Alþýðublaðið - 12.12.1995, Qupperneq 7

ÞRIÐJUDAGUR 12. DESEMBER 1995
ALÞÝÐUBLAÐHD
7
t ó n I
■ Jónas Sen skrifar um tónlistarmálið sem er öllum framandi nema þeim sem eru innvígðir.
Og hann segir okkur líka heilmikið frá hæfilega geggjuðum tónskáldum, meðal annars
Alexander Scriabin sem ætlaði að frelsa mannkynið með tónlist sinn. Hvorki meira né minna
í upphafi tónverksins átti að hringja risastórum bjöllum
sem væru festar við svífandi loftför. Loftförin áttu að vera hulin skýj-
um, en bjöllurnar einar vera sýnilegar... Fólk myndi upplifa
guðlegt vitundarástand og verða fyrir álíka stökkbreytingu og þegar
apinn varð að viti bornum manni.
Einn óneíhdur tónlistargagnrýnandi
sagði eitt sinn í dómi sínum í Morgun-
blaðinu að píanóspilið á ákveðinni
óperusýningu hefði ekki verið nógu
skýrt. Mönnum fannst þetta nú dáh'tið
undarleg staðhæfmg í ljósi þess að
ekkert píanó var yfirleitt notað í verk-
inu. Kannski var það þó einmitt það
sem tónlistargagnrýnandinn meinti -
píanóspilið hefði verið svo ógreinilegt
vegna þess að það var ekki til staðar.
En nei, svo var ekki. Það sem við var
átt var að VEIKA spilið var ekki nógu
greinilegt; piano á ítölsku - sem er
tónlistarmá! - þýðir nefnilega veikt.
Þegar strengimir áttu að leika hljóð-
lega - piano - leystist allt upp í eitt-
hvað ó.skiijanlegt muldur og enginn
skildi bofs. Það var eins og þvoglu-
mæltur, kvefaður leikari væri uppi á
sviði sem gæti ekki talað fyrir hæsi.
Ekki var von á að sauðsvartur al-
múginn áttaði sig á svona tæknilegri
athugasemd. Tónlistarmál skilja bara
itmvígðir og þeir sem sækja mikið tón-
leika; hvetjir aðrir vita til dæmis hvað
„móderato quasi andante ma no trop-
po“ þýðir? Jú, reyndar þeir sem tala
ítölsku. Við fyrstu sýn mætti neínilega
ætla að íslenskar eftiisskrár séu einmitt
skrifaðar á því mngumáli. Þar má yfir-
leitt sjá eitthvað í líkingu við þetta;
Mahler - Sinfóma nr. 4,1. Allegro, 2.
Adagio, 3. Presto. Þessu em gamal-
grónir tónleikagestir orðnir vanir, og
vita af reynslunni hvað við er átt. En
þeir sem em nýrri í bransanum og tala
ekki ítölsku em stundum í mesta basli
með að átta sig á hvað þetta allt saman
þýðir.
Tónlist án hroka
Af sögulegum ástæðum er ítalska
það tungumál sem tónskáld hafa oftast
notast við í gegnum tíðina til að leið-
beina flytjendum hvemig leika skuli
verk þeirra. Þýska er sjaldnar notuð,
og einstaka sinnum ffanska. Hefð er
fyrir því að birta þessar leiðbeiningar í
eftússkrám, svo áheyrendur viti hvað
þeir eigi í vændum. I flestum tilvikum
em merkingamar skýrar; þáttur í sin-
fóníu merktur „allegro" þýðir einfald-
lega hann sé hraður, „adante" aftur á
móti að hamt sé á gönguhraða en „-
presto" að nú megi láta gamminn
geysa. Stundum hefur tónskáldum þó
hætt til að fara út í öfgar og reyna að
vera nákvæmari, oft með vandræða-
legum afleiðingum. í Ópemblaðinu (I.
tbl. 9. árg., mars 1995) er bráð-
skemmtileg grein eftir óþekktan höf-
und um þetta efni, og em þar tekin
nokkur skondin dæmi. Eitt þeirra er
um það sem Beethoven skrifaði við c-
moll messu sína, en það var „adante
con moto, assai vivace, quasi allegretto
ma non troppo“. í umræddri grein er
það þýtt sem svo að tónskáldið „hafi
viljað láta spila verkið hægt, en þó
sæmilega hratt, ekki of hratt, heldur
kannski svona mátulega hratt eða eitt-
hvað svoleiðis." Þetta er ekkert eins-
dæmi í tónhstarsögunni, mörg verk em
merkt með álika fáránlegum leiðbein-
ingum. í Óperablaðinu er minnst á
gamla Schumann sem hafi skrifað á
þýsku við eitt verka sinna „so schnell
wie möglich", sem merkir eins hratt og
mögulegt er. Nokkra sxðar í sömu tón-
smíð stendur „Noch schneller", eða
ennþá hraðar. En Schumann var
reyndar ekki alveg með fúlle fem eins
og þegar hefur komið fram í Alþýðu-
blaðinu.
Fyxir utan það að segja flytjendum
hversu hratt þeir skulu leika, hafa
mörg tónskáld líka reynt að gefa til
kynna hvaða tilfirmingar ættu að vera
ríkjandi í túlkuninni. Mörgum finnst
þetta vafalaust nauðsynlegt, því tónhst
sem ekki er sungin er „afstrakt“ og erf-
itt að segja af nákvæmni um hvað hún
fjallar. Victor Hugo hitti naglann á
höfuðið erhann sagði eitt sinn: „Tón-
hst er um það sem maður getur ekki
tjáð með orðum, en getur heldur ekki
þagað yfrr.“ Tónskáldin hafa þó oft
ekki viljað sætta sig við það og reynt
að útskýra fyrir hljóðfæraleikurum
hvað fyrir þehn vakir með því að setja
allskyns lykilorð á réttum stöðum í
nótunum. Frans Liszt skrifaði tO dæm-
is oft „af örvæntingu" eða „af ástríðu“
svo túlkunin á viðeigandi augnablikum
í einhverju tilteknu verki væri sem rétt-
ust. Debussy merkti sömuleiðis við í
einni tónsmíð sinni að leika ætti „fjar-
lægt“ og af miklum léttleika". Eric
Satie vildi afitur á móti að ákveðnir
staðir í tónverkum hans væm spilaðir
„án hroka“. Var hann þá væntardega
að gefa öðmm og alvarlegri tónskáld-
unr langt nef.
Eitraður sætleiki
Sá sem gekk hvað lengst í svona
leiðbeiningum fyrir hljóðfæraleikara -
án þess að vera að gera að gamni srnu
- var rússneska tónskáldið Alexander
Scriabin. Hann var jólabanr, því hann
fæddist á jóladag árið 1871 - ef notað
er gamla tímatalið sem var við lýði í
Rússlandi fyrir byltingu. Tónlist hans
er full af stuttum útskýringum á
frönsku sem mörgum hljóðfæraleikar-
anum hefur í gegnum tíðina fúndist
torræðar. Eitt verka hans á til dæmis
að leika af „upphafinni gleði“, ánnað á
að túlka af „sársaukafuUri nautnatil-
fmningu" en hið þriðja af „stöðugt eitr-
aðri sætleika". Stundum em líka ahs-
kyns athugasemdir á ýmsum stöðum í
nótunum, sem em til þess að túlkand-
inn setji sig inn f réttu stemmninguna
og nái að miðla henni til áheyrenda.
Þar má nefha setningar eins og „þetta
rennur saman við trylltan dairsl",
„skyndilegt hmn“, „dularfull öfl
vakna“ eða jafnvel „hrylUngurinn
rís...“
Scriabin bjó til alveg nýtt tónhstar-
tungumál; hljómasamsetningamar í
verkum hans vom nýjar af nálinni og
vom tónsmíðar hans eftir því einstæðar
og engum líkar. Ems og áður segir var
hann Rússi, hann var skólabróðir
Rachmaninoffs og eittmesta tónskáld
sem uppi hefur verið. í leiðinni var
hann Uka skemmtilega geggjaður og
taldi sig vera skyggnan. Hann þóttist
sjá liti er hann heyrði tónlist; hver tónn
og hver hijómur var fyrir honum ýmist
rauður, gulur, grænn eða blár. Rach-
maninoff var öllu meira niðri á jörð-
inni, og sá engar slíkar sýnir. Eitt sinn
sat haim ásamt Scriabin og tónskáfdinu
Rimsky-Korsakoff, sem líka var
skyggn, á kaffihúsi í París. Hann varð
hvumsa við og fylltist hneykslan er
hinir tveir síðamefndu lenti í hávaða-
riftildi yfir því hvort E-dúr hljómur
væri appelsínugulur eða blár. Ekki
fylgir sögunni hvort sættir hefðu náðst;
Scriabin var að minnsta kosti sann-
færður um réttmæti skynjunar sinnar
allt til dauðadags. Hann taldi sig geta
séð imi í aðra heima og í leiðínni vildi
hann geta gefið öðmni innsýn inn í
þessar huldu víddir. Hann reyndi því
að mála myndir af þeim tónum.
í fyrstu samdi Scriabin þó bara
hefðbundna tónlist. Hún var mjög í
anda þeirrar stefnu sem viðgekkst í
Rússlandi í lok síðustu aldar. Verk
’ hans vom lika undir miklum áhrifum
frá Chopin. En er Scriabin var á þrít-
ugasta og öðm aldursári srnu byrjaði
að kveða við annan tón. Þá fékk hann
áhuga á guðspeki og ýmisskonar dul-
arffæðum; hann fór að sjá sýnir og tón-
list hans varð æ undarlegri. Hann byij-
aði að velta sér upp úr allskyns heim-
spekikenningum og fór að þjást af
mikilmennskubijálæði. Að mirmsta
kosti taldi hann tónlist sína geta frelsað
mannkynið, og samdi sinfóníu sem átti
að koma áheyrendum í samband við
æðri máttarvöld. Þetta var fjórða sin-
fónía hans, sem bar titilinn „Ljóð al-
sælunnar" (poeme de l’éxtase).
Frelsun mannkyns
Sinfónían var þó aðeins lítið sand-
kom í samanburði við það sem Scria-
bin var að fást við síðustu árin sem
hann lifði. Það hét „Mysterium", átti
að taka heila sjö daga og vera ffumflutt
á Indlandi. í upphafi þess átti að
hringja risastórum bjöllum sem væm
festar við svrfandi loftför. Loftförin
áttu að vera hulin skýjum, en bjöllum-
ar einar vera sýrúlegar. Þannig myndu
bjöllumar virðast hanga í skýjunum og
þljómur þeirra boða mannkynið til
mesta viðburðar í sögu mannsandans.
Fólk myndi upplifa guðlegt vitundar-
ástand og verða fyrir álíka stökkbreyt-
ingu og þegar apinn varð að viti bom-
um manni.
Því miður fyrir okkur hin entist
Scriabin ekki aldur til að ljúka verkinu.
Hann fékk bólu á vörina og barst sýk-
ingin út um allan líkamann. Hann lést
aðeins fjörtíu og þriggja ára gamall, en
það var árið 1915. Kannski var viðeig-
andi að dauða hans bar að um páska;
líkt og Jesú, reyndi hann að ffelsa
mannkynið og lyfta því upp í hæstu
hæðir andlegs veruleika.
Þó það hafi ekki tekist markaði
Scriabin óafmáanleg spor í lónlistar-
söguna. Lengi vel eftir dauða hans
vom verk hans að vísu vanrækt, og svo
virtist um túna að hann myndi gleym-
ast fyrir fullt og allt. Annað hefur kom-
ið á dagiim, eins og ótal dæmi sanna.
V I K I N G A
tmm
Vinningstölur ,
miðvikudaginn:j

6. des. 1995
BT
0 5 af 6
rbónus
VINNINGAR
6 af 6
B
5 af 6
m
4 af 6
0 3 af 6
. ‘ '
1 +bónus

FJÖLDI
VINNINGA
1
214
778
UPPHÆÐ
A HVERN VINNING
48.350.000
1.230.400
110.550
1.640
190
Aðaltölur:
BONUSTOLUR
(l3) (l4) (39)
Heildarupphæð þessa viku:
50.300.280
á ísl.: 1.950.280
UPPLÝSINGAR. SIMSVÁRl 566 1511 ÉÐA GRÆNT
|NR. 800 6511 - TEXTAVARP 453 BIRT MEO FYRIR-Íí
iiVARA UM PRENTVILLUR
fór til Noregs