Alþýðublaðið - 01.02.1996, Blaðsíða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 1. FEBRÚAR 1996
u m
Sásem
þekkir Njálu
kveikir ekki
njálsbrennur
Hátíðarræða Matthíasar Johannessens
skálds og ritstjóra í Háskólabíói 1. desember síðastliðinn.
Birtaf gefnu tilefni.
Enginn veit hvernig styrjöldinni um tungu
okkar og menningararf lyktar. Hún stendur nú
yfir, svo háskaleg sem hún er. Mótstöðukraft-
ur okkar minnkar að ég held með hverju ári
sem líður og senn verður tízkan þeim vilhöll
sem þykjast vera að vernda íslenzka menn- i
ingu, en vega nú að rótum hennar með þeirri
erlendu síbylju sem er einatt einkenni hinna
nýju Ijósvaka.
Það er tómahljóð í alþjóða-
hyggjunni, segir hinn merki þjóð-
félags-heimspekingur, Isiah Berl-
in í athyglisverðu samtali sem ég
las á sínum tima. Hann segir að
fólk geti ekki þroskazt nema það
sé þáttur af sérstæðri menningu;
heyri einhverju samfélagi til.
Menn heyra til einhverri arfleifð.
Það er hægt að bæta við hana,
þróa hana og rækta, en ekkert
samfélag lifir af með því að ganga
af henni dauðri.
Það er þannig hlutverk okkar að
ávaxta arfleifðina, rækta hana;
bæta við hana og gera hana fjöl-
breyttari með allskyns áhrifum og
nýrri reynslu.
A því andartaki sem alþjóða-
hyggjan legði undir sig öll samfé-
lög og ekkert væri til annað en
eitt tungumál, hvort sem væri í
listum, viðskiptum eða stjórnmál-
um, einn strengur sem ætti að lýsa
sálarlífi okkar, tilfinningum og
arfleifð, þá yrði ekki til alþjóðleg
menning, heldur dauð menning
eins og Berlin kemst að orði;
menning hins einsleitna víðáttu-
búa, gætum við sagt með Kund-
era. Ef allt lyti sömu lögmálum og
afþreyingin og skemmtana-iðnað-
urinn, þ.e. yrði einshyggju al-
þjóðatungumálsins að bráð, þá
hyrfu öll sérkenni í samfélaginu
inn í eftiröpun og stórþjóðastaðla
sem kæmu í stað frjóvgandi og
sérstæðrar menningar.
Ég hef haft áhyggjur af tungu
okkar og framtíð hennar og er
ekki einn um það og því meiri
sem erlend áhrif hafa verið, eink-
um í sjónvarpi og öðrum ljósvök-
um. En ég ætla í bili að staldra
við dálítið atvik sem Berlin tíund-
ar og vona að það megi ávallt eiga
við okkar dýrmæta arf. Hann
nefnir sögu sem Jacob Talmon
segir í einni bóka sinna og lýsir
vel þeirri seiglu sem gróin menn-
ing býr yfir. Tveir tékkneskir
skólastjórar voru að tala saman
snemma á átjándu öld. Við erum
líklega hinir síðustu í víðri veröld
sem tala tékknesku, sögðu þeir
hvor við annan. Við blasa endalok
hennar. Við munum óhjákvæmi-
lega öll tala þýzku hér í Mið-Evr-
ópu og sennilega einnig á Balkan-
skaga. Við erum síðustu móhíkan-
arnir.
Enn tala menn tékknesku og
langur vegur frá endalokum henn-
ar. Hví ættum við þá ekki einnig
að geta varðveitt þetta fjöregg?
En það er ekki sama í hvers hönd-
um það er og það stendur engum
nær en Háskóla íslands að gæta
þess í þeirri róstugu veröld sem
við lifum. Þess vegna ekki sízt
ætti háskólinn að hafa yfir að ráða
sjónvarpi sem ynni nýjan mikil-
vægan veruleika, einskonar ís-
lenzkan hvítagaldur, úr mark-
verðu alþjóðlegu hráefni • og
miðlaði því til fólksins í landinu.
Þegar við bjuggum í Kaup-
mannahöfn um miðjan sjötta ára-
tuginn leigðum við hjá dönskum
hjónum sem hurfu til Svfþjóðar í
atvinnuleit. Eitt sinn um miðjan
veturinn ’55-’56 komu þau hjón
snögga ferð til Kaupmannahafnar
og vitjuðu íbúðar sinnar. Þetta var
einhvern mesta frostavetur sem ég
hef upplifað, 20-30 stiga gaddur
hvern einasta dag eftir áramót og
veit ég raunar ekki hvernig þau
hjón komust frá Svíþjóð því sund-
in voru frosin og ófær. En þarna
skaut þeim upp einn góðan veður-
dag og sögðu okkur meðal annars
þau merku tíðindi að húsbóndinn
hefði fengið sölumannsstarf við
sænska bókaútgáfu og seldi nú
meðal annars Islendinga sögur.
Hafið þið lesið þær? spurði hann.
Jú, við þóttumst hafa gert það, að
mestu. Á sænsku? spurði hann.
Nei, íslenzku sögðum við. Jæja,
sagði hann forviða, Svo þær hafa
þá verið þýddar á íslenzku!
Við gáfum ekkert út á það enda
vildum við fyrir alla muni halda
íbúðinni og þá var auðvitað mikil-
vægt að móðga ekki vesalings
manninn.
I Sognfirði dvöldumst við í
sumarhúsi nótt eina fyrir nokkrum
árum og þegar ung stúlka kom að
innheimta leigu spurði ég hana á
skandinavísku, eða víkinga-esper-
antó, hvenær ferjan kæmi, en þá
horfði hún á mig með sínum stóru
bláu augum og sagði, Tað veit jeg
ekkji. Talaði semsagt íslenzku
sem fólk þar um slóðir kallar
gammelnorsk. Þegar við vorum í
Gautaborg löngu síðar hittum við
tvo pilta sem vísuðu okkur á járn-
brautastöðina með þessum orðum,
Þið eruð Islendingar, sögðu þeir.
Já, sögðum við. Við vitum það,
sögðu þeir. Af hverju? spurðum
við. Jú, vegna þess að við heyrum
að þið talið úrgammel svensk!
Þessi uppákoma var skemmtileg
viðbót við bókamessuna í Gauta-
borg.
En þótt fólkið á vesturströnd
Noregs tali einhvers konar gamm-
elnorsk og Svíarnir í Gautaborg
kunni einhver skil á úrgammel
svensk þá er ekki þar með sagt að
þeir geti tileinkað sér þær fornu
bókmenntir sem til eru á þessum
tungum, hvað þá varðveitt þessa
sömu arfleifð.
Mér koma þessar sögur í hug nú
þegar myndbönd flæða inn á hvert
einasta heimili og íslenzkt bað-
stofulíf sem hélt menningu okkar
við um aldaraðir er að breytast í
einhvers konar útlendan hasar
með erlendu tali. Og nú er sú
spurning ekki eins fjarri lagi og
um miðjan sjötta áratuginn hvort
við eigum kannski eftir að kynn-
ast Islendinga sögum og öðrum
fornum ritum okkar einna helzt af
erlendum myndböndum með slíku
tali. Og auðvitað yrði samsetning-
in í anda Dallas svo að þættirnir
ættu heima í því umhverfi sem nú
gerir kröfu til þess að vera arftaki
íslenzku baðstofunnar. Á sama
tíma er fjörkippur í íslenzkri kvik-
myndagerð. Það er uppörvandi
áskorun, en þess sér sjaldnast stað
í afþreyingarstreðinu mikla.
Enginn veit hvernig styrjöldinni
um tungu okkar og menningararf
lyktar. Hún stendur nú yfir, svo
háskaleg sem hún er. Mótstöðu-
kraftur okkar minnkar að ég held
með hverju ári sem líður og senn
verður tízkan þeim vilhöll sem
þykjast vera að vernda íslenzka
menningu, en vega nú að rótum
hennar með þeirri erlendu síbylju
sem er einatt einkenni hinna nýju
ljósvaka. Jónas er höfundur þessa
fallega orðs og notar það í þýð-
ingu sinni á stjörnufræði Ursins,
en mér er til efs að hann hefði eytt
því á þá háværu fjölmiðla sem nú
læsa klónum í hvers manns huga.
Jónas Hallgrímsson var náttúru-
fræðingur og ljóðskáld; einkum
ljóðskáld. En það fer vel saman,
ljóðið og náttúruvísindin.
Mér er til efs að ljóðið gegni
lengur einhverju sérstöku hlut-
verki eins og áður fyrr. Við lifum
ekki á ljóðrænum tímum ef svo
mætti segja. Við erum fædd inn í
plast og umbúðirnar um líf okkar
eru úr gerviefni. Fyrr á öldum
nærðist fólk í goðsögulegum
dæmisögum eins og við sjáum í
hómerskviðum og biblíunni og
ljóðlistin stóð í órofa tengslum
við þessa klassísku ntenningu sem
birtist svo með sérstæðum hætti í
eddukvæðum, dróttkvæðum vís-
um og konungakvæðum síðar.
Markmið ljóðlistarinnar er nú
ekki annað en ljóðlistin sjálf. Það
vantar því mikið á að hún gegni
sama hlutverki og áður. En sem
vitnisburður um mannlegar
kenndir, tilfinningar, ást, þrá, ótta
og hatur svo eitthvað sé nefnt er
hún að sjálfsögðu mikilvæg list-
grein og verður væntanlega áfram.
Ljóðlistin er ágæt leið að mann-
inum sjálfum því hún getur sagt
hið ósagða og þótt hún geti verið
áleitin þarf hún ekki að vera óvin-
ur eða andstæðingur, heldur góður
samfylgdarmaður. En hún er að
sjálfsögðu einnig afhjúpandi í hlé-
drægni sinni, myndmáli, líkingum
og margræðni og af þeim sökum
heldur illa séður gestur í einræðis-
ríkjum. Hún gegnir kannski ekki
miklu hlutverki í tæknibúnu alls-
nægtarríki þar sem allt snýst um
peninga og markaðinn og að
koma sér áfram, eins og sagt er.
En hún er þá því mikilvægari þar
sem þjáning og ótti eru helztu
fylgifiskar mannlífsins.
En þar sem dauðinn er sú byrði
sem við þurfum öll að bera, á
Ijóðlistin einnig erindi við þá sem
eru ekki íþyngdir af neinni þjóð-
félagsógæfu, en þurfa einfaldlega
að horfast í augu við sjálfa sig og
örlög sín.
Hlutverk ljóðlistar er þannig
ekki á enda, svo lengi sem maður-
inn er háður tilfinningum sínum
og fegurðarþrá og sigur dauðans
er í augsýn. Þar sem á því verður
væntanlega engin breyting eins og
maðurinn er af guði gerður og ör-
lög hans afráðin andspænis dauð-
anum og þá ekki sízt þar sem ást-
in er augsýnilega dýpsta kennd
hans og eðli hans inngróin, mun
ljóðlistin áfram gegna því hlut-
verki í lífi hans sem nú blasir við,
þótt hún hafi glatað goðsögulegu
markmiði sínu gagnvart hetjunni.
En dýrkun hennar er ekki heldur
úr sögunni, síður en svo, og nægir
að minna á hetjur popps og kvik-
mynda.
Hetjurnar kunna nú bezt við sig
í kvikmyndum og öðrum fjölmiðl-
um en enginn veit hversu þar er
lífvænlegt þegar plastið hrúgast
upp og enginn hefur tök á að
fylgjast með allri framleiðslunni.
Þá má telja líklegt að tíminn vinsi
verðmætin úr eins og hann hefur
alltaf gert og kannski hann verði
þá til að rétta við hlutskipti ljóðs-
ins. Það á enn margt ósagt.
Ef ljóðlistin dæi á íslandi væri
það eitthvað svipað því og ef ís-
lenzka birkið hætti að laufgast
einn góðan veðurdag. Þá yrðum
við íslenzkum skógarilmi fátæk-
ari. Landið yrði naktara og fá-
skrúðugra og tengslin við það
ekki hin sömu og áður. Það yrði
eins og að glata því mikilvægasta
og dýrmætasta í lífi hverrar þjóð-
ar, goðsögninni.
Nú þegar ljóðlistin hefur yfir-
gefið guði og hetjur og snúið sér
að venjulegu fólki og hversdags-
legu lífi er þess að vænta að hún
verði áfram einn þáttur þess og
mikilvæg tengsl við arfleifð okkar
og uppruna.
Jón forseti Sigurðsson lagði
áherzlu á rétt íslenzkrar tungu
enda væri hún forsenda alls sjálf-
stæðis. Hún og landið eru hið eina
sem heyrir okkur til og ekki öðr-
um. Hún er mikilvægasta forsenda
arfleifðar okkar. Það stjórnar eng-
inn íslenzku þjóðinni sem talar
ekki tungu hennar. Við höfum
sögulega reynslu fyrir því. ís-
lenzkar bókmenntir eru skrifaðar
á þessa tungu og því eru þær okk-
ur dýrmætari en ella. Þær eru ein
af forsendum tilvistar okkar og
sérstæðs þjóðernis. Því eru þær
flestu öðru mikilvægari. Ef við
glötum tungu okkar glötum við
einnig þjóð-menningunni og sjálf-
stæðinu. Þá hrynur samfélagið. Þá
getur ný þjóð heyrt Islandi til; að
vísu; útlend þjóð, arfleifðarsnauð
og opin fyrir erlendri ásókn.
Auðnulaus þjóð í leit að sjálfri
sér; hamingju sinni; og glataðri
sjálfsvirðingu.
En sjálfsvirðingin er ekki sízt
forsenda hamingju eða höfum við
nokkurn tírna heyrt talað um ham-
ingju þeirra sem hafa glatað sjálf-
um sér? Þar sem hamingjan býr í
hjarta mannsins verður hún ein-
ungis varðveitt þar, eins og tung-
an sem við tölum og tilfinningar
sem hún lýsir.
Aristóteles segir í Stjórnmálum
að dyggð sé forsenda hamingju.
Það er dyggð að varðveita sér-
kenni sín, arfleifð og þá ekki sízt
tunguna sem er meðal annars dýr-
mæt vegna þess að hún er tengi-
liður einnar kynslóðar við aðra.
Hvísl milli kynslóða. Við fslend-
ingar sem nú lifum getum átt mik-
ilvæg samtöl við þá Sem sköpuðu
gullaldarbókmenntir okkar og það