Alþýðublaðið - 23.08.1995, Side 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 23. ÁGÚST 1995
Faðir nútímamyndlistari
vil sigra
París með epli
II
sagði Paul Cézanne þegar hann var ekki um það bil að glata trúnni
á eigin hæfileika. Vanmetinn - jafnvel af vini sínum, rithöfundinum
Emile Zola -fékk Cézanne loks viðurkenningu, tíu árum áður en hann
lést. Nú er hann talinn vera faðir nútímamyndlistarinnar. í september
opnar yfirlitssýning á verkum meistarans í Grand Palais í París.
Hann var hrifinn af Napoleóni,
Wagner, kartöflum í olíu, akurilmi,
Provence-héraðinu, sundi, auðunnu
kvenfólki og víni. Hann trúði líka á
vináttuna, en fram yfir allt annað tók
hann þó málverkið. Hann hét Paul eins
og Véronese og Rubens. Nafhágiftin
gæti hafa verið forboði, ef marka má
móður hans.
Maðurinn sem um er rætt er af
mörgum talinn einn fremsti myndlistar-
maður sögunnar, í það minnsta var
hann í hópi þeirra fremstu á síðustu öld
og þessari og sá er mest áhrif hafði á
þróun málaralistar 20. aldarinnar.
Braque og Picasso urðu fyrir sterkum
áhrifum af myndum hans, ekki síst í
kúbistaverkum sínum. Sjálfur dáðist
hann að Delacroix, Daumier og Piss-
arro...
Hér er auðvitað átt við Paul Céz-
anne. Hann fæddist árið 1839 í bænum
Aix í Provence-héraði í Suður-Frakk-
landi og var óskilgetinn sonur strangs
hattara af ítölskum uppruna, er reyndar
gekkst við syninum, og varð svo efnað-
ur að hann stofnaði eigin banka. Paul
hafði þó aldrei í hyggju að feta í fóLspor
hans. Hann vildi verða skáld. Skriftir
voru hans yndi og þegar hann var á
gönguferðum með vini sínum Emile
Zola flutti hann heilu verkin eftir Vic-
tor Hugo utan bókar.
Þessir tveir menn, sem báðir áttu eft-
ir að setja mark sitt á franska menningu
þótt með ólíkum hætti væri, kynntust
árið 1852 þegar þeir gengu báðir í Bo-
urbon gagnfræðaskólann. Emile var
veiklulegt og nærsýnt bam, og honum
var oft stntt af skólafélögum sínum á
því hann var frá París, talaði með
hvössum hreimi, var stelpulegur og fá-
tækur í ofanálag. Cézanne var eldri og
þá þegar orðinn stór og mikill galgopi
með þungbúið augnaráð. Dag einn tók
hann upp vamir fyrir yngri drenginn.
Hann slósf skammaðist og skellti loks
upp úr með svo hrikalegum hlátri að
hrekkjalómamir flúðu af hólmi. Kúfaða
eplakarfan sem Zola fæði honum dag-
inn eftir innsiglaði vináttu þeirra. Þeir
voru ólíkir að upplagi, en atvikið „-
tengdi okkur órofa vináttuböndum
leyndrar samkenndar sem byggðist á
sameiginlegri togstreitu, óljósum metn-
aði og vitneskju um æðri gáfur", var
síðar haft eftir Zola. Þriðji félaginn í
hópnum var Battistin Baille, síðar
varð verkffæðingur. Saman fóm þeir í
rannsóknaleiðangra um sveitimar, fóm
í felur eftir týndum stígum, inn í falda
kletta og gil. ,Á vetuma,'1 sagði Zola,
„elskuðum við kuldann og frosna jörð-
ina sem brakaði undan fótum okkar
þegar við löbbuðum yfir í næsta þorp
til að borða eggjakökur... Á sumrin
áttum við öll okkar stefnumót á ár-
bakkanum...“
Cézanne geymdi alla sína ævi góðar
minningar um köld böðin í ánni Arc,
flakkið um grýttar hæðimar, hvítlauks-
grillaða lambakjötið á vafningsteinung-
um og „heilbrigt svallið" á ökmnum.
Skemmtun sem bundin var snöggur
endi á í febrúar árið 1858 er Zola varð
fýrirvaralaust að fara til móður sinnar
er hafði flust aftur til Parísar. Það sem
eftir var skólagöngunnar leiddist Céz-
anne. En vilji menn reyna að skilja hve
flókinn persónuleiki hann varð síðar
meira, uppstökkur Ijúflingur, tryggur
einfari, auðmjúklega stoltur og viss um
list sín en um leið fúllur efasemda, þá
verða þeir að minnast þessarar óvenju-
legu vináttu sem hann fann að leysast
upp er frá leið.
Á þessum árum er það Zola sem
teiknar. Cézanne hinsvegar skrifar leik-
rit í fimm þáttum um Hinrik áttunda,
gotneska orðabók, ljóð á latínu. Og
bölsýn bréf til vinar síns í París. „Síðan
þú fórst frá Aix, er ég bugaður af
þungri sorg... Ég fell, sekk, hníg,
skelfist, er niðurbeygður, að engu orð-
inn...“ Síðar hafá þeir hlutverkaskipti.
Cézanne hinn þrekni hættir að vera sá
eldri því hann reynist viðkvæmur, sein-
þroska og auðsærður á meðan Emile
nýtur sín og eflist þróttur. Núna er það
hann sem hugsar um Paul, áhyggjufull-
an út af heilsu sinni, vinnu og geð-
sveiflunum; Paul sem verður stöðugt
fyrir vonbrigðum með sínar eigin
myndir og lýsir því jafnvel yfir að hann
muni aldrei verða sá mikli listamaður
sem hann ætlaði sér. Hann hafði auð-
vitað rangt fyrir sér eins og við vitum
núna.
Atvik í bernsku tengdi
Cézanne og Emile Zola
„órofa vináttuböndum
leyndrar samkenndar
sem byggðist á sameigin-
legri togstreitu, óljósum
metnaði og vitneskju
um æðri gáfur", var
haft eftir Zola.
En þetta gerist síðar. Cézanne lauk
stúdentsprófi með ágætiseinkunn árið
1858. Hann lætur undan þrýstingi ffá
foður sínum og innritar sig í lögfræði.
En sér til ánægju skráir hann sig þó á
teikninámskeið í Aix. Þegar hann fer
„upp“ til Parísar 1861 til að hitta Zola
er létt yfir honum. Hann innritast í
Svissnesku akademíuna. Fyrirsætumar
em teiknaðar á daginn, en gælt við þær
á nóttunni. Hann kynnist Pissarro sem
er mu árum eldri, tekur hann sér til fyr-
irmyndar og þeir bindast vináttubönd-
um fyrir lífstíð.
Feimni, hranalegi og klaufalegi ungi
maðurinn frá Aix eyðir megninu af
tíma sínum í Louvre og fer snemma að
sofa. Hann nöldrar út af engu - til
dæmis því að það skuli ekki vera sett
ólífuolía í soðið á veitingastaðnum sem
Zola fer með hann á. Og svo er hann
þijóskur: „Að ætla sér að fá Cézanne til
að skipta um skoðun er álíka auðvelt að
reyna að fá kirkjutuma Notre-Dame í
útreiðatúr." Paul kann heldur ekki lagið
á kvenfólki. Þó er ekki hægt að segja
að hann sé ljótur. Hann er hár og
grannur, dökk augun glampa, hörundið
er sveskjulitað en göngulagið og tals-
mátinn örhtið stirð og sunnanhreimur-
inn sterkur. Reyndar saknar hann Mið-
jarðarhafsins og í hvert skipti sem ský
dregur fyrir sólu talar hann um að fara
heim til Aix, sem hann og gerir í sept-
ember sama ár.
Hann yfirgefur þó ekki borgina án
þess að hafa eyðilagt reiður andlits-
mynd af Zola, sem hann þó var kominn
vel af stað með. ,,Ég vildi laga hana, en
hún varð sífellt verri, svo ég reif hana.“
Cézanne átti eftir að eyðileggja, tæta í
sundur, yfirgefa og gleyma á engjunum
eða í vinnustofúm fleiri málverkum en
tölu verður á komið. Af ákafa, ástríðu
og vonbrigðum þeytti hann penslum og
hnífum út um glugga. Og þegar hann
ákvað að eiga þau, merkú hann sér þau
ekki og setti ekki á þær dagsetningar.
Þau lágu upprúlluð undir stólum,
gleymd úti í homum og hlóðust þannig
upp rétt eins og hann hefði ekki
áhyggjur af þeim meir, eftir að hafa
lokið við þau. Skrýtinn fúgl sem síðar
var sagt að hefði verið geðklofi, tauga-
sjúkur, taugaveiklaður og yfirhöfúð allt
annað sem mönnum gat dottið í hug.
Þó er vitað að Cézanne var örlátur.
Hann heimsótti oft fjölskyldu sína í
Aix þó hann byggi konu sinni og bami
heimili ýmist í París eða Marseille. Það
tók hann langan tíma að losna undan
áhrifum föður síns. En þegar honum
loks tókst það var það aðeins til að falla
undir hendur Maríu systur sinnar,
strangtrúaðrar piparmeyjar er tókst
meira að segja að draga hann með sér í
kirkju og í messu þó svo hann hefði
óbeit á prestum og blótaði í hvert skipti
sem orgelleikarinn sló falska nótu. Alla
sína ævi, ef frá em talin síðustu árin
þegar hann flutti til Aix, var hann á
stöðugu ferðalagi á milli Miðjarðar-
hafsins og Parísar. Allan þennan úma
erfiðaði hann hijáður og fullur örvænt-
ingar um að honum myndi nokkum-
tíma takast að standa uppi sem sigur-
vegari í baráttunni sem hann háði við
listina. Því í huga hans var myndlistin
bardagi. Hann málar særður. Það sjóða
á honum óþolinmóðar tilfinningar, tog-
streita viðkvæmninnar og skrautlegt
ímyndunarafl. Hann lætur meinfyndni
dómnefndar Sýningarinnar (le Salori)
er sat blikkföst í hefðum og góð-
mennsku, ekki letja sig. Og hann sýnir
verk í fyrsta skipti opinberlega árið
1863 á „Sýningu hinna útskúfuðu" sem
Napóleon HI leyfði að yrði haldin úl
að þagga niður í æstum myndlistar-
mönnum, sem ekki fengu að sýna verk
sín á hinum venjulega Salon. Napóleón
„tók rétta ákvörðun", því myndlistar-
mennimir og verk þeirra urðu aðhlát-
ursefúi Parísarbúa sem flykktust á sýn-
inguna til að hía á verkin, en mesta
hneykslið vakú Déjeuner sur l’herbe
eftir Manet.
Á þessu tímabili málaði Cézanne
þungbúin portrett, frábærar og ofsafúll-
ar uppstillingar, með fjörlegum pensil-
strokum eða frnífum og hijúfúm litum
þar sem naktir líkamar teygja úr sér,
fléttast saman, gimast hvor annan og
þegja. I hópi þeirra eru Brottnámið
(1867) sem hann gaf Zola, Freisting
heilags Antons og Svallið. Málverkin
em rómantísk og ögrandi. Hann málar
stundum með fingmnum, óvægna birtu
á hvítu hörundi þar sem hans eigin
blindaði skjálfti ffammi fyrir nöktum
kvenlíkama, uppnám, draumar og
ófullnægja, koma greinilega fram.
Verk Delacroix og Daumier fylgja
honum eins og vofur þegar hann túlkar
sínar geggjuðustu sýnir í þykkt efnið,
brota- og dmllukennt mall sem hann
blandaði harkalega saman sjálfur með
hnífúum. Á sama tíma rissar hann upp
síst stilltari kyrralífsmyndir, þar sem
hann leikur sér snilldarlega með svart
og hvítt: dúkar með þungum fellingum,
vísislausar veggklukkur, bráðnuð kerú,
hauskúpur, mikið af hauskúpum... og
svo auðvitað fersku feitu eplin er
myndu faUa svo vel í lófann væm þau
raunvemleg. „Ég vil sigra París með
epli,“ var hann vanur að segja þegar
hann var í góðu skapi. Hann sýnir því
einnig áhuga að mála innanhússsenur.
Og sem aðdáandi Wagners tekst hon-
um með Upphafskafla Tannhausers, að
mála frábærlega ljóðræna og stranga
mynd þar sem systir hans situr hvft-
klædd við píanóið fyrir framan svart-
klædda móður sína sitjandi við sauma á
sófa í enda dagstofúnnar.
Árið 1870 kaupir Cézanne banka-
stjóri Jas de Bouffan, húseign frá átj-
ándu öld, með stórum garði fullum af
styttum í þeirri von að öðlast hylli
heldri borgara í Aix, en mistekst. Céz-
anne kemur þangað oft úl að mála, en
heldur þó áfram að fara reglulega til
Parísar, enda farinn að venjast loftslag-
inu þar. Hann sækir Guerbois kaffihús-
ið í Batignolles hverfmu þar sem im-
pressjónistamir úlvonandi em vanú að
hittast. Hversu reiðigjamt honum er fer
eftir því hvað hann er að mála þá
stundina. „Ég er aldrei búinn, nöldrar
hann, aldrei, aldrei nokkum tfma“. Það
er auðvelt að draga úr honum kjarkinn.
„Hann er sjálfum sér verstur," segir
Zola með efúrsjá. Monet hefur sagt frá
því að honum hafi þótt gaman að
hneyksla fólk með háreysti súrni, úfúu
andliúnu og of síðu hári: ,JHann sveifl-
aði blettóttum jakkanum aftur með
mjaðmasveiflu, hífði upp um sig bux-
umar og lagaði rautt belúð í allra aug-
sýn.“ Hann gerði það til að ögra Manet,
sem hann þó dáðist að, en sem var of
spjátrungslegur, teinréttur með hanska
og staf í hendi, og það gerði hann ör-
vænúngarfullan: ,JEg tek ekki í hönd
yðar herra Manet, ég hef ekki þvegið
mér í heila viku.“
Cézanne átti eftir að
eyðileggja, tæta f sundur,
yfirgefa og gleyma á
engjunum eða í vinnu-
stofum fleiri málverkum
en tölu verður á komið ...
Skrýtinn fugl sem síðar
var sagt að hefði verið
geðklofi, taugasjúkur,
taugaveiklaður og
yfirhöfuð allt annað
sem mönnum gat
dottið í hug.
Þeú hlógu oft, spjölluðu mikið, unnu
enn meira, en það var gert gys að þeim
öllum og þeim var hafúað. ,JEg get ekki
samþykkt þessa óréttlátu dóma starfs-
bræðra núnna sem ég sjálfur hef ekki
beðið um að segja álit sitt á mér,“ skrif-
ar hann yfirmanni Fagurlistaskólans ár-
ið 1866 sér til vamar. En það hefur
ekkert upp á sig. Honum er kurteislega
bent á að það hafi enginn áhuga á verk-
um hans og félaga hans. Það sem verra
er, þeú em hataðú. Sjálfstæð hugsun
þeirra vekur hræðslu. Borgarastéttinni
er órótt, því það sem hún vill eru
áþreifanleg gildi, einföld menningar-
tákn og hefðbundnar reglur. Hún hefur
andstyggð á þessum illa upp aldna ung-
dómi sem hundsar sígildar fýrúmyndú
Ingres, og tekur liúnn fram fýrú allt,
málverkið fram fyrú mótífið og náttúr-
una eins og hún kemur honum fýrir
sjónú, ,,iðandi“, stynjandi ... Manet er
dreginn niður í svaðið, Monet og
Renoir em hálfdauðú úr hungri, Céz-
anne felur sig niðri í Provence, hann er
heppinn; pabbi hans sér honum fyrú
brýnustu lífsnauðsynjum. Þeir þijósk-
ast samt við að mála þau „áhrif ‘ sem
þeú verða íýrú.
Leiðú félaganna skiljast í stríðinu
1870. Zola flytur úl Marseille, Monet
fer úl London þangað sem Pissarro eltú
hann fljótlega á meðan Manet þjónar
sem liðsforingi í hemum. Renoú hefur
verið kvaddur í herinn og er í Bordea-
ux, en Bazille gerist sjálfboðaliði og
geldur fýrir það með lífi sínu. Cézanne
flýr til smábæjarins Estaque niðri við
Miðjarðarhafið, í lítið hús sem móðú
hans hefur tekið á leigu, í leynilegri
fýlgd ungrar fallegrar stólku, fyrirsæt-
unnar sinnar sem hann kynnúst árið áð-
ur. Hortense Fiquet er 19 ára, Cézann-
er er orðinn 31 árs. Brátt elur hún hon-
um son, en hann giftist henni ekki fýrr
en sextán árum síðar. Lögreglan leitar
hans í Aix, en hann er niðri við sjóinn
að mála. Án þess að fara í felur, heldur
hann sig langt ffá hörmungum stríðs-
ins. Það er sagt að sést hafi úl hans í
Aix á „almennilegu fyllirí" með göml-
um vinum sínum. Hann heillast af
Estaque, þar sem ólífur og möndlur
þroskast undir brennandi sólinni, af
bláum flóanum og grænleitri fúrnnni.
Fyrstu málverkin em dökk, með mikl-
um litaandstæðum og svarú liturinn er
yfirgnæfandi, en hann er að byija að
átta sig á óteljandi blæbrigðum litatón-
anna.
Þegar friður kemst á 1872 snýr Céz-
anne að finna Pissaro í Pontoise
skammt lfá París. „Cézanne gefúr okk-
ur von,“ skrifar lærimeistarinn. „Ég hef
séð fjörlegt og ótrúlega kraftmikið mál-
verk heima hjá mér.“ Tækni hans hefúr
breyst vegna áhrifa frá hinum „stór-
brotna og auðmjúka Pissarro". Hann
notar sérstaka hnífa til að ,jmála mikla
massa". Hann dregur út litinn með
spaða svo viðfangsefnið afmakarkast
aðeins af vel undústrikuðum skuggum
og nokkmm hröðum rauðum og gul-
grænum strokum. Hann uppgötvar
snjóinn og gráa tóna hans. Skyndilega
verða myndimar mýkri og litaspjaldið
lýsist upp. Honum tekst að hemja of-
hleðsluna og nær um leið að koma
skynjun srnni betur úl skila. Hann stód-
erar áhrif Ijóssins, lærir að hlutirnir
endurkastast hver á öðmm, fikrar sig
áfram með ótölulegum fjölda lítilla
súoka sem hann málar hveija við hlið-
ina á annarri. Aðferðin er seinvúk. „Ég
næ ekki að setja skynjun mína á léreft-
ið í lýrstu tilraun, þess vegna bæti ég
við lit. Ég set erns mikið af honum og
ég get.. .um leið og ég gef honum form
með penslinum." Útsýni frá Anvers,
Áhrif snjósins og Hús hins hengda bera
þessari aðferð vitni, þessum nýtil-
komna aga sem hann setur sér og sem
nú er talinn sanna snilligáfú hans.
Fyrsta sýning aðskilnaðarsinnanna
var skipulögð af Monet árið 1874 í