Alþýðublaðið - 15.05.1996, Síða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MtÐVIKUDAGUR 15. MAÍ1996
framboð & fiármögnun
Tjáningarfrelsi
eða falir frambjóðendur
Eru kosningaframlög varin af tjáningarfrelsisákvæði stjórnarskrárinnar eða eru þau ógnun við lýðræðið?
Um nauðsyn þess að setja víðtækari kosningalöggjöf á íslandi, eftir Herdísi Þorgeirsdóttur.
Athugasemd ritstjóra. Herdís Þorgeirs-
dóttirflutti erindi áfundi stjómmála-
frceðinga sem haldinn var í síðustu viku
umforsetaembœttið. Herdís fjallaði á
stórfróðlegan hátt um fjármál sem
tengjast framboði tilforseta ogfjár-
mögnun íslensku stjómmálaflokkanna,
og gerði athyglisverðan samanburð á
Islandi og ýmsum öðrum lýðrœðisríkj-
um. Alþýðublaðið falaðist eftir erindi
Herdísar til birtingar og varð hún góð-
fúslega við því.
Við búum við svonefnt fulltrúa-
lýðræði. ísland er lýðveldi með
þingbundinni stjóm, þar sem fulltrú-
ar á þjóðþinginu og æðsti handhafi
framkvæmdavaldsins, forsetinn, eru
kjömir í beinni kosningu. í fulltrúa-
lýðræði veljum við okkur fulltrúa til
að stjórna fyrir okkar hönd. Kosn-
ingar em megineinkenni fulltrúalýð-
ræðisins. í þeim ákveðum við hverj-
ir eigi að túlka sjónarmið okkar og
staðfestum um leið samband okkar
við ríkisvaldið - því er kosninga-
fyrirkomulagið lykilatriði í lýð-
ræðinu.
Lýðræðislegar kosningar byggja á
þeirri forsendu að kjósandinn sé vel
upplýstur og geti á grundvelli þess
tekið skynsamlega ákvörðun - sú
forsenda er ekki lögð til grundvallar
í fulltrúalýðræðinu að fjársterkir að-
ilar geti stjórnað upplýsingaflæðinu
og skert þá heildarmynd, sem kjós-
andinn þarf að hafa til þess að geta
tekið skynsamlega afstöðu. Þvert á
móti gengur fulltrúalýðræðið út á þá
goðsögn að kjósandinn hafi yfírsýn
yfir markaðstorg hugmyndanna -
þar sem allir frambjóðendur séu í
svipaðri aðstöðu til að koma boð-
skap sínum á framfæri - rödd allra
heyrist og kjósandinn vegur og met-
ur boðskap hvers og eins, gengur
síðan að kjörborðinu - eins og hann
fær tækifæri til með reglubundnu
millibili - og kýs eins og skynsemin
býður honum.
Ef veruleikinn væri svona þá
væm ekki uppi raddir um endurbæt-
ur á kosningalöggjöfinni, um þörf-
ina á að draga úr áhrifum einkafjár-
magns í kosningum og þörfina á að
virkja almenning, til dæmis með því
að takmarka fjárstuðning við tiltölu-
lega lágar fjárhæðir - þannig að sem
flestir séu virkir þátttakendur í lýð-
ræðinu.
Feitu kettirnir og lýðræðið
I þeirri kosningabaráttu sem nú
stendur um embætti forseta íslands
hefur orðið þó nokkur umræða um
kostnaðinn við slíkt framboð. Á ís-
landi eru engin lög um slfkt. Fram-
bjóðendur til forseta verða að hafa
alla anga úti til að safna fé til barátt-
unnar - og að minnsta kosti tveir
hafa lýst því yfir opinberlega að
þeir hafi ekki treyst sér til að fara í
framboð vegna kostnaðarins. Enda
vart á færi venjulegs fólks að leggja
út tugi milljóna, sem slík barátta
krefst í öllu sínu hömluleysi. Skjót-
asta leiðin fyrir þessa frambjóðend-
ur er að leita á náðir öflugra fyrir-
tækja og fjársterkra aðila, sem
Bandaríkjamenn kalla feitu ketti. En
ástandið í framboðsmálum og fjár-
reiðum tengdum stjórnmálum hér
minnir helst á Bandaríkin fyrir
nokkrum áratugum, eða áður en víð-
tæk löggjöf var sett um endurbætur
á kosningafyrirkomulaginu árið
1974.
En í flestum ríkum hins vestræna
heims eru í gildi lög um fjárreiður
stjórnmálaflokka, opinber framlög
til frambjóðenda, upplýsingaskyldu
um styrktaraðila. Slík lög eru sett í
þágu lýðræðisins, þessa fjöreggs,
sem við þurfum stöðugt að gæta -
en aðspurður sagði Benjamín Frank-
lín þegar stjómarskrá Bandaríkjanna
lá fyrir 1789 um hvemig stjómarfar
fólkið vildi fá: Lýðræði - ef þið get-
ið haldið því.
Tæpum tveimur öldum síðar
hefðu Madison, Jefferson og fleiri
frumkvöðlar hins lýðræðislega
stjórnskipulags ugglaust snúið sér
við í gröfinni ef þeir hefðu séð alla
feitu kettina sem komnir vom með
klærnar í þetta viðkvæma gangverk.
Því svo var málum komið í Banda-
ríkjunum eftir að sjónvarpsauglýs-
ingar komu til sögunnar í kosninga-
baráttunni á sjötta áratugnum að
kostnaðurinn rauk upp úr öllu valdi.
Nixon kom ekki vel út í sjónvarpi
eins og frægt er orðið, en með að-
stoð feitra katta og fleiri vina lagði
hann fram 61,4 milljónir dollara til
að ná endurkjöri 1972. En þessar
himinháu upphæðir dugðu skammt
því hann þurfti skömmu síðar að
hrökklast úr embætti eftir að Water-
gatehneykslið leiddi í ljós stórfellt
fjármálamisferli í þessari kosninga-
barátttu. „Follow the money,“ sagði
Deep Throat við blaðamenn Wash-
ington Post og þá kom í ljós að Nix-
on hafði þegið fjölda himinhárra
framlaga að gjöf, falast eftir ólög-
legum fjárstuðningi frá fyrirtækjum
og erlendum hagsmunaaðilum, lof-
að fjársterkum aðilum sendiherra-
embættum og einnig heitið því að
ýta á eftir hagsmunum fjársterkra
stuðningsmanna í þinginu.
Að kaupa frambjóðanda
Ég spyr: Gæti hluti af þessari
mynd verið Island í dag? Hér styðja
fyrirtæki flokka og frambjóðendur
án þess að nokkur spyrji um upp-
hæðir eða nöfn, hvað þá greiðasemi
pólitíkusa í staðinn. Næsti forseti
lýðveldisins gæti hæglega verið
kostaður af tveimur til þremur stór-
fyrirtækjum - án þess að almenn-
ingur hefði hugmynd um það. En ís-
lensku stjórnarfari til málsbóta skal
bent á annað ríki sem svipað er
ástatt fyrir: Bretland, þar sem mann-
réttindasamtökin Charter 88 benda á
að íhaldsflokkurinn fái ótakmarkað-
an fjárstuðning úr einkageiranum,
Verkamannaflokkurinn frá verka-
lýðsfélögum og frjálslyndir eðli frá
hinum og þessum. Einu lögin um
þessi mál í Bretlandi eru frá 1880
og þar er frambjóðendum meinað að
eyða of miklu fé í kjördæmi sínu í
kosningabaráttunni því það gæti
skilist sem mútur. Einhvern veginn
finnst manni það saklaust að bjóða
hugsanlegu atkvæði sínu upp á
kaffibolla, án þess að það skaði hið
lýðræðislega stjómarfar. Það er mun
verri tilhugsun að einhver ónafn-
greindur aðili, sem vill kaupa sér
áhrif dæli gífurlegu fjármagni í
kosningasjóð einhvers frambjóð-
anda, og geti vænst alls konar
greiðasemi í staðinn sem oft og iðu-
lega stangast á við almannahags-
muni og heilbrigða stjórnarhætti.
En hvað? Mega menn ekki styrkja
flokkinn sinn? Er það ekki hluti af
hinu lýðræðislega stjórnarfari að
láta stuðning sinn í ljós með fjár-
framlögum? Falla kosningaframlög
undir tjáningarfrelsi? Á þetta reyndi
í frægu hæstaréttarmáli Buckley
gegn Valeo árið 1976, tveimur árum
eftir að þingið setti hina hertu lög-
gjöf. „The Federal Election Campa-
ign Act“ fól í sér hert takmörk á
framlög í kosningasjóði, takmörk á
útgjöldum til kosningabaráttu. Ein-
staklingar máttu gefa upp að vissri
upphæð sem og stuðningshópar,
sem settir eru sérstaklega á laggirn-
ar til að afla fjár í kosningasjóði, en
hvorki fyrirtæki, verkalýðsfélög,
önnur samtök né erlendir aðilar