Alþýðublaðið - 19.01.1995, Síða 5

FIMMTUDAGUR 19. JANUAR 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
Niccoló Machiavelli skrifaði Furstann sem handbók
fyrir hans hágöfgi Lorenzo di Pietro de’Medici á
öndverðri 16. öld. Furstinn er ein umdeildasta - en
jafnframt lífseigasta - bók allra tíma; kennslubók í
refskák stjórnmálanna, klækjabrögðum og valdabar-
áttu. Margir lítt dáðir einræðisherrar hafa þrautlesið
þessa bók og margt af henni lært - en víst má líka sjá
machiavellíska drætti í ýmsum valinkunnum stjórn-
málamönnum öðrum. Það er viðeigandi að glugga í
Furstann, nú þegar kosningar fara í hönd og stjórn-
málamenn þurfa að leita allra leiða til að halda völd-
um sínum - ellegar ná þeim. Stjórnmálamenn geta
semsagt fræðst af þessum lestri, en aðrir lesendur
geta dundað við að finna áhrif Machiavellis á ís-
lenska pólitíkusa. Þau eru áreiðanlega talsverð.
Um harðýðgi og
miskunn - nvort
betra sé að fursti
sé elskaður eða að
menn óttist hann
En þá rís spurningin: Er betra fyr-
ir furstann að hann sé elskaður af
fólkinu heldur en að það óttist hann -
eða öfugt? Svarið er að hvorttveggja
væri æskilegast, að fólkið elskaði
hann og óttaðist í senn. En þar sem
þetta getur trauðla fanð sarnan, þá er
miklu tryggara að búa við ótta fólks-
ins en ást, ef ekki er hægt að eiga
hvorttveggja. Um mennina má yfir-
leitt segja, að þeir séu vanþakklátir,
hvikulir, lygnir og hræsnisfullur.
Þeir eru hræddir við hættur og fé-
gjamir. Þeir em reiðubúnir til að út-
hella blóði sínu fyrir foringja sinn,
hætta eigum sínum, lífi sínu, bömum
sínum - á meðan engin hætta er
nærri, eins og ég hef áður sagt, en
þegar hættan steðjar að þá snúa þeir
við blaðinu. Hver sá fursti sem á allt
sitt gengi undir efndum loforða, en
hefur ekki gert neinar aðrar varúðar-
ráðstafanir - hann á glötun vísa.
Hafí fursta ekki tekist að ná vin-
sældum, ber honum samt að haga
svo orðum sínum og gerðum um leið
og hann vekur mönnum ótta, að
hann baki sér ekki hatur. Því að ótta
þarf alls ekki að fylgja hatur. Og
furstinn getur ávallt komist hjá hatri
ef hann lætur í friði eignir samborg-
ara sinna og þegna svo og eiginkon-
ur þeirra. Ef svo ber til að hann telji
sér nauðsynlegt að taka einhvem af
lífi, þá sé það gert af réttlætanlegum
ástæðum. Og umfram allt á hann að
láta eignir hans í friði, því menn em
Iljótari að gleyma dauða föður en
missi föðurarfsins.
Ber fursta alltaf
að virða trúnað
og halda heit sín?
Allir hljóta að vera sammála um
að það sé lofsvert að fursti haldi vel
heit sín og sé hreinskiptinn en ekki
...er miklu tryggara að búa við ótta fólks-
ins en ást, ef ekki er hægt að eiga hvort-
tveggja. Um mennina má yfirleitt segja, að
þeir séu vanþakklátir, hvikulir, lygnir og
hræsnisfullur.
undirfömll í framkomu sinni. Samt
er það svo að reynslan sýnir okkur að
þeir furstar sem komið hafa miklu til
leiðar nú á tímum hafa einmitt verið
þeir sömu og einskis mátu gefm lof-
orð, kunnu að vefja öðmm um fingur
sér og reyndust siðar ofjarlar þeim
sem virtu heiðarlegar leikreglur.
Það er augljóst að í baráttu er um
tvennl að ræða, að láta lögin ráða eða
valdið bert. Hið fyrra er mönnum
sæmandi, hið síðara er aðferð dýrs-
ins. En þar sem hið fyrmefnda dugir
í mörgum tilfellum ekki, þá þarf að
grípa til þess síðara. Furstinn verður
því bæði að kunna það sem er
mannsins og dýrsins.
Fursti þarf ekki endilega að hafa
alla þá kosti til að bera sem áður vom
nefndir. En hann á vissulega að láta
líta svo út sem hann væri þeim
prýddur. Eg vil jafnvel ganga svo
langt að segja að hefði hann þá alla
og sýndi þá í verki, yrði það honum
til falls. En það er gagnlegt fursta að
láta Ifta svo út sem hann sé miskunn-
samur, orðheldinn, mannúðlegur,
trúaður og hreinskilinn - og að vera
það, en hafa þó hug sinn opinn fyrir
því að bregða hinu gagnstæða ef þörf
krefur. Menn verða að gera sér Íjóst
að fursti, og sér í lagi sá sem er nýr í
sessi, getur ekki hagað sér í öllu eftir
því hvað færir mönnum vinsældir.
Astæðan er sú að til þess að halda
ríki sínu neyðist hann oft til aðgerða
sem em andstæðar samvisku hans,
stríða gegn trú, góðgimi og hjarta-
gæsku. Hann þarf að sýna sveigjan-
leika, geta ekið seglum eftir vindi,
hagað sér eftir því hvemig gæfuhjól-
ið snýst og allar aðstæður kreíjast.
Eins og ég hef áður sagt á hann ekki
að víkja af vegi þess góða ef það er
mögulegt en hann þarf að kunna að
þræða refilstigu hins illa ef nauðsyn
býður.
Um ráðgjafa fursta
Það skiptir ekki litlu máli hvemig
fursta tekst til með val á ráðgjöfum
og trúnaðarmönnum. Það er komið
undir skarpskyggni hans hve nýtir
þeir verða honum. Hið fyrsta sem
gefur mönnum til kynna hvort hann
er hygginn stjómandi er hverrar
gerðar nánustu samstarfsmenn hans
em. Séu þeir hæfir og traustir fær
hann alltaf orð fyrir skarpskyggni,
Og umfram allt á furstinn að láta eignir hans
í friði, því menn eru fljótari að gleyma dauða
föður en missi föðurarfsins.
að meta hæfileika þeirra og eign-
ast trúnað þeirra. En séu þeir
misheppnaðir þá liggur
stjómarherrann undir
ámæli fyrir þann dóm-
greindarskort að hafa valið
slíka menn sér að ráðgjöf-
um og samstarfsmönnum.
Enginn sent þekkir herra
Antonío da Venfró, ráð-
gjafa Pandolfós Petmcci í
Síena getur komist hjá því
að álykta að Pandólfo
sjálfur sé vitur maður að
hafa slíkan mann að ráð-
gjafa. Það má segja að
gáfhafar manna sé þrenns-
konar. Einn getur sjálfur greint
kjama hvers máls, annar getur það
með hjálp annarra, hinn þriðji skilur
það hvorki sjálfur né með hjálp ann-
arra. Sá fýrsti er ágætur, annar er
góður en sá þriðji er til einskis nýtur.
Af þessu má álykta um Pandolfó að
hafi hann ekki greind þess ágæta þá
hljóti hann að minnsta kosti að hafa
greind þess góða. Ef fursti er fær um
að greina rnilli góðs og ills í því sem
aðrir segja og gera þótt eitthvað
skorti á skarpskyggni hans sjálfs, þá
er hann fær urn að meta hvort verk
ráðgjafa hans miða til góðs eða ills.
Hann getur þá hrósað þeim eða álas-
að eftir því sem efni standa til. Þá
geta ráðgjafar hans ekki farið á bak
við hann, en verða að sýna trú-
mennsku.
Það er til óbrigðull mælikvarði
sem fursti getur farið eftir til að meta
hollustu ráðgjafa sinna. Ef hann sér
að ráðgjafa sínum er meira í mun að
gæta eigin hags en hans og leitist við
að hagnast sjálfur á öllu sem hann
gerir, þá verður hann aldrei hollur
ráðgjafi og honum er illa treystandi.
Þetta helgast af þvf að maður sem er
trúað lyrir málefnum ríkisins á aldrei
Furstinn á ekki að
víkja af vegi þess
góða ef það er
mögulegt en hann
þarf að kunna að
þræða refilstigu
hins illa ef nauðsyn
að hugsa um annað en hag furstans.
Hann á aldrei að helga sig neinu sem
er ríkinu óviðkomandi. Til þess að
tryggja sér sem bestan samstarfs-
mann á furstinn þar á móti að láta sér
mjög umhugað um hann til þess að
gera sér hann skuldbundinn, gefa
honum hlutdeild bæði í heiðri og
ábyrgð. Þannig á ráðgjafinn að finna
hve háður hann er furstanum og ef
hann er vel efnum búinn og nýtur
virðingar, mun hann síður sækjast
eftir meiru. Og þar sem hann er önn-
um kafinn við skyldustörf er líklegt
að hann hafi andúð á breytingum. Ef
samband fursta og samstarfsmanna
hans er á þessa lund mun ríkja gagn-
kvæmt traust milli þeirra, en sé þar
brestur á mun það verða báðum til
tjóns.
Um örlæti
og nísku
Það sem skaðar er að gefa af sín-
um eigin eignum. Það er ekkert sem
eyðir sjálfu sér eins og örlæú. í sama
mæli og það er iðkað rýrir það get-
una til að halda því áfram og að lok-
um leiðir það til fátæktar og lítils-
virðingar - eða, vilji menn komast
hjá því, til ránsskapar sem elur af sér
hatur. Fursti á frarnar öllu að varast
að vekja hatur eða fyrirlitningu, en
örlæti leiðir úl hvors tveggja. Það er
þessvegna betra að sætta sig við það
að verða kallaður nirfill, heldur en að
sækjast efúr lofi fyrir örlæti sem
kostar að gera sig beran að ránsskap,
og uppskera þar með bæði vanvirðu
og hatur.
um, því ef urn hið fyrra er að ræða og
hann hefur verið hlutlaus þá verður
hann bandingi þess sem sigrar án
þess að eiga sér nokkra samúð hins
sigraða. Og hann hefur ekki unnið
sér neinn rétt til vemdar af hálfu ann-
arra. Sigurvegarinn kærir sig ekkert
um hálfvolgan vin sem ekki er reiðu-
búinn að korna til hjálpar í neyð.
Hinn sigraði hafnar honum af því
hann var ekki fús til að koma honum
úl hjálpar með vopn í hönd.
Hve miklu gæfan
ræður og hvernig
unnt er að hafa
áhrif þar á
Við sjáum það að menn nota mis-
munandi aðferðir til þess að ná per-
sónulegum markmiðum, svo sem
frægð og auðæfum. Einn fer með
gát, annar þjösnast áffam; einn beitir
ofbeldi, annar slægð; einn fer sér að
engu óðslega, annar hagar sér gagn-
stætt því og þó geta allir, þrátt fyrir
ólíkar aðferðir, náð markmiðum sín-
um. Við höfum líka séð tvo menn
sem fara gætilega, - annar nær því
sem hann sækist eftir, hinn ekki.
Eins getum við séð að tveir menn
hafa náð því sem þeir ætluðu sér þótt
annar viðhefði tillitssemi en hinn
ófyrirleitni. Þetta stafar ekki af neinu
öðm en því hvort aðferðir jreirra em
eða em ekki í takt við tímana. Þann-
ig gerist það að tveir menn sem beita
mismunandi aðferðum ná sama ár-
angri og af tveim mönnum sem nota
sömu aðferðir nær annar árangri en
hi'nn ekki.
Þetta er líka skýring á því hve vel-
gengni er hverful. Því að ef maður
viðhefur gætni og þolinmæði og tím-
ar em þannig að slíkar aðferðir eiga
við þá gengur honum vel. En ef tím-
ar og aðstæður breytast getur svo far-
ið að velgengni hverft honum af því
hann breytti ekki um aðferðir. Sá
verður líka seint fundinn sem sé
nógu slyngur til þess að breyta svo til
að allt gangi í haginn. Það er annað-
hvort að það er ekki í eðli hans að
haga sér öðmvísi en hann gerir eða
af fastheldni, - sú stefna sem hann
hefur fylgt hefur fært honum góðan
árangur svo að hann er tregur til að
breyta um. Þannig er það að maður
sem er varfærinn og hikandi þegar
tímar útheimta dirfsku ræður ekki
við verkefni sín og verður undir. Ef
hann gæti breytt hugsunarhætti sín-
um, myndi velgengnin ekki bregðast
honum.
Úr útgáfu Máls og menningar
á Furstanum (1987), í þýðingu
Ásgríms Albertssonar.
Hvernig fursti á að
stjórna til þess að
það afli honum
virðingar
Það verður fursta einnig til
vegsauka að hann sé heill,
bæði sem vinur og óvinur,
þannig að hann hafi eng-
an fyrirvara um það að
hann sé með einu og á
móti öðru. Það er miklu
affarasælli stefna en hlut-
leysi. Ef til dæmis tvö öfl-
ug grannríki lenda í deilu
þá standa mál annað-
þannig að fursti
ástæðu til að ótt-
ast sigur annarshvors
eða hann hefúr ekkert
að óttast. Hvort heldur
er, er betra að taka hik-
lausa afstöðu með öðr-
um hvomm og berjast
með honum af heilind-
I