Alþýðublaðið - 16.11.1994, Blaðsíða 7

MIÐVIKUDAGUR 16. NÓVEMBER 1994
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
Stjórnmál og saga
Hvemig KGB leysti Evrópu úr ánauð
Var það samsæri KGB og leynilögreglu í Austur-Evrópuríkjum sem leiddi til þess að Berlínarmúrinn féll
og kommúnisminn líkt og lyppaðist niður? Þetta skrifar John Simpson, fréttastjóri sjónvarpsins BBC og
einn virtasti blaðamaður í heimi, í nýtt hefti breska tímaritsins The Spectator.
Berlínarmúrinn brotinn niður 11. nóvember 1989. Samsærismenn hrundu af stað atburðarás en komu öðru til
leiðar en þeir ráðgerðu.
Níunda nóvember voru liðin fimm
ár síðan Berlínarmúrinn féll og Aust-
ur- og Vestur-Þjóðverjar iéllust í
faðma með gleðilátum. Atta dögum
sfðar, 17. nóvember 1989, flykktust
íbúar Prag út á götumar og fáeinum
dögum síðar var stjóm harðlínu-
kommúnista fallin. Rúmum mánuði
síðar, 21. desember, var Nikolai Ce-
ausescu Rúmeníuleiðtogi baulaður
niður á aðaltorginu í Búkarest. Hann
lagði á flótta og var liðið lík áður en
jólahátíðin gekk í garð.
John Simpson veltir fyrir sér
þessari atburðarás. Hann slær þann
vamagla að hann, frekar en aðrir
skynsamir blaðamenn og sagnfræð-
ingar, sé ekki ýkja trúaður á samsær-
iskenriingar. Það sé yfirleitt of ein-
fóld skýring á flóknum sögulegum
atburðum að harðsnúnir og útsmogn-
ir samsærismenn haldi um taumana.
Hins vegar sé óneitanlega margt sem
bendi til þess að leynilögregla í Aust-
ur-Þýskalandi, Tékkóslóvakíu og
Rúmeníu hafi lagst á eitt með rúss-
nesku leynilögreglunni KGB urn að
fella af valdastóli harðlínumenn sem
voru andsnúnir Mikhail Gorbatsjov
Sovétleiðtoga.
í þessum þremur rfkjum sátu við
völd kommúnistar sem vom mjög
andsnúnir hugmyndum Gorbatsjovs
um glasnost ogperestroiku. Simpson
segir að markmiðið hafi verið að
koma þeim frá og setja f staðinn til
valda menn sem aðhylltust viðleitni
Gorbatsjovs til að lappa upp á
kommúnismann með umbótum.
Fyrsti liður þessarar áætlunar heppn-
aðist mjög vel, segir hann: Gömlu
harðlínumönnunum var sópað burt.
Annar liðurinn heppnaðist síður: Að-
eins í Rúmeníu náðu umbótasinnaðir
kommúnistar völdum. Annars staðar
líkt og lyppaðist kommúnisminn nið-
ur og að lokum í Rússlandi tæpum
tveimur ámm síðar.
Tékkóslóvakía: Drepinn
stúdent reynist lögga
Simpson segist fyrst hafa heyrt
þessa kenningu hjá tékkneskri and-
ófskonu sem hann hitti í London vor-
ið 1990. Hún hafi látið hann hafa
plögg þar sem var skýrt frá niður-
stöðum nefndar sem Vaclav Havel
forseti Tékkóslóvakíu skipaði til að
kanna aðdraganda flauelsbyltingar-
innar í nóvember 1989. Að kvöldi
17. nóvember flaug sá orðrómur um
Prag að námsmaður hefði verið drep-
inn af lögreglu. Þetta vakti gríðarlega
reiði meðal borgara sem flykktust út
á götumar til að mótmæla. Atburður-
inn hafði mjög táknræna merkingu,
því nákvæmlega fimmtíu árum áður
höfðu þýskir herir haldið inn í Prag
og skotið til bana stúdent sem mót-
mælti innrásinni.
í skjölunum sem Simpson las
þennan vordag kom fram að flest
benti til þess að þessari atburðarás
hefði verið hleypt af stað af tékk-
nesku leynilögreglunni StB með að-
stoð KGB. Þama vom viðtöl við
flesta sem komu nálægt málinu, þar á
meðal við hóp leynilögreglumanna
sem áttu að hafa verið þátttakendur í
hinu meinta samsæri. Að lokum var
niðurstaðan dregin saman í fáein orð
af nefndarformanninum, dr. Milan
Hulik:
„Það leikur enginn vafí á því að
lykilmaðurinn í þessari aðgerð var
Lorenc hershöfðingi (foringi
StB)...Sá samgangur milli Lorenc
og liðsforingja úr KGB sem nefndin
hefur uppgötvað bendir afdráttar-
laust til þess að KGB hafí tekið þátt í
þessum fyrirætlunum...“
Meðal þeirra sem vom leiddir fyr-
ir nefndina var ungi maðurinn sem
hermt var að hefði verið drepinn. Það
kom í ljós að hann var sprelllifandi.
Ekki reyndist hann vera námsmaður,
heldur varð uppvíst að hann var ung-
ur liðsforingi í StB, Ludek Zifcak að
nafni. Látið hafði verið í veðri vaka
að hann hefði verið laminn í hausinn
með lögreglukylfu, teppi brugðið yf-
ir höfuð honum og hann keyrður á
brott í ómerktum sjúkrabíl. Yfirvöld
reyndu af veikum mætti að sverja af
sér „dauða“ Zifcak, en þótt þau
segðu satt í þelta skiptið var það án
árangurs. Reiðibylgjan var slík að
aðeins fáeinum dögum sfðar heyrði
kommúnistastjómin sögunni til.
Að þessu leyti hafði aðgerðin tek-
ist fullkomlega. Vandinn var bara sá
að enginn hafði lengur áhuga á að
gera einhverjar endurbætur á komm-
únismanum. í óstjómlegri gleði
fleytti almenningur Vaclav Havel og
borgarafylkingu hans til valda.
Simpson segist hafa verið mjög
vantrúaður á samsæriskenningar á
þessum tíma. Sjálfur fylgdist hann
með atburðum þessara vetrardaga t'
Prag og segir að það hafi verið ein-
hver áhrifamesti tími sem hann hafi
lifað á löngum fréttamannsferli. Það
hafi virst óhugsandi að leynilögregla
hefði komið þar nærri. Á ámnum
fimm sem liðin em frá þessum at-
burðum hafi hins vegar komið fram
upplýsingar um afskipti KGB sem
erfitt sé að sniðganga.
Rússland: KGB plottar
Simpson segir að það sé alrangt að
álykta að leynilögregla í Sovétríkjun-
um hafi alltaf staðið í vegi fyrir
breytingum. Þegar Yuri Andropov
var foringi KGB á áttunda áratugn-
Gorbatsjov: Markmidið var að
koma til valda mönnum sem hon-
um væru þóknanlegir.
um vissi hann að sovéska hagkerfið
var í molum. Hann var staðráðinn í
að ráðast í nauðsynlegar umbætur, en
þegar hann loks náði völdunt í nóv-
ember 1982 var hann of veikur til að
aðhafast. Hann dó án þess að hafa
komið neinu marktæku í verk, en sá
þó til þess að helsti skósveinn sinn,
Mikhail Gorbatsjov, kæmist í þá
stöðu að hann gæti keppt um æðstu
völd. Eftir stuttan valdatíma Konst-
antíns Tsjernenkos tók Gorbatsjov
við leiðtogaembættinu í mars 1985.
Loks fór að rætast úr fyrirætlunum
Andropovs og gömlu undirmennimir
hans í KGB studdu þær.
Það var heldur ekki í fyrsta sinn að
leynilögregla í Rússlandi aðhylltist
róttækari hugmyndir en stjómvöld.
Á síðustu áratugum 19. aldarinnar
komst Zubatov, foringi leynilög-
reglu keisarastjómarinnar í Moskvu,
að þeirri niðurstöðu að eina leiðin til
að vemda keisaradæmið væri að
setja á stofn verkalýðsfélög sem
myndu keppa við sósíalista um hylli
verkamanna. 1902 fóm verkamenn
úr slíkum félögum í tjöldagöngu að
Kreml, tóku ofan, kmpu á kné og
söngluðu: „Guð blessi keisarann."
En þá fóm stjómvöld að taka harðari
stefnu: 9. janúar 1905 leiddi klerkur-
inn Gapon, sem sjálfur var útsendari
leynilögreglu, ljöldagöngu verka-
manna úr félögum Zubatovs að keis-
arahöllinni í Pétursborg. Allt fór það
fram í mestu auðmýkt, enda ætluðu
göngumenn að afhenda keisaranum
bænaskjal. Keisarastjómin brást hin
versta við og sveitir kósakka skutu á
göngumenn og margir biðu bana.
Þetta var leiddi til byltingarinnar
1905 og var aðdragandi að falli keis-
arans 1917.
Rúmenía: Fjöldamótmæli
sett á svid
Atburðimir í Rúmeníu um jóla-
leytið 1989 virðast sama marki
brenndir og atburðimir í Tékkóslóv-
akíu mánuði áður, segir John Simp-
son. Ceausescu Rúmeníuforseti var
líka felldur í samsæri milli sovétvina
innan hers og leynilögreglu og um-
Marcus Wolf: Hjálpaði KGB að
grafa undan Honecker.
bótasinnaðra kommúnista. Mann-
fjöldinn sent baulaði á Ceausescu 21.
desember 1989 hafði safnast saman
fyrir tilstuðlan leynilögreglunnar
Securitate. Sjónvarpsmyndavélamar
skráðu grátbroslegan undmnarsvip-
inn á andliti leiðtogans þegar fögnuð-
ur fjöldans breyttist skyndilega í and-
úð. Á þvf augnabliki gekk foringi líf-
varðar Ceausescu upp að hljóðnem-
anum á svölum hallar miðstjómar
kommúnistaflokksins og sagði
stundarhátt: „Þeir em að koma inn.“
Sannleikurinn er hins vegar sá að
manngrúinn var ekki á leiðinni inn í
höllina, ekki á þeirri stundu. Það var
ekki fyrr en daginn eftir að hann réð-
ist til inngöngu og Ceausescu flýði í
þyrlu af þaki miðstjómarhallarinnar.
Sjónvarpið hafði gefið almúganum
merki um að byltingin væri hafin.
Hún varð ekki stöðvuð. Samsærið
tókst mæta vel, segir Simpson, og
harðlínumanni sem var andsnúinn
Gorbatsjov hafði verið bolað burt.
Nýi forsetinn, Ion Iliescu, var ein-
mitt af þeiiri tegund leiðtoga sem
stuðningsmenn Gorbatsjovs töldu
henta til að endurreisa Austur-Evr-
ópu: dyggur kommúnisti en þó
sveigjanlegur, sæmilega bjartur yfir-
litum, óþekktur utan Rúmeníu og
nógu þægilegur í viðmóti til að geta
náð kjöri í lýðræðislegum kosning-
urn af einhveiju tagi.
Á þessari stundu var þó orðið
nokkuð ljóst að heildaráætlunin hafði
mistekist; Sovétríkin myndu ekki ná
að raða í kringum sig skjaldborg rík-
isstjóma sem nytu hylli almennings
en væm þó hliðhollar Moskvuvald-
inu.
Austur-Þýskaland: Úlfurinn
fer á kreik
Simpson segir að atburðarásin sem
leiddi til falls Berlínarmúrsins hafi
verið mun flóknari, þótt einnig þar
megi greina merki samsæris. Hátt-
settir kommúnistar í SED, austur-
þýska kommúnistaflokknum, vissu
vel að Gorbatsjov ætlaðist til þess að
þeir losuðu sig við harðlínumanninn
Erich Honecker. Gorbatsjov skinð-
Vaclav Havel: Það var ekki ætlunin
að honum yrði fleytt til valda.
ist þó við að gefa þeim bein fyrir-
mæli þess efnis. Marcus Wolf, fyrr-
um foringi njósnadeildar leynilög-
reglunnar Stasi, var í beinu sambandi
við KGB og skildi vel til hvers var
ætlast. Wolf, sem er sagður fyrir-
myndin að njósnaforingjanum Karla
í spennusögunt John Le Carré, var
kominn í ónáð hjá Honecker og hafði
látið af störfum 1986. Sintpson segir
að allt bendi til þess að hann hafi ver-
ið helsti tengiliðurinn milli KGB og
miðstjómarmannanna sem voru and-
snúnir Honecker.
Honecker var settur af í október
1989. Umbótasinnar tóku við völd-
um. Fram að því hafði áætlunin
gengið nokkuð snurðulaust. En nýju
leiðtogarnir voru jafn ráðþrota og
þeir gömlu andspænis öldu mótmæla
þar sem var krafist opnara stjórnar;
fars og ferðafrelsis til vesturs. Á
fundi ntiðnefndar flokksins 9. nóv-
ember var ákveðið að allir sem
kærðu sig um gætu fengið vegabréfs-
áritun án þess að tilgreina sérstaklega
einhveijar ástæður. Enginn virðist
hafa séð fyrir afleiðingamar sem
þetta hafði. Þegar leið að kvöldi kom
Giinther Schabowski, talsmaður
miðnefndarinnar, á blaðamannafund
í' Austur-Berlín og virtist ekki vita sitt
rjúkandi ráð. Hann hélt á þykkum
bunka af pappírum og það var ekki
fyrr en í lok blaðamannafundarins að
hann dró fram plagg þar sem var
skýrt frá ákvörðun miðnefndarinnar.
Schabowski las það hikandi upp.
Þegar hann hafði lokið máli sínu
spurði einhver hvenær fólk gæti
fengið nýju vegabréfsáritanimar. Því
virtist stolið úr Schabowski að mið-
nefndin hafði ákveðið að nýju regl-
umar tækju gildi morguninn eftir og
hann svaraði „unverziiglich", nú
þegar. Einhver spurði hvað það
þýddi. Þreyttur og utan við sig af
spumingahríðinni sem dundi á hon-
um mælti Schabowski fram orðin
sem rifu niður Berlínarmúrinn og
leiddu til þess að marx-lenínisminn
riðaði endanlega til falls í Evrópu:
„Það þýðir einfaldlega strax," sagði
hann. Fréttamannafundinum var út-
varpað klukkan hálfátta um kvöldið.
Andartaki síðar flykktist fólk að hlið-
unum á Berlínarmúmum til að sjá
hvort þetta væri satt. Á nokkmm
stöðum hleyptu landamæraverðir,
sem ekki höfðu fengið neinar skipan-
ir, fólkinu í gegn. Eftir það var ekki
við neitt ráðið.
Samsærismönnum
sópad burt
Lokaorð Simpsons em þau að í
Austur-Þýskalandi, Tékkóslóvakíu
og Rúmeníu hafi leynilögregla
hmndið af stað atburðarásinni sem
leiddi til umbóta og síðar til bylting-
ar. En hann bætir við að samsæris-
menn komi yfirleitt öðm og meiru til
leiðar en þeir ráðgerðu í upphafi. Líkt
og í' Rússlandi 1905 fóm byltingam-
ar í Austur-Evrópu að lifa sínu eigin
lífi; að endingu var samsærismönn-
unurn sópað burt, rétt eins og þeirn
sem þeir hugðust koma á kné.
Endursögn: eh
Ceausescu: Felldur í samsæri sov
étvina og leynilögreglu.
F L O K K S STARF
Félag frjálslyndra jafnaðarmanna:
Atlanta-málið:
Prófsteinn á félagafrelsi
á vinnumarkaði?
Mikil umræða hefur verið undanfarið um yfirvofandi verk-
falli í tengslum við kjarasamninga Frjálsa flugmannafélags-
ins (FFF) við flugfélagið Atlanta. Er Atlanta að brjóta lög? Er
stofnun FFF málamyndagjörningur? Hvaða hagsmuni er
Félag íslenskra atvinnuflugmanna (FÍA) að verja? Er skipu-
lag íslensks vinnumarkaðar dragbítur á möguleika fyrir-
tækja sem vilja starfa hérlendis? I hversu miklum mæli ber
stéttarfélögum að líta til alþjóðlegrar samkeppnisstöðu ís-
lenskra fyrirtækja?
íslensk vinnulöggjöf er orðin yfir 60 ára gömul. Er þetta mál
enn ein vísbendingin um að hana þurfi að endurskoða? Er
miðstýring á vinnumarkaði úrelt? Eru vinnustaðasamning-
ar heppilegri? Ættu vinnustaðasamningar að vera með
samfloti margra verkalýðsfélaga, eins og í álverinu, eða
eiga allir starfsmenn á stærri vinnustöðum að vera í einu
verkalýðsfélagi? Á að leyfa fleiri en eitt stéttarfélag í sömu
starfsgrein og á sama svæði?
Á hvaða leið eru aðilar íslensks vinnumarkaðar?
Eru þeir að gæta hagsmuna kerfisins eða umbjóðenda
sinna?
Til að ræða þessi mál efnir Félag frjálslyndra jafnaðar-
manna til fundar á Kornhlöðuloftinu við Bankastræti,
fimmtudaginn 17. nóvember klukkan 20:30, með fjórum
frummælendum:
Sigurður Líndal prófessor.
Hreinn Loftsson, lögmaður Atlanta.
Halldór Grönvold, skrifstofustjóri Alþýðusambands ís-
lands.
Geir A. Gunnlaugsson, framkvæmdastjóri Marel hf.
Fundurinn er öllum opinn. Að loknum framsögum verða
fyrirspurnir og umræður.
Fundinum lýkur klukkan 23:00. Kaffigjald er 500 krónur.
- Stjórn Félags frjálslyndra jafnaðarmanna.