Alþýðublaðið - 29.12.1995, Page 8

8 ALÞÝÐUBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. DESEMBER 1995
„Það er mjög nauðsyniegt að segja satt um Ráðstjórnarríkin", sagði Halidór Laxness, en það sem hann sagði þjóð sinni í Gerska ævintýrinu mun seint flokkast sem sannleikur.
f
■ I Gerska ævintýrinu brá Halldór Laxness upp ævintýralegri mynd af Ráðstjórnarríkjum Stalíns.
Kolbrún Bergþórsdóttirfjallar um þá mynd og úrfellingar skáldsins í endurútgáfu bókarinnar áratugum síðar
Tvær útgáfur Gerska ævintýrsins
Fyrir skömmu ritaði Þorleifur Frið-
riksson sagnfræðingur tvær greinar í
Morgunblaðið um ferðir Halldórs
Laxness til Sovétríkjanna á fjórða ára-
tugnum. Þar afsakar hann skrif skálds-
ins um Sovétríki Stalíns með því að
skáldið hafi viljað trúa á sælurfldð og
viljað það svo heitt að trúin hafi borið
skynsemina af leið. A einum stað í
vöfn sinni segir Þorleifur: „Spumingin
er hins vegar hvort rétt sé að álasa
hinu hrifnæma skáldi fyrir það sem
það skrifaði, fyrir það sem það sá, eða
fyrir það sem það dreymdi um, frekar
en verkamanninum sem aldrei fór til
Rússlands en trúði því að í gerska æv-
intýrinu væru stórir draumar að ræt-
ast?“
Svar mitt er játandi. Það ber að
álasa skáldinu. Bækur þess um Sovét-
ríkin eru á þá leið að ekki er annað
mögulegt en að fyllast hryggð við
lesturinn. Hryggð vegna þess að bæk-
umar era verk manns sem átti að hafa
nægilega skarpskyggni og sjálfstæði
til að forðast blekkinguna í stað þess
að gefa sig hugmyndafræði hennar á
vald. Það sem er óþægilegast við skrif
skáldsins er hin óbeislaða, öfgafulla
hrifning sem hristir af sér alla skyn-
semi og gefur dómgreind og rökhugs-
un ekki svigrúm. Afraksturinn eru
tvær bækur, í Austurvegi og Gerska
ævintýrið, sem báðar byggja á gmnd-
vallarmisskilningi sem skáldið virðist
hafa leiðst út í fullkomlega sjálfviljugt
og án þess nokkm sinni að staldra við
og horfa í kringum sig. í þessum verk-
um gerði skáldið trú sína opinbera á
prenti, fullyrti að hún væri sannleikur
og prédikaði yfir verkamanninum og
öðmm sem aldrei fóm til Rússlands.
Fjölœargir urðu til að taka við erind-
inu, leiddir í trú súia af mönnum eins
og Laxness, sem vom fullir af eld-
móði og sannfæringu og sögðust vera
handhafar sannleikans. Eða eins og
skáldið, Halldór Laxness sagði í
Gerska ævintýrinu: „Það er mjög
nauðsynlegt að segja satt um Ráð-
stjómarríkin, einkum og sérílagi í hópi
sósíalista og þegar talað er fyrir verka-
mönnum".
„Fangelsisdyrnar hafa verið
opnaðar"
Og hver var svo sannleikurinn sem
skáldið boðaði sósíalistum og verka-
mönnum um Sovétríkin? Hann var
æði ævintýralegur, enda var flest með
óvenjulegum blæ í hinu fyrirheitna
landi. Látum skáldið fyrst leiða okkur
inn í hin vísindalegu reknu barna-
heimili Sovétríkjanna, en svo segist
Nafn hans mun verða nefnt í lotn-
ingu og aðdáun meðan starfandi
hönd hrærist á jörðinni, sagði Lax-
ness um Lenin í frumútgáfu Gerska
ævintýrsins, en treysti sér ekki tit
endurbirta orðin í endurútgáfu
bókarinnar.
því frá í bók sinni í Austurvegi:
„Allt líf þessara htlu greya var sam-
ið að óbrigðulum venjum; vaninn
verður þeirra besti vinur. Þau em öll
látin sofna jafn snemma á kvöldi og
vakna á sömu stund að momi. Á dag-
inn sofa þau öll á sömu mínútu og
sofa jafn leingi... Það er einkennilegt
að í vísindalegu reknu bamaheimili
heyrist minni grátur en í fjölskyldu þar
sem tvö smáböm em í heimili... Ég
spurði hvort þau vöknuðu ekki á næt-
umar til að orga, en var sagt að það
þektist ekki. Þeim er aldrei komið
uppá þann vana. Þau sofa í einum
dúr!“
Vart þarf að taka fram að þetta ung-
viði, sem virðist í öllu atferli sínu taka
öðm ungviði fram, er fætt á ffamfara-
tfmurn fimm ára áætlunar Stalfns. Allt
er nú sem orðið nýtt. Eðli ungbama er
þar ekki undanskilið. Og skáldið held-
ur áfram að vitna og nú í Gerska æv-
intýrinu. í ljósi sögunnar gætu orðin
um kommúnistaflokk Sovétríkjanna
ekki verið neyðarlegri:
„Hlutverk þessa flokks er að hjúkra,
að ala upp og vemda hinar bamslegu
þjóðir Áusturvegar, og leiða þær
smám saman fram á við til hins stétt-
lausa, samvirka þjóðskipulags, sem
hlýtur að vera undirstaða hins full-
komnasta lýðræðis".
Sjálfur Stalín hefði ekki orðað þetta
betur.
Og enn heldur skáldið áfram og
færist í aukana ef eitthvað er:
„Nú hafa þessar þjóðir verið vaktar
til nýs lífs, fangelsisdymar hafa verið
opnaðar. Heimurinn stendur þeim o(>-
inn með öllum þeim verðmætum sem
hann hefur að bjóða; galdurinn er að
kunna að þiggja, skilja að maður er
firjáls. Hvflíkt happ að Lenín skyldi
hafa elskað þá og gefið þeim hetatmn!
Og þvflíkt lán að Stalín skuli halda
uppi merki Lemris á sömu braut".
Alkunna er hversu mikið lán það
reyndist!
Á svipuðum tíma og Halldór Lax-
ness opinberaði íslendingum mann-
kærleika þeirra félaga Lemris og Sta-
líns voru fjölmargir rithöfundar og
menntamenn heims á hröðu undan-
haldi frá stuðningi við Sovétríki Sta-
líns. Nægir að nefna menn á borð við
André Breton, George Orwell og Art-
hur Koestler. Þar var einnig franski
rithöfundurinn André Gide. Líkt og
Laxness hafði hann kynni af kaþólsku
og kommúnisma, en ólíkt Laxness var
hann ekki reiðubúinn til að fallast á að
gera ætti hugmyndafræði að lögmáli
sem bæri að tilbiðja. Gide ávann sér
reiði kommúnista þegar hann um
miðjan fjórða áratuginn, eftir ferðir til
Sovétríkjanna, sendi frá sér rit og
greinar þar sem hann var vægast sagt
mjög gagnrýninn í garð Sovétstjómar-
innar. í Gerska ævintýrinu vandaði
Laxness þessum skáldbróður sínum
ekki kveðjumar, sagði hann vera fyrir
löngu kominn norður og niður sem rit-
höfund og vera nú eftirlæti borgara-
stéttarinnar og auðvaldsins. Laxness
sagði bækur Gide um Sovétríkin vera
„tvö hamingjusnauð níðrif'. Hann gaf
þeim síðan umsögn, sem tíminn hefur
leitt í ljós að eiga mun betur við um
bækur hans sjálfs, í Austurvegi og
Gerska ævintýrið: „... bækur hans em
rángar í grundvallaratriðum, skoðana-
hátturinn villandi, sjónarmiðið skakf‘.
Breytingar í endurútgáfu
Hvað gerir rithöfundur sem horfist í
augu við endurútgáfu á verki sem er í
grundvallaratriðum rangt, hefur vill-
andi skoðanahátt og lýsir skökku sjón-
armiði? Hann gerir á því breytingar.
Þegar Gerska ævintýrið kom út í
annað sinn, árið 1983, ritaði Laxness
formála að bókinni þar sem kemur
fram að hann hafi yfirfarið textann.
Látið er að því liggja að þær breyting-
ar sem gerðar vom á textanum hafi
nær eingöngu verið stflffæðilegar. Við
athugun kemur þó annað á daginn.
Breytingar beindust ekki einungis að
því að snyrta stílinn, heldur vom fyrri
skoðanir og sjónarmið milduð. Skáld-
ið breytti orðalagi djarflega eða felldi
úr heilu setningamar. Hér er ekki rúm
til að nefna allar þær fjölmörgu breyt-
ingar, heldur verður stiklað á stóm.
Þegar skáldið skrifaði Gerska ævin-
týrið hafði það lagt öfgafullan átrúnað
á menn, í raun sett þá á guðastall.
Ekkert hóf var á tilbeiðslunni sem
raunar var beinlínis eins og óskráð lög
í Sovétríkjunum. En skáldið kaus að
trúa af frjálsum og fusum vilja.
Hér er ein lofmllan um Lenín:.....
Verk Leníns er eitthvert einstæðasta
afreksverk veraldarsögunnar, trú hans
á mannkynið hefur gert okkur ríka,
hann hefur gefið rússnesku byltín-
gunni ódauðlega sál og nafn hans mun
verða nefnt í lotningu og aðdáun með-
an starfandi hönd hræristájörðinni".
Þeir sem ætla sér að leita uppi þenn-
an texta í endurútgáfu Gerska ævin-
týrsins finna hann ekki. Höfundinum
ofbauð og gat ekki hugsað sér að orð-
in stæðu á prenti.
Þessi orð um Lemri og alþýðuna er
heldur ekkí að finna í endurútgáfu:
„Og það var þetta fólk sem Lenín
hafði elskað meira en nokkur maður
hefur nokkru sinni elskað guðina,
þetta fólk sem hann hafði trúað á“.
í Gerska ævintýrinu skrifaði Lax-
ness um þá félaga Lenín og Stalín líkt
og væri hann trúmaður að tilbiðja guði
sína. í ftumútgáfu Gerska ævintýrsins
segir hann frá því þegar hann situr
fund í sæluríki Stalíns, virðir fyrir sér
eirlíkneski af Lenín - og sjá!: „Mér