Alþýðublaðið - 10.04.1996, Qupperneq 5

MIÐVIKUDAGUR 10. APRÍL 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
raðmorðinc
íjarnar voru brotnir sagði kona hans við aðra þá sem við voru staddir:
eldur tekur nú að saxast á limina hans Björns míns."
enda ferill Bjöms áreiðanlega orðinn
blóði drifinn þegar hér var komið
sögu. I þjóðsögunni í safni Jóns Ama-
sonar segir frá manni nokkrum sem
slapp með naumindum úr klóm
Bjöms:
„Sagt hefur það verið að gestur einn
norðlenskur gisti hjá Bimi og var hon-
um um kvöldið vísað til rúms ffammi
í skálahúsi í bænum. Þegar hann var
lagstur fyrir varð honum ekki svefn-
samt og fór ofan. Varð honum það þá
fyrir að hann þreifaði undir rúmið og
fann þar mann dauðan. Við það varð
honum ákaflega bilt, en tók það ráð að
hann lagði hinn dauða upp í rúmið og
breiddi rúmfötin yflr, en sjálfur lagðist
hann undir rúmið þar sem dauði mað-
urinn lá áður. Þegar eftir var þriðjung-
ur nætur hér um bil komu þau Bjöm
og kona hans í skálann. Hafði Bjöm
öxi í hendi og lagði í gegnum hann er
í rúminu lá, því hann ætlaði það væri
gesturinn og skyldi hann ekki frá tíð-
indum segja. Kona Bjamar segir: ,,Því
em svo lftál eða engin fjörbrot hans?“
Bjöm svarar: „í honum krimti, dæstur
var hann, en ósleitulega til lagt, kerl-
ing.“ Við það fóm þau til baðstofu. En
þegar lýsti af degi forðaði gesturinn
sér úr bænum og komst við það heill
undan.“
Síðustu ódæðisverkin
Eftir því sem ffá leið virðist vinátta
Bjöms og Guðmundar á Knerri hafa
kólnað, og er fullyrt í sumum sögum
að Bjöm haft sýnt hinum gamla vini
sínum banatilræði, fullkomlega að
ástæðulausu, Guðmundur lét málið
kyrrt liggja og hélt áfram verndar-
hendi yfir bóndanum í öxl.
Ymsum sögum fer af aðdraganda
þess að Björn Pétursson var tekinn
höndum. í Setbergsannál er ekki
minnst á önnur tíðindi ffá árinu J596
en mál Axlar-Bjamar, og ítarlega frá
því skýrt. Þar segir meðal annars:
,^Eitt sinn kom þar að til hans [Bjöms]
fömkona með þremur bömum, nokk-
uð til ára komin. Hún beiddi húsa og
fékk þau, en sem hún var um kyrrt
sest, lokkaði þessi skálkur frá henni
börnin, sitt í hvert sinn, og fyrirfór
þeim, en sem hann ætiaði að sækja
hana, var hún komin þar í skot eður
afkima einn, er í þeim kofa var...
Komst þessi fátæka kona svo þaðan
um nóttina og til sama bæjar og hún
áður hafði næstu nótt á verið. Sagði
hún þá frá, að hún hefði misst frá sér
börn sín öll. Síðan var eftir þessu
gengið, og var svo Björn tekinn og
settur fastur, en sem á hann var geng-
ið, meðkenndist hann, að 9 menn líf-
látið hefði."
Flestar aðrar sögur em samhljóða
um að tvö systkini hafi komið að Öxl
og beðist næturgistingar. Þannig segir
í þjóðsögunni í safhi Jóns Ámasonar:
„Miðvikudaginn í páskaviku komu
systkin tvö að Öxl; hiákuveður var og
orðið ffamorðið; beiddust þau gisting-
ar og var það fúslega veitt. Vom dreg-
in af þeim vosklæði og fengin önnur
föt þurr. Síðan var þeim borinn matur.
Kerling sat þar í baðstofunni og
svæfði bam; sagt er að hún hafi viljað
vara systkinin við hættu þeirri sem yf-
ir vofði og raulaði fyrir munni sér
gamla vísu í hvert sinn sem kona
Bjamar fór ffam. Vísan er svo og þó
höfð á ýmsa leið:
Gisti enginn hjá Gunnbimi
sem klœðin hefur góð;
ekur hann þeim í Igultjöm,
rennur blóð
eftir slóð
og dilla ég þér jóð.
Þegar þau systkini voru búin að
borða fór stúlkan ffam. En litlu síðar
heyrði bróðir hennar hljóð og varð
honum bilt við. Hfeypur hann þá út og
inn í fjárhús. Bjöm kom þegar á eftir;
hleypur pilturinn þá upp í garðann og
þaðan inn í heytóff sem var áföst við
húsið og komst þar út því torfið var
þítt. Bjöm kom enn á hæla honum, en
missti sjónar á honum í myrkrinu;
komst svo pilturinn í hraunið og fald-
ist í gjótu skammt frá bænum meðan
Björn leitaði. Síðan fór pilturinn út
gjótunni og komst um nóttina ofan að
Hraunlöndum.“
Næsta samhljóða frásögn er í Ár-
bókum Jóns Espólíns en í sagnaþætti
Gísla Konráðssonar segir hinsvegar að
Bjöm hafi drepið piltinn en stúlkan
komist undan við illan leik.
Grimmdarleg aftaka
Við munum aldrei vita nákvæmlega
■ Hannes Pétursson
Axlar-Björn
Hann rís við dogg og rýnir lengi fram
að rekkju gestsins dimma óttustund:
Nei ekki, nú skal þyrma loks og þó
ég þungum huga vaki
skal öx mín hvergi ötuð blóði í nótt.
Hann leggst á ný til svefns.
I súð og vegg
og svörtum skuggafýllum allt í kring
býr nálægð gestsins, rænir allri eirð
öflug og sterk, unz líkt og kmmla fast
um kverkar taki
þá rís hann upp og gengur þvert um gólf
og gest til bana heggur, fálmar hratt
um flet og mann og finnur vænan sjóð.
Felur öxi á ný að hurðarbaki.
Leggst í rekkju, fellur fast í svefn
við flæsuvind á lágu, gisnu þaki.
Ljóöið er ort árið 1953 og birtist í fyrstu Ijóðabók
Hannesar Péturssonar, Kvædabók, árið 1955.
hvað gerðist í páskavikunni 1596 í
Öxl við Breiðuvík. En hitt er víst, að
skömmu síðar var Björn Pétursson
tekinn höndum, dæmdur til dauða og
fór aftakan fram um vorið. Ymsir hafa
orðið til að véfengja að Bjöm hafi sætt
stórfelldum pyntingum fýrir aftökuna,
en í ljósi þess að Skarðsárannáll var
ritaður af samtímamanni Axlar-Bjam-
ar virðist ekki ástæða til að ætla að
miklar ýkjur séu í þjóðsögu Jóns
Árnasonar sem er næsta samhljóða
annálinum. Þjóðsagan segir:
„Ungur maður sem Olafur hét og
var náskyldur birni var fenginn til að
beinbijóta hann og höggva; vom legg-
imir brotnir með trésleggju og haft iint
undir svo kvölin yrði því meiri. Bjöm
varð karlmannlega við dauða sínum
og pyntingum, viknaði hvorki né
kveinkaði sér. Einu sinni meðan bein
voru brotin sagði hann: „Sjaldan
brotnar vel bein á huldu, Ólafur
frændi.“ Þegar allir útlimir Bjarnar
vom brotnir sagði kona hans við aðra
þá sem við vom staddir: „Heldur tekur
nú að saxast á limina hans Björns
míns.“ Gegndi þá Bjöm til og sagði:
inn er þó enn eftir og væri hann bet-
ur af‘, og var hann þá höggvinn."
Þegar hefur komið fram að Bjöm
viðurkenndi að hafa myrt níu menn,
en líkamleifar fleiri manna fundust í
bænum. Því vildu sumir meina að
hann hefði banað 14 mönnum, aðrir
sögðu 18. Síðasta taian kemur náttúr-
lega heim og saman við drauminn um
kjötbitana, en sú frásögn er vafalítið
tilbúningur. Engum efa virðist hins-
vegar undirorpið að kona hans aðstoð-
aði við morðin þegar þess þurfti, en
hún var aidrei látin taka út refsingu
svo vitað sé.
Áðurnefndur Sveinn skotti var
hengdur í Rauðuskörðum á Barða-
strönd árið 1648, og átti þá að baki
langan glæpaferil. Brynjólfur biskup
Sveinsson hafði tveimur árum áður
sagt í bréfi til Alþingis að Sveinn væri
„einn holdlegur djöfull“ og er það síst
of sterkt til orða tekið.
Sonur myrkra tíma
En ekki er hægt að skiljast við rað-
morðingjann Bjöm Pétursson bónda í
Öxl án þess að leita eftir skýringum á
morðfysn hans. Annálaritarar og þjóð-
sagnahöfundar hafa ýmislegt til mál-
anna að leggja: Allt ffá samningi við
Kölska til venjulegrar græðgi.
Bjöm Pétursson var sonur myrkra
tíma: trúlega hefur hann fæðst nokkr-
um ámm eftir að Jón Arason og synir
hans voru hálshöggnir án dóms og
laga í Skálholti. Siðaskiptin vora ís-
landi fráleitt nokkur lyftistöng: kon-
ungsvald efldist, kaþólskri hámenn-
ingu var miskunnarlaust útrýmt af
þorpurum og Stóri-dómur hvíldi ein-
sog mara yfir lífi fólks. Fátækt og fá-
fræði héldust í hendur við hjátrú og
hindurvitni: í hönd fór löng píslar-
ganga svangrar þjóðar. En þótt seinni
hluti 16. aldar hafi ekki verið ánægju-
legur tími í sögu íslendinga er ffáleitt
að kalla Axlar-Bjöm son sinnar tíðar.
Umfram allt var hann hreinræktað
ómenni, morðingi sem drap til þess að
svala fysnum sínum.
Ymislegt bendir til þess að sum
fómarlömb Axlar-Bjamar hafi hreint
ekki verið efnafólk, heldur þvert á
móti: umrenningar, förafólk og fátæk-
lingar. Þótt Bjöm hafi hirt allt nýtilegt
af líkunum er efamál að hann hafi
drepið í auðgunarskyni, enda er það
sjaldan eða ekki reyndin þegar fjölda-
morðingjar af þessu tagi eiga í hlut.
Nú er ekki vinnandi vegur að sál-
greina morðingja sem legið hefur
sundurlimaður í dys sinni í fjögur-
hundrað ár, en ætli Hannes skáld Pét-
ursson hafi ekki komist einna næst því
að varpa ljósi á hið myrka sálarlíf
bóndans í Öxl í mögnuðu ljóði. Þar
kemst Hannes að þeirri niðurstöðu að
einungis með því að svala morðfýsn
sinni hafi Bjöm getað öðlast sálarró -
ef hægt er að nota slíkt orð um mann
með sálarlíf Axlar-Bjamar. ■
Áhugamenn um Axlar-Björn ættu aö lesa
skáldsögu Megasar, Björn og Sveinn, sem út
kom 1994. Björn var líka aöalpersóna í skáld-
sögu Úlfars Þormóössonar, Sjö sólir svartar