Alþýðublaðið - 04.05.1995, Síða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 4. MAÍ1995
m e n n i n c
■ Páll Skúlason heimspekiprófessor sendi nýverið frá sér bókina „Menning
og sjálfstæði". í samtali við Stefán Hrafn Hagalín ræðir Páll ýmsar áleitnar
spurningar bókarinnar, veltir fýrir sér kostum og göllum íslenskrar menningar
- lágmenningar og hámenningar - og svarar spurningunni um hvort hann
sjálfurtilheyri kannski lágmenningarlegum poppkúltúr...
r
f/lslensk
siðmenning
er afar
vanþroskuð"
„íslensk siðmenning er að ýmsu leyti afar van-
þroskuð. Við höfum lifað mjög lengi í frekar
íokuðu samfélagi og haft tiltölulega lítil sam-
skipti við aðrar þjóðir. Ákveðnir umdeilanlegir
siðir hafa því vaxið og dafnað hjá okkur á
meðan þeir hafa ekki gert það annarsstaðar -
hvorki í Evrópu né Bandaríkjunum."
Páll Skúlason, heimspekiprófessor
við Háskóla íslands, er höfundur bókar-
innar Menning og sjálfstœði sem Há-
skólaútgáfan gaf út íyrr í vetur. I bók-
inni ræðir Páll ýmsar áleitnar spuming-
ar um menningu og sjálfstæði; spum-
ingar á borð við: Hvað er menning?
Hver eru tengsl þjóðar og menningar?
Hver er staða þjóðmenningar gagnvart
alþjóðamenningu? Hverjar eru rætur al-
þjóðamenningar? Hvaða máli skiptir
bókin fyrir framtíð menningar? Og
hver er vandi íslenskrar menningar? Al-
þýðublaðið hafði samband við Pál og
skellti á hann fyrstu spurningunni:
Hvað er menning?
.Jvlenning er náttúrlega mjög mikil-
vægt og um ieið dálítið flókið hugtak
sem vitaskuld vefst iðulega fyrir okkur.
í bókinni er ég eiginlega að lýsa ákveð-
inni nálgun að menningu - hvemig við
getum tekið á málinu. Skiln-
ingurinn á hugtakinu menn-
ing í bókinni er sá, að hún
felist í því að vanda sig við
verk sín - hver sem þau em
- og síðan reyni ég að skoða
menningu sem viðleitni til
að takast á við viss vandamál
og verkefni okkar. Allur
fyrsti kaflinn er í raun tilraun
til að gera grein fyrir þeim
verkefnum sem ég er hér að
tala um: lífsvandamálið
sjálft. Ég kynni síðan í fyrsta
lagi bókmenningu til sög-
unnar og segi að hún sé við-
leitni til að hjálpa okkur við
að leysa vandamál og svara
spumingum sem tengjast því
hvemig við skynjum vem-
leikann. í öðm ljigi fjalla ég
um hvemig við þurfum að
takast á við veruleikann í lífsháttum
okkar; við læmm að hreyfa okkur og
tjá, afla okkur fæðu; við reynum síðan
breyta umhverfi okkar og hafa áhrif á
það. Ég ræði semsagt öll þessi vanda-
mál se^jn tengjast athöfnum okkar.
Þriðja uppspretta lífsvandamálanna er
sú staðreynd að við deilum h'fmu - við
lifum jú öll í samfélagi við hvort aimað
- og þurfúm sífeUt að taka tiUit hvort til
annars og greiða úr þeim vandamálum
sem verða vegna hverskonar árekstra
mannanna. Hér er.það sem siðmenrúng-
in kemur til sögunnar þar sem reynir á
dyggðir manna og lesti, siðferðismat og
allskonar böð og bönn sem mótast í
okkar félagslega veruleika. Þetta er
svona í örstuttu máli hvemig fyrsta er-
indi bókarinnar er uppbyggt."
I bókinni veltirðu fyrír þér vanda
íslenskrar menningar - á hún við
einhvern sérstakan vanda að stríða?
„Menning tengist sérstaklega svo-
kölluðum þjóðum fremur en að hún
tengist ákveðnum hópum manna; það
er að segja þjóðar í jjeim skilningi að
hún Ufir saman, afiar sér fæðu saman
og skynjar veruleikann á sama hátt.
Menningin er því sífellt í endursköp-
un.“
Erum við þá kannski í stöðugri
menningarkrísu?
, Já, að vissu leyti er það rétt skihð -
og það er í sjáUú sér eðlilegt ástand. Ný
vandamál eru aUtaf að koma upp. Það
sem sérkennir að mörgu leyti íslenska
menningu er að við eigum ákveðna
bókmenningu sem tengist sterklega
sögunum til foma og svo skáldskapn-
um; öllum þessum þjóðararfi sem er
gífurlega öflugur hjá okkur og mikið
haldi á lofti. Hann tengist síðan að sjálf-
sögðu málinu og beitingu tungunnar.
Eipn vandi íslenskrar menningar er
hinsvegar sá, að við búum yfir ákaflega
fábrotinni verkmenningu og höfum enn
þann dag í dag ekki náð að vinna okkur
útúr því. Þrátt fyrir að verkmenning
okkar sé gríðarlega tæknileg þá er hún
að mörgu leyti vanþroskuð hvað snertir
ótalmarga þætti. Kunnátta okkar íslend-
inga til verka er einfaldlega mjög tak-
mörkuð.“
Og staða verkmenningar okkar er
þannig léleg...
„Verkmenning íslendinga er nánast
engin því bókmenningin - bókmennt-
unin og bóknámið - hefur alltaf haft
forgang yfir hana. Það er stöðugt
vandamál hvemig megi styrkja og efla
verknámið."
Hvað með siðmenninguna?
„fslensk siðmenning er að ýmsu leyti
afar vanþroskuð. Við höfúm lifað mjög
lengi í frekar lokuðu samfélagi og haft
tiltölulega h'til samskipti við aðrar þjóð-
ir. Ákveðnir umdeilanlegir siðir hafa
því vaxið og dafnað hjá okkur á meðan
þeir hafa ekki gert það annarsstaðar -
hvorki í Evrópu né Bandaríkjunum."
Má ef tii viU rekja það til ástæðna
þess að menn fluttust hingað og sett-
ust að á sínum tíma?
„Þegar þeir flúðu frá Noregi áttu
við?“
Já, og...
„Við íslendingar erum vitaskuld
flóttamenn að ákveðnu leyti, vorum
þama að flýja ríkisvaldið á sínum tíma
og höfum alla tíð síðan haft ákveðna
tortryggni gagnvart yfirvaldi af hvaða
tagi sem það er. Við bjuggum lengi við
erlent vald og allur þessi arfur hefur
mjög markað okkar menningu. Enn-
fremur höfum við ekki stundað stjóm-
mál fyrr en kom inná þessa öld - ólíkt
öðmm þjóðum sem hafa árhundmða og
árþúsunda gamla hefð á því sviði
menningar. Innri stjómmál em mjög
ung hjá okkur; það er að segja að menn
ræði á skynsaman hátt sín hagsmuna-
mál og taki ákvarðanir þar að lútandi.
Við höfum fyrst og fremst verið - sem
fullkomlega sjálfstæð þjóð - að baksa
með shka hluti á þessari öld. Fámennið
hefur einnig haft mikil áhrif á menn-
ingu okkar og hin sérstöku hfsskilyrði
sem við búum við. Borgarmenningin er
ennffemur afar ung hér. Reykjavík vex
fyrst og fremst eftir stríð og þorri Reyk-
víkinga styðst enn við siði og venjur
sem hðkast og henta betur í strjálbýlinu.
Þannig að þetta er í rauninni nýr heimur
sem er að mótast héma. í bókinni fjalla
ég að vísu ekki um þessi málefni með
nákvæmlega þessum hætti."
Nú eru sjálfsagt þónokkr-
ir leikmenn sem segja menn-
ingu einfaldiega eitthvað
sem ER og að óþarfi, helber
hégómi og fásinna sé að
fjasa um hana. Hverju svar-
arðu þessum röddum?
„Við komumst ekkert hjá
því að íhuga menningu okkar.
Menning er hlutskipti okkar
hvort sem okkur líkar það bet-
ur eða verr. Annaðhvort van-
rækjum við hana eða sinn-
um.“
Og hvort gerum við?
„Langflestir reyna að sinna
menningunni með einhvetjum
hætti og spurningin er þá
hvort við gerum það almenni-
lega eða ekki. Sumir em þann-
ig alltof þröngsýnir og sjá
kannski ekkert nema einhvetja
eina hlið menningarinnar - sumir
stunda eina íþrótt en vanrækja aðrar og
jafnvel fyrirh'ta þær - og svo framvegis.
Menningarumræða okkar er frekar
þröng og takmörkuð. Það að vera
menningarvera er vitaskuld það sama
og að vera siðferðisvera; að vera sífellt
að reyna bæta menningu sína - gera
hana aðeins skárri og betri. Og ég held
að allur þoni fólks sé einmitt að sýna
viðleitni í þá átt. Það er í gegnum
menninguna sem maður kynnist vem-
leikanum; sjálfum sér og öðm fólki -
og nýtur lífsins. Ómenning er því að
vissu leyti júlt það sem dregur úr gildi
lífsins: að við göngum illa um, séum
ókurteis, mddaleg í framkomu og fasi
og geram hluti illa. Þannig erum við
leiðinleg og sjálfum okkur verst.“
En erum við leiðinleg fyrir vikið -
er þetta ekki einmitt það sem til að
mynda úttenchngar hrifast svo gjam-
an af í fari íslendinga þegar þeir
sækja okkur heim: ruddamennskan
og óheflað fasið?
„Nei. Það sem þama er um að ræða
er að framkoma Islendinga hefur oft
verið kölluð ftjálsleg, eðlileg og nátt-
úraleg og það á ekkert skylt í sjálfú sér
við það að vera mddalegur eða óheflað-
ur. Það held ég alls ekki. Þetta með við-
horf útlendingana til okkar hefur hugs-
anlega með það að gera, að við fslend-
ingar erum í svo miklu betri snertingu
við náttúmna en þessir útlendingar sem
hingað koma - og háðari henni. Snert-
ingin við náttúmna setur afar sterkan
svip á menningu okkar og er alls ekki
til vansa - öðra nær. íslendingar em
sennilega í betri tengslum við hið villta
á náttúmnni en aðrir - þetta villta sem
siðmenningin hefur enn ekki náð að
temja og það er nákvæmlega það sem
útlendingamir hrífast af.“
Hvað heldurðu þá að útlendingar
undrist einna mest við íslenskt gildis-
mat?
„Það er þetta skilningsleysi íslend-
mga á gildi allskonar fiæða og vísinda
- og auðvitað gildi verkmenningar ein-
sog við ræddum fyrr. Mörg okkar virð-
ast ekki skilja að þetta er neikvæð staða
og útlendingar. sem hafa vanist því frá
blautu bamsbeini að þessu sé öfugt far-
ið undrast þetta skilningsleysi mjög.“
Varðandi menningarstigið... Eruð
það ekki þið - fræðingarnir - sem
ákveðið hvað er menningaríegt í fari
þjóða og hvað er ómenningaríegt?
„Nei, það er meira og minna almenn-
ingur sjálfur sem ákveður það: einhver
þjóðarvitund. Fræðingamir gera frekar
að benda á slíkt - og jafnvel stjórn-
málamennimir einnig - við ákveðum
þetta hinsvegar ekki: Það gerir almenn-
ingur að vemlegu leyti. Stjómmál em
síðan í raun menningarstarfsemi...“
...varla hámenningaríeg menning-
arstarfsemi?
„Ég rökræði ekkert þennan greinar-
mun hámenningar og lágmenningar í
bókinni því til allrar guðslukku eiga
þær skilgreinmgar ákaflega lítið við hjá
okkur. íslenskt þjóðfélag er ekki stétta-
skipt í sama skilningi og til dæmis í
Þýskalandi, Frakklandi, Englandi og
jafiivel Danmörku."
En nú hefur því oft verið varpað
fram að hinn svokallaði poppkúltúr
- eða alþýðumeiming - sé lágmenn-
ingarlegur. Þú sjálfur ert höfundur
sæmilega aðgengilegra heimspekirita
fyrir almenning. Ert þú kannski hluti
af einhverjum lágmenningarlegum
poppkúltúr?
„Það má vel vera. Ég held að öll
raunveruleg menning og uppspretta
menningar liggi hinsvegar meðal
menningar alþýðu manna; menningar-
innar að lifa og njóta lífsins. Tökum
sem dæmi tónlistina því öll eiginleg
tónlistarsköpun - hámenningarsköpun
- á sér rætur í þjóðlegri tónlist. Það er
að segja þegar fólk er bara að syngja
saman og spila sér til ánægju og gleði
og gerir það útfrá gömlum siðum og
venjum í þeim efnum. í þessum skiln-
ingi er uppruna allrar menningar að
finna í poppkúltúmum - alþýðumenn-
rngunni - og þangað sækja flestir menn
alltaf kraftinn í sína sköpun."
Eru það þá rangindi, skilningsleysi
og misskilningur í raun og veru að
kalla alþýðumenninguna lágmenn-
ingu?
, J>að hggur eiginlega í nafninu. Stétt-
skiptingin á ekki við hér á landi. í hug-
tökimum hámenningu og lágmenningu
felst það, að til sé einhver yfirstétt sem
vilji aðgreina sig frá - og sumpartinn
kúga - alþýðuna með því að kalla eigrn
menningu hámenningu. Þetta byggist á
gamalli skiptingu aðals og alþýðu sem
hefur þó víðast hvar verið að eyðast á
undanfömum ámm. Að sjálfsögðu á
þetta sér pólitískar rætur og í þjóðfélag-
inu em allskonar hópar sem mynda sér
eigm menningu. Þannig mætti tala um
unglingamenningu, aldraðramenningu
og svo framvegis. Þetta er spumingin
um sameiginlegan hátt tiltekins hóps
við að takast á við sín vandamál og
reyna leysa þau. En þessi hópskipta
menning þrífst ekki nema á víðari
grundvelli sem er þá menning þjóðar-
innar. Saman mynda ólíkir hópar
ákveðna menningu sem er eiginlega
þjóðmenning."
Nú ert þú prófessor í heimspeki.
Hvernig stendur heimspekin í dag -
eruð þið eitthvað að ná eyrum og at-
hygli fólksins í auknum mæli?
„Það er ríkjandi heimspekivakning.
Virðist vera að fólk sé í auknum mæli
að leita sér h'fsskoðunar og það leitar í
auknum mæh á náðir heimspekinnar til
að h'ta á hvaða hugmyndir og skoðanir
koma til greina. Heimspekinámskeið
fyrir böm og þessi norska bók, Veröld
Soffíu, em til marks um þennan stór-
aukna áhuga. Þetta er tíðarandmn. Trú-
in og hluti henni skyldir hefur vikið fyr-
ú vestrænni heimspeki að nokkm leyh í
þessum eftium."
Veröld Soffíu hefur fengið mis-
jafna dóma og lærðir menn kailað
hana niðursuðulega poppheimspeki.
Hvað finnst þér mn slíkar sleggjur?
„Þetta er bara buh. Bókin er endur-
sögn og kynning á meginhugmyndum
vestrænnar heimspeki ffá upphafi. Þetta
er stutt kynning sem fyrst og ffernst er
ætluð til þess að vekja forvitni manna.
Þetta er heimspekisaga og til þess gerð
að menn fari síðan og kynni sér nánar
það sem þeir hafa áhuga á. Veröld Soff-
íu er engin útþynning á heimspekinni
heldur mjög klassísk og traust bók.“ ■
„menning: sú heild þekkingar, siðferðis, trúar og tákna
sem er undirstaða mannlegs samfélags. Þróun menningar
byggist á hœfni mannsins til að lœra, beita þekkingu til að
bregðast við breyttum aðstœðum og miðla þekkingunni til
komandi kynslóða. Það kemur meðal annars fram í verk-
menningu, þar sem til dcemis klœði og híbýli koma í stað
náttúrulegrar hcefni til að standast kulda, trúarbrögðum,
siðum, hugmyndum, listum, menntum og tungumáli. ífom-
leifafrœði eru einkenni menningar notuð til að skipta for-
söguöldum í styttri skeið. Þegar ein gerð fomminja finnst í
töluverðum rnceli á afmörkuðu svceði frá tilteknu tímabili er
það slundum túlkað sem tiltekið menningarskeið sem
greina megi frá öðrum. Þessi einkenni geta varðað til
dcemis steináhalda- og leirkeragerð, húsagerð, greftrunar-
siði og búskaparhcetti. “
Skilgreining íslensku alfrædiorðabókarinnará hugtakinu „menning".