Alþýðublaðið - 11.06.1996, Blaðsíða 8

Alla daga
Frá Stykkishólmi
kl. 10.00 og 16.30
Frá Brjánsiæk
kl. 13.00 og 19.30
Bókið bíla með
fyrirvara (síma
438 1120 og
456 2020
Þriðjudagur 11. júní 1996
Alla daga
Frá Stykkishólmi
kl. 10.00 og 16.30
Frá Brjánsiæk
kl. 13.00 og 19.30
Bókiö bíla meö
fyrirvara í sima
438 1120 og
456 2020
84. tölublað - 77. árgangur
Verð í lausasölu kr. 100 m/vsk
■ Islendingar fengu að tiltölu stærstan hluta Marshallaðstoðarinnar og nýttu fjármagnið til að
framfylgja harðari haftastefnu þvert á hugmyndafræðina sem bjó að baki aðstoðinni. Jakob
Bjarnar Grétarsson ræddi við Gunnar Á. Gunnarsson stjórnmálafræðing um áhrif Marshall-
aðstoðarinnar á íslenskt atvinnulíf og hvað réði því að við fengum svo vænan skerf
Herstöðin áhrifamikil skiptimynt
- segir Gunnar sem telur að með Marshalláætluninni sé markað fyrsta skrefið í samrunaþróun Evrópu
í nýútkomnu tímariti Sögufélagsins
er að finna merkilega grein eftir
Gunnar Á. Gunnarsson um ísland og
Marshalláætlunina 1948-1953. Hún
byggir á doktorsritgerð sem Gunnar
lagði fram 1989 við London School of
Economics and Political Science. Rit-
gerðin hefur ekki farið víða þrátt fyrir
að í henni megi finna athyglisverðar
uppgötvanir, til dæmis er lúta að at-
vinnuþróun og pólitískum afskiptum
af henni. Stjómvöld hafa ekki falast
eftir ritgerðinni en Gunnar gerir ekki
mikið úr þvf, segist hafa lagt hana í
Landsbókasafnið þar sem allir hafi að-
gang að henni.
íslendingar fá meira en
stríðshrjáð lönd
„íslendingar fengu í styrk 29,3
milljónir dollara," segir Gunnar um
hlut okkar í Marshallaðstoðinni. „Það
er að vísu ekki stór partur af þeirri
heildaraðstoð sem veitt var til allra
þátttökuríkja viðreisnaráajtlunarinnar.
Þetta voru 16 ríki, en íslendingar
fengu 209 dollara á íbúa meðan næsta
ríki, Hollendingar, fengu 109 dollara.
Þetta er athyglisvert því ísland var
ekki beinn þátttakandi í stríðinu. Hins
vegar ber á það að líta að íslendingar
misstu talsvert af framleiðslutækjum
sem urðu fyrir tundurduflum. Þannig
urðu íslendingar fyrir tjóni og auðvit-
að gengu framleiðslutækin úr sér á
þessum tíma. En eyðileggingin hér er
ekki neitt sem hægt er að bera saman
við það sem gerðist annars staðar þar
sem stríðið var raunverulega háð. Þar
sem Marshallaðstoðinni var ætlað,
samkvæmt orðanna hljóðan, að fjár-
magna viðreisnaráætlun Evrópu, við-
reisn efnahagslífs, framleiðslutækja og
atvinnutækja í stríðshrjáðum löndum
Evrópu þá vekur það vissulega athygli
hvað ísland fékk vænan skerf.“
Herstöðin styrkir samnings-
aðstöðu
Hvað varð til þess að við fengum
hlutfallslega svo stóran part kökunn-
ar?
„Síðari tfma rannsóknir benda til
þess að megin tilgangur Marshalláætl-
unarinnar hafi verið að efla alþjóða-
viðskipti. Einnig að koma í veg fyrir
að þjóðimar lokuðu sig af og kæmu
sér upp nýjum höftum. Þetta tengdist
að sjálfsögðu hagsmunum Bandaríkj-
anna. Þeir stóðu vel að vígi, voru með
framleiðslukerfi í toppstandi og þurftu
auðvitað á miklum viðskiptum að
halda. Þetta tengdist líka hemaðarleg-
um hagsmunum þeirra, baráttu sem
var milli austurs og vesturs - milli
hugmyndakerfa kommúnismans og
kapítalismans. ísland kemur inn í það.
Að vísu voru hér skilyrði sem má
kannski bera saman við Evrópulöndin
að því leyti að gjaldeyrisforðinn var
nær uppurinn. Það var ákveðin réttlæt-
ing á því að óska eftir aðstoð með ein-
hverjum hætti. Upphaflega ætluðu ís-
lendingar að gera það með þeim hætti
að njóta viðskiptavildar og geta þann-
ig átt aðgang að mörkuðum fyrir sinn
fisk. En fljótlega gerðu íslensk stjóm-
völd sér grein fyrir því að Marshallað-
stoðin hafði ekki bara þessa hreinu
efnahagslega þýðingu að fá markaði
fyrir fiskinn heldur hafði hún einnig
pólitíska þýðingu."
Telur þú að Bandaríkjamenn haft
þarna verið að leggja inn fyrir her-
stöðinni ú Miðnesheiði?
„Það má segja að íslendingum hafi
tekist að hagnýta sér hernaðarlegt
gildi landsins til þess að afla hærri að-
stoðar heldur en þeir hefðu ella feng-
ið. Þeir áttuðu sig mjög fljótlega á því
að þetta var mjög áhrifamikil skipti-
mynt fyrir aðstoð.“
Mennirnir sem skiptu máli
„Það vom mjög margir sem komu
að þessu máli,“ segir Gunnar aðspurð-
ur um þá íslendinga sem helst komu
að samningum um Marshallaðstoðina.
„Áhrifamesti aðilinn í þessu sambandi
er ríkisstjómin. Utanríkisráðherra allt
þetta tímabil var Bjami Benediktsson
og viðskiptaráðherra fyrstu árin Emil
Jónsson frá Alþýðuflokknum og síðan
Bjöm Ólafsson frá Sjálfstæðisflokkn-
um. Þeir hafa haft mest um þetta að
segja. En ríkisstjórnin í heild kom
mikið að þessu máli og ber að nefna
sjávarútvegsráðherra sem vom Jóhann
Jósepsson, útgerðarmaður úr Eyjum
og ráðherra fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
og sömuleiðis Ólaf Thors. Hann var
alþekktur fyrir afskipti af útgerðarmál-
um. Landbúnaðarráðuneytið höfðu
með höndum framsóknarmaðurinn
Bjami Ásgeirsson sem var formaður
Búnaðarfélags fslands og síðar Her-
mann Jónasson sem var formaður
Framsóknarflokksins á þessum tíma
og fulltrúi flokksins í bankaráði Bún-
aðarbankans sem var með í lánastofn-
un landbúnaðarins. Ríkisstjómin skip-
aði síðan ákveðna einstaklinga til að
sjá um útfærslu á þessu máli og gera
að framkvæmdaáætlun um nýtingu
fjármagnsins. Veigamestu embættis-
mennimir, sem halda um framkvæmd
málsins voru Þórhallur Ásgeirsson
ráðuneytisstjóri í Viðskiptaráðuneytis-
ins og þá varðandi framkvæmd máls-
ins á innlendum vettvangi. En sá sem
kom langmest við sögu hvað varðaði
samskiptin við Bandarfkin og hafði
mest áhrif á að íslendingar komu jafn
vel út í þessum samningum var Thor
Thors. Hann var þá sendiherra í
Washington og fyrrum þingmaður
Sjálfstæðisflokksins. Hann var mjög
áhrifamikill á þessu sviði sem og á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna."
Tilgangur aðstoðarinnar
virtur að vettugi
Þetta hefur ekki veríð lagt fyrir al-
menning d neinn hdtt? Nei, allt ( einu
kom Atómstöðin eftir Laxness upp í
hugann?
„Nei, út af fyrir sig ekki. En tildrög
þess að ég fór að rannsaka þetta er í
sjálfu sér ekki það atriði. Marshall-
áætlunin á íslandi er mjög áhrifamikið
dæmi um fjárfestingastefnu íslensku
ríkisstjómarinnar á fyrstu ámnum eftir
stríð. Það má segja að nýbyggingaráð
sé fyrsta meiriháttar dæmið um slíkt.
Þegar nýsköpunin á sér stað, nýsköp-
unartogararnir eru keyptir og svo
framvegis. Þetta er dæmi um opinber
afskipti af þróun atvinnulífsins og
mjög áhrifamikið sem slíkt og hafði
mjög afgerandi áhrif á efnahagslíf
okkar. Þó að þetta hafi ekki haft í för
með sér opnari utanríkisviðskipti, eins
og var nú tilgangurinn með þessu öllu
- tilgangurinn var að opna utanríkis-
viðskipti, þá tel ég að Marshalláætlun-
in hafi ekki leitt það af sér, að minnsta
kosti ekki til skamms tíma. Hins vegar
þá tengdust íslendingar við þetta þró-
un sem var að heíjast í Evrópu og hef-
ur nú leitt okkur inná Evrópskt efna-
hagssvæði. Það má segja að Marshall-
áætlunin sé eitt fyrsta skrefið í sam-
runaþróun Evrópu og markaði raun-
verulega línuna. Þau ríki sem tóku þátt
f henni tengjast þessari hugmynda-
fræði um opnari utanríkisviðskipti og
frjálsari viðskiptahætti. Síðan leiðir
það eitt af öðm hingað sem við emm
komin nú - Evrópusambandið - Evr-
ópskt efnahagssvæði. Mjög athyglis-
vert í því sambandi er að Islendingar
notfærðu sér Marshallaðstoðina til að
viðhalda höftunum. Það gerði þeim
auðveldara að viðhalda mjög harðri
haftastefnu einkum framan af þessu
tímabili. Ríkisstjómin fær þarna fjár-
magn til þess að spila úr og útdeila til
tiltekinna verkefna sem þeir telja
Bjarni Benediktsson var utanríkis-
ráðherra allt þetta tímabil.
„Það má segja að ís-
lendingum hafi tekist
að hagnýta sér hernað-
arlegt gildi landsins til
þess að afla hærri að-
stoðar heldur en þeir
hefðu ella fengið."
æskileg en geta á hinn bóginn haldið
uppi harðri tolla- og vemdarstefnu á
almennum innflutningi. Við brugð-
umst ekki við til samræmis við til-
ganginn en það var ákveðin skilningur
og velvild sem íslendingar mættu í
þessum efnum. Þar hefur samningaað-
staða okkar gagnvart herstöðinni tví-
mælalaust haft mikið að segja. Náttúr-
lega hefur það jafnan verið notað að
ísland sé smátt og hagkerfi þess við-
kvæmt.“
Frumatvinnugreinar hagnast
„Niðurstöðurnar komu mér á
óvart,“ segir Gunnar. „Kjarninn í
minni rannsókn var ekki síst að kafa
ofan í þessi ríkisafskipti af atvinnuþró-
un þar sem ríkisvaldið er að reyna að
stýra henni. Þær hugmyndir vom uppi,
í tengslum við Marshallaðstoðina, að
gera atvinnulífið fjölþættara. Sú hefur
ekki orðið raunin. Að vísu má segja
að með því að byggja áburðarverk-
smiðju, síðar sementverksmiðju og að
virkja í Soginu þá hafi grundvöllur
verið lagður að vissri fjölbreytni. En
þó vom þessar framkvæmdir fyrst og
fremst til að þjóna frumatvinnuvegun-
um. Fulltrúar þeirra höfðu langmest
áhrif á stefnumörkunina í Marshall-
áætluninni. Þeir höfðu mest um það að
segja hvert fjármagnið fór og megin-
þunginn var lagður í frumatvinnu-
greinamar, landbúnað og sjávarútveg
eða þjónustu við þessar greinar.
Áburðarverksmiðjan var klárlega
þjónusta við þessar greinar enda var
henni stýrt af landbúnaðarráðuneyt-
inu. Þar réðu áhrifamenn eins og
Bjami Ásgeirsson sem var landbúnað-
arráðherra á ámnum 1947-49 og for-
maður Búnaðarfélags íslands. Einnig
má nefna Steingrím Steinþórsson, for-
sætisráðherra frá 1950-53 - þá var
verið að deila um þessa peninga líka,
hann var framkvæmdastjóri Búnaðar-
fclags íslands. Þessir fmmatvinnuveg-
ir halda áfram að styrkjast mjög. Ef að
það hefði verið farið að óskum útlend-
inga þá er vafamál að vöxtur fiski-
skipastólsins hefði orðið jafn ör og
hann varð vegna Marshallaðstoðarinn-
ar. Eins er vafamál að Áburðarverk-
smiðjan hefði nokkru sinni verið
byggð því menn litu svo á í Evrópu að
það væri í samkeppni við verksmiðjur
sem átti að byggja þar.“
í ^ -í }
r ' . j I - l j ’ O' • f y -I i y i , | .r'- .| ; ) ■ n ri (|l r

-l )
, / \ | ■ i i y i i f 1 !' m y ) r l
i ó / I í . U l : !. U ói-a 1.1 A )
Afmælisfagnaður Reykjavíkurlistans
verður haldinn
í Súlnasal Hótel Sögu
fimmtudaginn 13.06 '96
en þann dag fyrir tveimur árum síðan tók
Reykjarvíkurlistinn við stjórnartaumunum í Reykjavík.
Húsið opnar klukkan 20.00
Ókeypis aðgangur.
Dagskrá:
- Kynnar kvöldsins verða þau Tómas R. Einarsson og Linda Blöndal.
- Ávarp borgarstjóra, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir.
-Ávarp, Skúli Helgason.
- Strengjakvartett, nemendur úrTónlistarskóla Reykjavíkurflytja
strengjakvartett eftir Kolbein Einarsson.
- Margrét Sigurðardóttir söngkona syngur nokkur lög.
- Nemendur úr Listdansskóla íslands dansa ballett eftir David Greenall
við Bolero Ravels.
- Ávarp, Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur.
- Hljómsveitin SOMA leikur nokkur lög.
•/■// ílflill i'/fÍt' iy:)íllllil' ■"ll'lllll,
i : : ; ' / / " // f I ■ I í !l I' j-'l :ill I !■ !l I,
Sjáumst!