Alþýðublaðið - 20.11.1996, Blaðsíða 5

MIÐVIKUDAGUR 20. NÓVEMBER 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
a
■ Hrafn Jökulsson ræðir við Ólaf Jóhann Ólafsson rithöfund og kaupsýslumann um nýja skáldsögu,
viðskipti og hugvit, álver og pólitík, peninga og framhaldslíf
k a p a v e
* - í skáldskap og viðskiptum
að hann hasli sér völl í viðskiptum á ís-
landi? Það telur hann ólíklegt, en hefur
meiri áhuga á möguleika íslendinga á al-
þjóðlegum mörkuðum.
„Ég hef aldrei velt því fyrir mér að fara út
í viðskipti á íslandi, og þekki markaðinn
hérna heima mjög lítið. Stundum koma til
mín íslendingar sem eru að reyna fyrir sér
vestra, og þá greiði ég götu þeirra eftir
mætti,“ segir Ólafur og gerir að umtalsefni
sóknarfæri íslendinga á sviði tölvutækni og
hugbúnaðarframleiðslu. „Ég efast um, að
það sem þjóðin þurfi sé nýtt álver. Mér
finnst álver ekki beinlínis smella inn í það
sem við þurfum hérna heima. Það nýtir
kannski einhver fallvötn, en mikilvægara er
að nýta það sem býr hérna„ - hann bankar í
ennið. „Ég er ekki sérfræðingur í málinu, en
mér virðist það bera keim af einhverjum ný-
lenduhugsunarhætti að einblína á lausnir
einsog álver. Þetta er ekki framtíðin. Hún
liggur í allt öðru. Byltingin sem orðið hefur
í Bandaríkjunum á sviði margmiðlunar,
tölvutækni, Internetsins - er ekki búið að
finna almennilegt íslenskt orð yfir það? -
fór af stað af því þar hafa lítil fyrirtæki að-
gang að áhættufjármagni. f staðinn fyrir að
henda peningum í brotajárn væri nær að
gera eitthvað svipað hérna heima. Líttu á
fyrirtæki einsog Marel og Oz, þau eru dæmi
um hvað er hægt að gera. Það skiptir engu
máli núorðið hvar þú ert í heiminum. Fyrir-
tækin sem ég er í núna eru dreifð um allt:
Eitt er í Boston, annað í Utah hjá mormón-
unum, þriðja í Liverpool á Englandi... Þegar
maður er að ákveða hvort maður setur pen-
inga í nýtt fyrirtæki er fyrsta spurningin:
Hefur það aðgang að fólki með menntun á
þessu sviði? Síðan kannar maður hversu
margir útskrifast með tiltekna menntun úr
háskólum á svæðinu, og þá hvort mörg fyrir-
tæki eru að keppa um þennan mannskap. A
íslandi er enginn skortur á hæfu mennta-
fólki, en það skortir tækifæri... Strákarnir í
Oz standa framarlega í heiminum á sumum
sviðum, og það er ekki síst mikilvægt að
þeir starfa á íslandi. Þeir eru með gott
starfslið og það eru ekki þrjátíu fyrirtæki að
keppa við þá um hæfasta fólkið. Mikilvæg-
ustu eignir fyrirtækja í þessum bransa labba
heim til sín á kvöldin - starfsfólkið. Vöxtur-
inn í efnahagslífi Bandaríkjanna síðustu ár,
sem réði úrslitum um sigur Clintons um
daginn, kom til vegna þessa iðnaðar sem
byggir eingöngu á fólki og hugviti. Það eru
ekki bílaverksmiðjur, stálsmiðjur eða olíu-
fyrirtæki sem lögðu grunninn að batanum,
heldur hugbúnaðarfyrirtækin. Þar er allur
hagvöxturinn í Bandaríkjunum. Sama er
uppá teningnum þegar litið er á hlutabréfa-
markaðinn."
Margs vísari blaðamaður spyr hvort Ólaf-
ur ætti ekki að skella sér út í pólitík.
Hann skellihlær.
„Ég held að ég yrði ekki mikill pólitíkus!
í stórfyrirtækjunum eru margir og harðsnún-
ir flokkar. Ég hef alltaf haldið mig utan við
slíka flokkadrætti, og ekki fundist eftirsókn-
arvert að taka þátt í þeim leik.“
Vöxturinn í efnahagslífi
Bandaríkjanna síðustu ár,
kom til vegna iðnaðar sem
byggir eingöngu á fólki
og hugviti.
Gegnum glerhurðina í stofunni sé ég
blaðamann og ljósmyndara Morgunblaðsins
tvfstíga á ganginum. Pétur Már er hinn alúð-
legasti að spjalla við þau, einsog verseraður
forsetaritari.
Ég spyr um staðhæfingu í formála skáld-
sögunnar. Þar segir: Þeir sem hafa legið
andvaka um nœtur og óttasl um líf sitt vita
að ritverk koma að litlu haldi þegar á reyn-
ir. Starf þeirra sem fást við skriftir verður
sífellt tilgangsminna og Ktilfjörlega...
Með leyfi: Hver skrifaði þessi orð - Ólaf-
ur Jóhann Ólafsson eða Tómas Tómasson?
„Mig langaði að skrifa formálann þannig
að fólk spyrði þessarar spurningar: Hver tal-
ar hér? Hver hefur þessar skoðanir? Mig
langaði að koma róti á huga lesenda. Fá þá
til að spyrja: Til hvers í fjandanum er mað-
urinn að skrifa þessa bók?“
Þegar Ólafur Jóhann drepur niður fæti á
íslahdi virðist hver stund þaulskipulögð, líkt
og hjá'erléndum fyrirmönnum í opinberri
heimsóícfi. Pétur Már, útgáfustjóri Vöku-
Helgafells, sér um að raða niður viðtölum
fjöímiðla: við ákveðum stefnumót Alþýðu-
blaðsins og Ólafs Jóhanns klukkan tólf þrjá-
tíu á fimmtudegi. Rithöfundurinn tekur á
móti mér í glæsilegri íbúð við Freyjugötu;
Dagur-Tíminn er nýfarinn af vettvangi og
þegar samtalinu lýkur bíða blaðamaður og
ljósmyndari Morgunblaðsins.
í stofunni rek ég strax augun í frægt mál-
verk Nínu Sæmundsson af Steini, og stend
sjálfan mig að því að hrósa Ólafi í huganum
fyrir að ráðstafa ekki öllu ríkidæmi sínu á
Wall Street. „Ég held að Nína sé besti portr-
ett-málari íslendinga, það er einsog hún sjái
inn í kvikuna á fólki,“ segir Ólafur. Það er
sorg í málverkinu. „Við Steinn vorum her-
bergisfélagar í mörg ár,“ segir Ólafur Jó-
hann. Ég man ekki betur en Steinn hafi dáið
tveimur árum áður en Ólafur fæddist, og
lyfti brúnum í spurn. Það kemur uppúr dúm-
um að foreldrar Ólafs áttu málverkið, en
mó^ur hans var reyndar ekkert um fyrir-
myndina gefjð,
Við sptjumst niður með kaffi sem kólnar
ósnert.n?ssta klukkutímann: Ólafur hefur lag
á að halda athygli manns, hvort sem er í eig-
in persónu eða skáldskap sínum.
Við tölum um nýju skáldsöguna. Lávarð-
ur heims: Aðalpersónan, Tómas Tómasson,
er íslendingur sem býr í Bandaríkjunum og
kemst óvænt í mikil efni. Hann ávaxtar sinn
dollar á verðbréfaþingum og verður ríkari
og ríkari. Jafnframt fæst hann við skáldskap
og verður heimsfrægur á íslandi... Hljómar
kunnuglega? En auðæfin færa Tómasi tak-
markaða.gleði, og þegar þessi lesandi klár-
aði bókina kom ritningargrein upp í hugann,
aldrei þessu vant: Hvað stoðar það manninn
að eignast allan heiminn, ef hann fyrirgjörir
sálu sinni?
„Já, ég get alveg skrifað undir þessa túlk-
un,“ segir Ólafur Jóhann, „þó ég sé ansi
slakur í að túlka eigið krot. Það sem mig
langaði að gera í þessari sögu var að fleygja
Tómasi útá skautasvell, kippa fótunum und-
an honum - og sjá hvað gerðist. Hvort hann
myndi spjara sig eða ekki. í leiðinni langaði
mig einfaldlega að segja sögu, og ég hafði
gaman af því. Ég var ekkert óskaplega þung-
búinn á svip þegar ég skrifaði þessa bók.
Þótt ég leiði Tómas í ýmsar villur, vona ég
að lesendur geti stundum glott út í annað að
minnsta kosti."
Alveg áreiðanlega. En ein af kveikjum
bókarinnar var reyndar útvarpsviðtal við sál-
fræðing, sem Ólafur Jóhann heyrði í jólafríi
á íslandi. Sálfræðingurinn upplýsti að
áhyggjur af skuldum væru í 90 prósentum
tilvika ástæða fyrir þunglyndi íslenskra karl-
manna. Tómas Tómasson vinnur í happ-
drætti.
„Ég hugleiddi lengi hvort það væri of
klisjukennt, of ódýr lausn. En ég ákvað samt
að láta slag standa, enda er allur heimurinn
að reyna að vinna í happdrætti. Ég geri það
Mig langaði að koma róti
á huga lesenda. Fá þá til að
spyrja: Til hvers í fjandanum
er maðurinn að skrifa
þessa bók?
samt ekki að þungamiðju sögunnar, heldur
er vinningurinn höggið sem kippir fótunum
undan söguhetjunni."
Lávarður heims hefur verið í smíðum í
nokkur ár og síðasta bók Ólafs, Sniglaveisl-
an, varð til á þeim tíma. Kostuleg aðalper-
sóna Sniglaveislunnar, grallarinn og mat-
hákurinn Gils Thordersen, stingur einmitt
upp kollinum í nýju bókinni. „Ég stóðst ekki
mátið að hleypa honum að,“ segir Ólafur
einsog hann sé að tala um nákominn en dá-
lítið bilaðan ættingja. „Hann þjónar sínum
tilgangi. Hann veit það sem aðrir vita ekki.“
Eftir að Tómas Tómasson dettur á bólakaf
í lukkupottinn kynnist hann samfélagi hinna
ríku í Bandaríkjunum. Lýsingar Ólafs Jó-
hanns á því eru afdráttarlausar: Yfirborðs-
mennska, snobb, innihaldsleysi. Er það
svona sem þessi heimur kemur Ólafi Jó-
hanni sjálfum fyrir sjónir?
Ég efast um, að það sem þjóðin þurfi sé nýtt álver.
Mér finnst álver ekki beinlínis smella inn í það sem við
þurfum hérna heima.
„Ég get ekki annað en játað því. Við get-
um orðað það svo, að ég hafi haft aðgang að
þessum heimi, og að mér hafi stundum borið
skylda til að koma fram í honum - um leið
og ég hef forðast hann eftir megni. í þessu
bisnissharki hefur mér ávallt fundist þessi
yfirborðsheimur mesta plága. En ég þekki
hann helstil vel og sumum finnst óskaplega
gaman að þvælast í honum.“
Nú langar blaðamann að fá eitt á hreint.
Miklar sögur hafa gengið í mörg ár um vel-
gengni og ríkidæmi Ólafs Jóhanns. Nú skrif-
ar hann bók sem í fljótu bragði virðist stefnt
gegn þeirri kenningu að peningar skipti tals-
verðu máli í lífinu. Hvað eru peningar mikil-
vægir í huga Ólafs?
„Það væri hroki og tilgerð að halda því
fram að peningar skipti engu máli. Fólk þarf
að borða og það þarf þak yfir höfuðið, og
svo framvegis. Sjálfur hef ég aldrei gert
neitt eingöngu til að eignast peninga. Hins-
vegar geta peningar skapað manni ákveðið
frjálsræði, svo maður geti gert það sem
maður vill - innan gæsalappa - og sé ekki
uppá aðra kominn. Það er eftirsóknarvert, en
ég hef engan áhuga á peningum peninganna
vegna. Ég á ákaflega bágt með að þola
hroka í mönnum sem halda að peningar geri
þá merkilegri en annað fólk.“
En rnaður sem hefur ekki meiri áhuga en
þetta á peningum - afhverju snýr hann sér
ekki alfarið að ritstörfum, sérstaklega í ljósi
þess að hann hefur efni á því?
„Ég get ekki neitað því, að það er ákveð-
inn hluti viðskipta sem ég hef gaman af. Ég
var orðinn hundleiður á því sem ég var að
gera hjá Sony og ákvað að hætta: ég var orð-
inn þræll og hafði ekki tíma í eitt eða neitt.
Þetta var brjálæði. Reyndar ætlaði ég aldrei
út í viðskipti og ef einhver hefði haldið því
fram við mig fyrir tíu, ellefu árum hefði ég
hlegið að viðkomandi. En staðreyndin er sú,
að mér þykir gaman að byggja upp fyrirtæki,
en ég hef engan áhuga á að reka þau. Það er
gefandi að skapa fyrirtæki frá grunni og fá
klárt fólk með sér. Ég hef verið að vinna í
því sem kallað er gagnvirk margmiðlun, og
get þessvegna ekki einasta tekið þátt í að
byggja upp ný fyrirtæki, heldur ný svið, nýj-
an iðnað. Þetta er ákveðin fíkn. Þegar ég
hætti hjá Sony ákvað ég að gera hlutina eftir
mínu höfði: Taka ekki þátt í neinum dagleg-
um rekstri, verja ekki nema helmingi af tíma
mínum í viðskipti, og þá í að byggja upp og
búa eitthvað nýtt til. Ég hef miklu meiri
tíma til ráðstöfunar núna, en ég held ekki að
það myndi henta mér að vera öllum stundum
við skriftir."
Sköpunarþörfin sem Ólafur Jóhann lýsir
þegar hann talar um að byggja upp fyrirtæki
- á hún kannski eitthvað skylt við skáld-
skap?
„Það er mikið til í því. Maður byrjar með
hugmynd og einhverja sýn á hvemig eigi að
hrinda henni í framkvæmd. Þetta er ekki
ósvipað því að skrifa skáldsögu: búa til
heim og persónur. Og þegar bókin er búin er
framhaldslífið hjá lesendum. Svipað er þetta
með fyrirtæki, þau fara að lúta eigin lögmál-
um þegar þau eru komin með mörgþúsund
starfsmenn."
Þegar hér er komið sögu flytur Ólafur
greinargóðan fyrirlestur um rekstur stórfyr-
irtækja í Bandaríkjunum. Tíðindamann Al-
þýðublaðsins á íslandi hlýtur að sundla. Ég
skipti um umræðuefni: Kemur ekki til greina