Alþýðublaðið - 09.01.1997, Blaðsíða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 9. JANÚAR 1997
■ Margrét Elísabet Ólafsdóttir skrifar frá París og segirfrá einu dularfyllsta málverki listasögunnar
sem nýlega komst í eigu Orsay- safnsins
Uppruni heimsins
L'Origine du monde eða Uppruni heimsins eftir Gustave Courbet.
Lacan-hjónin geymdu leyndarmálið svo vel að
það var ekki afhjúpað fyrr en eftir lát Jacques.
Aðeins örfáir vinir þeirra voru leiddir í sannleik-
ann um tilvist þess á þeim 27 árum sem verkið
var í eigu þeirra. Sérstök athöfn fylgdi sem
undanfari afhjúpunarinnar og var henni ætlað
að tryggja þögn þeirra sem trúað var fyrir
leyndarmálinu.
Sannleikann allan og engan tepru-
skap hefðu getað verið einkunnarorð
franska nítjándu aldar málarans
Gustaves Courbet (1819-1877).
Raunhyggnari en hann urðu menn
ekki um miðbik þeirrar aldar sem
ljósmyndin haslaði sér völl og
franska myndlistarakademían barð-
ist í dauðateygjunum við að verja
sín gildi og setja tálma í veg bylting-
arsinnaðra myndlistarmanna sam-
tímans.
Bannhelgi
Courbet var einn þeirra sem barð-
ist með oddi og egg við oft aftur-
haldssama, einráða dómnefnd sem
valdi verk á hina tvíæru samsýninga
í Grand Palais í París, þá helsta
tækifæri myndlistarmanna til að
koma verkum sínum opinberlega á
framfæri og öðlast virðingu og við-
urkenningu enn dómharðari og oft
lítt upplýsta sýningargesta úr röðum
vaxandi borgarastéttar.
Fyrirmyndarfegurðarskyn aka-
demíunnar í anda Ingres stóð fyrir
allt sem Courbet forðaðist í mál-
verkinu. Hann vildi mála konuna og
veröldina alla eins og hún kom hon-
um fyrir sjónir. Hvorki í upphafna
fegurð né draumóra, aðeins nakinn
sannleikann. Raunverulegt, holdlegt
kvenfólk. Hann var auðvitað ekki
einn um að vilja fanga veröldina
ófegraða og konuna eins og hann sá
hana. Yngri listamenn með Manet í
fararbroddi tókst einnig að koma við
velsæmiskennd góðborgaranna með
áræði og áður óþekktu þori. En á
meðan Olympía Manets starði vissu-
lega ljóslifandi, nakin og ófeimin í
augun á sýningargestum á „samsýn-
ingu hinna úthýstu" árið 1863, -
með hægri hendina að því er virtist
kæruleysislega lagt yfír persónuleg-
asta staðinn, - var Courbet að velta
því fyrir sér hvemig hann gæti mál-
að einmitt þennan sama stað á
raunsannan hátt. Lengi vel fór hann í
kringum efnið í leit að leið til að
bijóta bannhelgina. I nektarmyndum
hans mátti sjá glitta í forboðna lík-
amshluta og í landslagsmyndum
hans af hellisskútum sjá fræðingar
myndhvörf. Árið 1866 steig Courbet
loks skrefið til fulls og lét áform sín
rætast. Utkoman var L’origine du
monde, Uppruni heimsins, sem ný-
verið komst í eigu Orsay-safnsins í
Pans.
Á sýningu sem safnið kom upp í
byrjun vetrar var saga verksins rak-
in, en hún er full af leyndardómum
og ósvöruðum spurningum. Uppruni
heimsins hefur alltaf, þar til nýlega,
verið í eigu einkasafnara sem yfir-
leitt hafa ekki kært sig um að hafa
hátt um þessa eign sína. Fleirum
hafði verið sagt frá því en sýnt það
og því var vel hægt að efast um
raunverulega tilvist þess. Aðeins ein
óskýr svarthvít ljósmynd, sem eng-
inn veit hver tók né hvers vegna,
studdi grun manna um að einhvern-
tíma hefði verkið verið til. Óvissan
og orðrómurinn voru auðvitað
kveikjan að goðsögninni sem skap-
aðist í kringum verkið sem kemst
langleiðina með að slá við dulúðinni
sem sveimað hefur í kringum Mónu
Lísu.
Ekki fyrir allra augum
Uppruni heimsins er lítið olíumál-
verk, aðeins 46 sentímetrar á hæð og
55 sentímetrar á breidd. Ekki virðist
stærðin þó hafa áhrif á aðdráttarafl-
ið. Rithöfundurinn og listheimspek-
ingurinn Bemard Tesseydre sem rit-
að hefur sögulega skáldsögu um fer-
il verksins, (Le Roman du l’Origine)
setur fram þá kenningu að tyrkneski
ríkiserindrekinn Khalil-Bay hafi
fengið verkið í kaupbæti þegar hann
pantaði annað og stærra verk af Co-
urbet, sem listamaðurinn hafði sett
upp hátt verð fyrir. Málverkið Svefii-
inn, sem einnig er til sýnis í Orsay,
sýnir tvær naktar konur sofandi í
faðmlögum, og er tvímælalaust eitt
af meistaraverkum listamannsins.
Annar listfræðingur, Michele Hadd-
ad, telur að Khalil-Bay hafí pantað
bæði þessi listaverk hjá Courbet.
Hvað síðarnefnda verkið er vissan
alger, en livað Upprunann varðar er
það eitt víst að Khalil-Bay var fyrsti
eigandi þess. Haddad telur að kynni
hans og málarans hafi gert Upprun-
ann mögulegan. Sameiginlegur
áhugi þeirra á kvenlegu holdi hafi
ýtt á eftir Courbet með framkvæmd-
ina. Listamaðurinn hefði þó tæplega
látið sér detta í hug að mála kviðinn
einan og á milli læranna hefði hann
ekki verið áhugamaður um erótískar
ljósmyndir þær sem á þessum upp-
hafsárum ljósmyndatækninnar seld-
ust grimmt undir borðið.
Khalil-Bay var á þessum tíma bú-
inn að yfirgefa utanríkisþjónustuna
og Ifklega vegna þess að hann var
sýktur af sýfilis. Uppruni heimsins
gæti því átt að hafa verið feigðaróð-
ur hans til fyrra lífs, síðasta minn-
ingin um helsta unað holdsins, upp-
runa lífs og dauða, kenningum
Haddad er fylgt eftir. Eitt er vitað,
Khalil-Bay hafði verkið ekki upp
fyrir allra augum heldur faldi það á
bakvið grænt tjald, sem hann aðeins
dró frá fyrir útvalda gesti sína. Þeir
fáu sem fengu að sjá dýrðina áttu
auk þess erfitt með að lýsa því:
Vissulega mynd af konu. En höfuð-
lausri, handalausri og fótalausri.
Lýsingarnar voru yfirdrifið kím í
goðsögn.
Khalil-Bay var ekki lengi eigandi
verksins. Hverjum hann seldi það er
óvitað því aðeins ein frásögn er til af
því. Rithöfundurinn Edmond du
Goncourt segist hafa fengið að líta
leyndardóminn augum árið 1889 þar
sem hann var falinn á bakvið annað
málverk eftir Courbet, Le Chateau
de Blonay, en getur þess ekki heima
hjá hveijum. Næst fréttist af því til
sölu árið 1913 á listaverkasölu Bern-
heim-Jeune í París. Næstu áratugina
er nokkuð á hreinu hvar það var, í
híbýlum ungverska listaverkasafnar-
ans Havatny baróns í Búdapest, nán-
ar tiltekið inni á einkaskrifstofu
hans. Havatny átti stórt safn nútíma-
verka sem hann lánaði oft á sýningar
hér og þar í Evrópu, án þess þó að
hleypa Uppruna heimsins út úr húsi.
Það er ekki fyrr en í síðari heims-
styrjöldinni sem slóðin fer aftur að
óskýrast. Hús Havatny er yfirtekið
af nasistum, síðan kommúnistum og
listaverkum hans stolið. Sjálfur
hafði hann flúið til Parísar þar sem
honum var boðið að kaupa aftur
hluta af eigin verkum árið 1946.
Meðal þeirra var Uppruni heimsins.
v
Leyndarmál Lacans
Tæpur áratugur leið, baróninn var
í fjárhagskröggum og vildi selja.
Sálfræðingurinn Jacques Lacan, sem
þá var ungur og óþekktur, en nýgift-
ur Silvíu fyrrum eiginkonu George
Bataille, fékk veður af því að verkið
væri til sölu heima hjá vini sínum
myndlistarmanninum André Mass-
on. Jacques og Sylvía ákváðu að
kaupa verkið, en í staðinn fyrir að
hengja það upp með öðrum lista-
verkum í íbúð sinni við Lille götu,
sem liggur á kafla meðfram hlið
Orsay safnsins, fóru þau með það í
sveitahús sitt úti á Bretagne skaga.
Áður höfðu þau þó fengið Masson
til að mála felumynd, erótískt lands-
lag, sem þau létu setja í sérstakan
ramma. Hægt var að opna eina hlið
hans, renna Masson verkinu út og
þar með afhjúpa Uppruna heimsins.
Lacan-hjónin geymdu leyndarmálið
svo vel að það var ekki afhjúpað fyrr
en eftir lát Jacques. Aðeins örfáir
vinir þeirra voru leiddir í sannleik-
ann um tilvist þess á þeim 27 árum
sem verkið var í eigu þeirra. Sérstök
athöfn fylgdi sem undanfari afhjúp-
unarinnar og var henni ætlað að
tryggja þögn þeirra sem trúað var
fyrir leyndarmálinu. Lacan minntist
ekki einu sinni á verkið undir rós í
fjölmörgum fyrirlestrum sínum um
myndlist, ekki einu sinni eftir að
hann var í brennidepli fyrir hneyksl-
anlegar sálfræðikenningar sínar
snemma á áttunda áratugnum. Það
var ekki fyrr en eftir lát hans árið
1982 að Sylvía Ijóstraði því upp að
þau hefðu átt Uppruna heimsins í öll
þessi ár.
Handalaus - fótalaus
- höfuðlaus
Sylvía hafði tvisvar sinnurn sam-
þykkt að lána verkið á sýningar áður
en hún lést árið 1993. Tveimur árum
síðar ákváðu erfingjar hennar að
gefa verkið til Orsay safnsins uppí
erfðaskattsgreiðslur. Sama ár fór það
á sýninguna Masculin, féminin. Le
sexe dans l’art í Pompidou listamið-
stöðinni. Nú í haust var L’origine du
monde hengt upp í Orsay í sal sem
verkið deilir með Svefninum (Le
Sommeil), Le Chateau de Bonay
stúdíu af La femme au perroquet, -
öðru hneykslanlegu verki eftir Cour-
bet, - einni hellamynd og feluverki
Massons, að ógleymdu Tyrkneska
baði Ingres, sem áður var einnig í
eigu Khalil-Bay. Verkið er því ekki
lengur hulið sjónum manna.
Uppruni heimsins er fyrsta mál-
verkið í listasögunni sem sýnir
kvensköp á svo raunsæjan og opin-
skáan hátt. Þeir eru óteljandi sem
fylgt hafa í kjölfarið, en sjónarhom-
ið sem og nafnleysi fyrirsætunnar -
enginn veit hver sat fyrir - gerir það
að verkum að jafnvel listskoðendur í
lok tuttugustu aldar fara hjá sér
þarna í Orsay, verða feimnir, og
þora sumir varla að horfa á verkið
nema útundan sér. Sköp konunnar
blasa við áhorfandanum svo blygð-
unarlaust að sagt er að þarna hafi
Courbet náð hápunkti raunsæis-
stefnu sinnar. Kynfærin ein, án eig-
anda. Kynfæri Konunnar: Kona kyn-
líf. Verkið hefur skilið fleiri en einn
eftir algerlega ringlaðan. Lacan vildi
meina að málverkið breytti áhorf-
andanum sjálfum í málverk.. Var
hann með Uppruna heimsins í huga?
Aðrir hafa orðið til að benda á að
það geti verkið ekki, „hún“ er
handalaus, fótalaus, höfuðlaus. En
sköpin eru í forgrunni, skapahárin
og mjúk opin lærin. Þau blasa við
áhorfandanum, bjóðandi eða ekki;
það er erfitt að horfast í augu við
sköp. ■