjómenn á
ungum aldri. Þar með höfðu þeir til
þess burði, vart af bamsaldri, að
létta undir með fjölskyldunni.
Framtíðin blasti við þeim, þegar
skyndilega dró sorgarský fyrir sólu.
Það urðu örlög tveggja bræðranna,
þeirra Magnúsar og Olafs, að gista
hina votu gröf, þegar togarinn Leif-
ur heppni fórst með allri áhöfn í
mannskaðaveðrinu mikla, Hala-
veðrinu 1925. Mynd þessara táp-
miklu drengja skipar heiðurssess
með ijölskyldu þeirra alla tíð síðan.
En söknuðurinn og sorgin settist í
hjarta þeirra, sem eftir lifðu.
{ þingræðu, sem Héðinn Valdi-
marsson flutti með fmmvarpi sfnu
til laga um byggingu verkamann-
abústaða í Reykjavík, lýsir hann
aðbúnaði þeirra erfiðismanna og
fjölskyldna þeirra, sem breyttu
Reykjavík úr grjótaþorpi í heims-
borg, þrátt fyrir heimskreppur og
heimsstyrjaldir, markaðshrun, verð-
fall og siídarbrest. Þeim var vísað
með fjölskyldur sínar til vistar í
saggafullum kjöllurum eða á vind-
börðum hanabálkum þessa útkjálka-
þorps.
Fjölskylda Margrétar og
Brynjólfs var þar engin undantekn-
ing. Oft var enga vinnu að fá, þótt
reyndur sjómaður ætti í hlut. Þau
hröktust úr einni leiguíbúðinni í
aðra. í tvígang elti ólánið þau á
röndum, þegar brann ofan af fjöl-
skyldunni. Þá tók Margrét til sinna
ráða og hélt með dætur sínar í síld-
arvinnu norður í land til þess að
koma aftur fótunum undir fjölskyld-
una.
En aldrei lét hún baslið buga sig.
Og aldrei var hún svo úrræðalaus að
dætur hennar dáfagrar gætu ekki
haldið til jafns við stöllur sínar í
klæðaburði. Það var alveg sama
hvort þær bjuggu í hreysi eða höll:
Þetta vom eðalbomar konur, og
héldu sig sem slíkar.
Seinustu árin sem Margrét lifði
áttum við Bryndís því láni að fagna
að hún bjó hjá okkur skamma hríð.
Áður hafði hún gengið úr íbúðinni
sinni björtu í verkamannabústöðun-
um fyrir okkur í heilan vetur. Uppi á
vegg í herbergi sínu hafði hún
myndir af tveimur mönnum, sem
hún hafði mætur á: Sr. Haraldi Ní-
elssyni og Ólafi Friðrikssyni. Ég
innti hana eftir því, hvert erindi
þessir menn ættu í hennar hús. Af
orðum hennar mátti ráða að hún
taldi þá góða fulltrúa tveggja afla,
sem mótað höfðu líf hennar sjálfrar.
Annars vegar djúp og einlæg
trúrækni, sem var henni huggun
harmi gegn eftir sonamissinn. Hins
vegar hugsjón jafnaðarstefnunnar
og baráttu Olafs og hans manna fyr-
ir mannréttindum og mannlegri
reisn alþýðufólks.
Það var engin hending að synir
Margrétar gerðust ungir sveinar
sjálfboðaliðar við að verja heimili
Ölafs Friðrikssonar, þegar hann
sætti ofsóknum og ofbeldi ranglátra
manna vegna rússneska gyðinga-
drengsins munaðarlausa, Natans
Friedmans, sem Ólafur hafði tekið
að sér í Rússlandsheimsókn og vildi
koma undir læknishendur.
Þegar Ólafur Brynjólfsson var yf-
irheyrður af lögreglu, eftir að ófrið-
aröldur vegna þessara atburða hafði
lægt, var drengurinn spurður: „Vissi
hún móðir þín af því að þú gekkst í
lið með Ólafi Friðrikssyni?" Svarið
lýsir báðum vel, móður og syni:
„Hún mamma - hún sendi mig!“
Þetta tilsvar hefur alltaf minnt mig á
fleyg orð spartverskrar móður, þeg-
ar sonur hennar kvartaði við hana
undan fátæklegum vopnum og verj-
um. „Ef sverð þitt er stutt - gakktu
þá feti frarnar."
Bræður Aldísar áttu ófá dagsverk
í sjálfsboðavinnu þegar verkamenn í
Reykjavík reistu eigin höndurn höll
yfir sinn unga flokk - Alþýðuhúsið í
Reykjavík. Seinna gerðist einn
bræðranna, Jón Brynjólfsson, um
skeið bæjarstjóri ísafjarðarkrata í
Rauða bænum. ísafirði. Og þaðan
átti tengdamóðir mín bjartar minn-
ingar frá heitum sumrum bemsk-
unnar við skjólsælan Skutulsfjörð-
inn. Svona liggja sporin víða saman.
Eftir að ég var genginn til liðs við
Alþýðuflokkinn bar það til tíðinda,
að Jón Brynjólfsson, bróðir tengda-
móður minnar og endurskoðandi
flokksins, varð bráðkvaddur í ræðu-
stól á flokksstjómarfundi. Það var
ekkert að villast, þetta fólk.
Margréti Magnúsdóttur brá því
ekkert við þau tíðindi að dótturdótt-
ir hennar væri í tygjum við son
Hannibals. Hún ræddi að sönnu ekki
mikið um stjómmál á efri ámm,
enda stóðu nnur og háleitnari mál-
efni hjarta hennar nær, þegar þar var
komið sögu. En sannfæring hennar
var óbilandi. Og mikið var hún stolt
af íbúðinni sinni björtu f verka-
mannabústöðunum á Háteigsvegi.
Loksins hafði fjölskyldan eignast
ömggt þak yfir höfuðið, eftir alla
hrakningana og eftir áratuga þrot-
laust strit fjölskyldumeðlimanna við
að reisa ísland úr örbirgð til alls-
nægta.
Éftir að hafa kynnst þcssari sögu
af vömm mmu og móður Bryndísar
gat það varla komið mér í opna
skjöldu þegar tengdamóðir mín
sagði við mig formálalaust fyrir
læpum aldarfjórðungi síðan: „Þið
feðgar emð á rangri braut.“ Innst
inni vissi ég að hún hafði lög að
mæla. Það tók mig hins vegar áratug
að manna mig upp í að fara að ráð-
um hennar. Það var ekki í fyrsta
sinn og ekki það seinasta, sem ég
hlustaði eftir hennar ráðum, ef mér
þótti nokkurs við þurfa.
Hver var hún sjálf þessi örláta
kona, sem átti með vem sinni og
verkum svo stóran hlut í lífi svo
margra? Fegurðardrottning? Já,
vissulega, sem gat vafið okkur öll-
um um fingur sér. En um leið dóttir
alþýðunnar, sem sómdi sér betur en
aðrar konur, skartklædd í veislusöl-
um. Móðir sjö bama en um leið
ættmóðir stórfjölskyldu, sem leit á
hana sem sameiningartákn. Hún var
konan, sem hélt öllum þráðum í
hendi sér. Konan sem við leituðum
til, þegar á bjátaði og hélt okkur
veislu, þegar tilefni var til mann-
fagnaðar. Sjálf sagði hún í blaðavið-
tali fyrir ári síðan, orð sem lýsa
henni vel: „karlmenn hafa borið mig
á höndum sér allt mitt líf.“ Það var
satt. Hún var konan, sem skáldin
vilja lofsyngja og lyfta á stall, okkur
öllum til yndisauka. Við vildum all-
ir sitja og standa eins og hún vildi.
Þannig ríkti hún og réði, án þess að
við vissum eiginlega af því. O'u est
la femme? - spyrja Frakkar. Þeir
vita sínu viti um lífsgátuna, að ekki
er allt sem sýnist.
En var hún þá ekki hin dæmi-
gerða fórfúsa eiginkona sinnar
kynslóðar? Var hún ekki konan,
Framhald á bls. 6