Tíminn - 07.01.1969, Side 7

ynjpTTf)r>r;)/)n.M)p.D'yyppiypti'wytppt )ji7 op uin/^v^ r>^<v^'r :?w ^tivv ti i) "h i p h n * v i>* n v i) i •> 11) i ,s * ^ tjvpv ti ■';f
ÞRIÐJUDAGUR 7. janúar 1969.
TÍMINN
7
Karl Kristjánssorv fyrrv. alþingismaður:
Sturlunga-
geðið þarf aðhald
Sturlungageðið þarf aðhald
Um þessar mundir talar al-
menningur mikið um það, að
virðing fyrir Alþingi fari mjög
minnkandi, þingræðið sé van-
máttugt, en flokksræði færist
ískyggilega í aukana.
Ekki er þetta af tilefnislausu,
því er miður. Öllum kemur
saman um, að þjóðin sé í stór-
kostlegum vanda stödd. En
ekki hefir það getað hafið Al-
þingi til virðulegra vinnu-
bragða né eytt flokkadrætti.
Ekki hefir af heilindum ver-
ið reynt að samfylkja öllu liði
á Alþingi til baráttu við vanda-
málin. Finnst þó flestum utan
þings, að ekkert hefði verið
eðlilegra-
Útlit er fyrir að haldið verði
áfram sama spilinu og að und-
anförnu, en ekki stokkað upp,
þótt allt sé komið á ringulreið
í borðinu og skakkt á hendi
líka.
Fáir virðast gera sér nokkra
von um, að fjórða gengisfell-
ingin takist betur en hinar
fyrri með sama liðskosti. „Full-
reynt er þríreynt“, segir líka
máltækið.
Margir óttast að veikur meiri
hluti grýpi í vanmætti sínum
til örþrifaráða svo sem: niður-
lægjandi aðstoðar erlendis frá
og enn meiri skuldasöfnunar er-
lendis, er veiki sjálfstæði þjóð-
arinnar; kalli yfir hana af-
skipti og tilætlunarsemi er-
lends valds.
Hversvegna sagði ríkisstjórn-
in ekki prúðmannalega af sér,
og beitti sér um leið fyrir því,
að allir góðir íslendingar tækju
í bróðerni höndum saman við
úrlausnir hins mikla vanda?
Þannig er spurt með ýmsu orða
lagi og breytilegum áherzlum.
Þreifa þarf eftir rótum, til
þess að fá laukrétt svar.
Hvar eru ræturnar?
Þegar ólag er á hlutunum,
er gjarnan deilt á menn þá.
sem fyrir málunum standa.
Hinsvegar eru þeir oft fulltrú-
ar — og leiksoppar — skipu-
lags, sem miklu frekar ætti að
deila á og fordæma, af þvf að
þar eru ræturnar. Þó að ein
stakir menn séu fiarlægðir. vill
sagan endurtaka sig. ef skipu
laginu er þá ekki breytt um
leið.
Alþingi er stofnun. Ráðning
manna til þeirrar stofnunar er
undirrót þess, hvernig þar er
staðið að málum — og unnið
að stjórnmálum í landinu yfir-
Ieitt.
íslenöingar eru deilugjarnir
enn í dag eins og á Sturlunga-
öld. Kosningafvr’i-komulagið til
Alþingis má ekki vera þannig.
að það ýti á menn til að skipa
sér f margar fylkingar. sem
eiga í ófriði sín á mill’ eins
og það þó vissulega gerir.
Kosningakerfið er til orðið
fyrir tækifærissinnað Sturlunga
geð í skjóli rangtúlkaðra kenn
inga um fullkomið lýðræði.
Stjórnmálaflokkarnir hafa
hróflað upp kerfi þessu í á-
föngum (1933, 1942, 1959) eftir
því, sem henta þótti einhverri
samfylkingu þeirra á hverfulu
augnabliki hverju sinni.
Síðustu breytinguna gerði Al-
þýðuflokkurinn að skilyrði —
að sagt var, — ef hann ætti að
gerast félagi Sjálfstæðisflokks-
ins í „Viðreisnarstjórninni“,
sem þeir kölluðu, en vafalaust
hefir orðið miklu ófarsælli
stjórn vegna samstovnunnar.
heldur en hún hefí; ->■■'5ið tivn'
þessara flokka, sem hefði einn
borið ábyrgðina.
Hentisemibreytingarnar á
kosningakerfinu hafa verið mið
aðar við flokkastríðsávinning á
líðandi stundum. Hinsvegar
reynt að réttlæta þær með því,
að þær væru gerðar til þess
að jafna áhrif atkvæðisréttar
manna í landinu; alveg eins og
það væri ekki hægt með öðru
heilbrigðara og einfaldara móti.
Og ennfremur gerðar með það
fyrir augum, að gefa fleiri skoð
anahópum tækifæri til að koma
fulltrúum inn á Alþingi, en það
er byggt á þeim óraunsæa skiln
ingi, að lýðræðið sé því full-
komnara því auðveldara sem
er fyrir fólkið að skipa sér í
margar ágreiningsfylkingar.
Reynslan sýnir, að lýðræði er
eins og annað mannlegt frelsi,
að því leyti, að það þarf skyn-
samlegt aðhald, annars verður
það óstjórn eða stjórnleysi og
óskapnaður.
Hvernig er kerfið í stuttu máli?
I. 37 þingmenn eru kosnir í
5—6 þingmanna kjördæm-
um með hlutfalls kosning-
um.
II. 12 þingmenn eru kosnir
með hlutfallskosningum í
Reykjavík.
III. 11 menn eru tíndir upp til
þingmennsku úr .val fall-
inna frambjóðenda til of-
análags eða jöfnunar milli
flokka á „kúnstlegan hátt”.
Þetta eru menn, sem kjör-
dæmin hafa hafnað, en
kallaðir samt landskjörnir.
Þetta kerfi felur í sér:
1. Lýðræði kemst ekki að við
val manna til framboðs. Val
ið og röðun á ’lsta verður
fárra manna verk. Prófkjör
má heita óframkvæmanlegt,
svo að gagni geti talizt.
2. Efstu menn listanna — cinn
eða fleiri — eru sama sem
kom.iir að um leið og þeir
hafa fengið sæti á listum
sínum. Um þá er í raun og
veru ekki kosið á kosninga-
daginn. Hið einstaklings-
bundna val almennings er
fyrirmunað Flokkurinn kýs
og er kosinn.
3. Þeir, sem komast að, finna
meira til ábyrgðar gagnvart
flokknum sem fyrirtæki, en
gagnvart kjördæminu eða
kjósendum þess.
4. Uppbótarþingmennirnir
koma inn í þingið eins og
fyrir happdrætti. Þeir hafa
fallið, og hverjum ætli
þeim standi næst að launa
upprisuna? Ætli þeim finn-
ist það ekki vera flokkur-
inn?
Kerfið er grundvallað á fiokks-
hyggju. Það býður út td flokka-
dráttar. Þingmenn eru beinlínis
kosnir til ósamkomulags.
Útkoman líka: fjórir þing-
fiokkar og sá fimmti boðaður.
Afleiðing: Alþingi ómegnugt
að skapa hiá sér sterka sam-
stöðu, þó að allir viti að henn-
ar þyrfti með. tíl þess að mæta
sigurvænlega þeim mikla vanda
sem þjóðin stendur franimi fyr-
ir og núorðið dylst engum.
Nærri stappar að leitað sé
stuðnings frá erlendu valdi,
eins og á Sturlungaöld, þó enn
sé í formi fiárstuðnings.
Hlýtur ekki að minnka virð-
ing og traust Alþingis við
svona aðstæður?
Ekki verður það heldur mælt
eða vegið. hve ill áhrif ábyrgð
arlítil og öfgafull málfærslu-
barátta margflokkakerfis hefir
á hugsunarhátt, athafnalíf og
þegnskap allan í landinu.
Hvað á að gera?
Breyta kosningakerfinu. Taka
upp einmenningskiördæmi um
land allt. Skipta landinu í jafn-
mörg kjördæmi og þingmenn
eru. Það er mjög auðvelt.
ÍRaunar mætti, að mínu áliti,
fækka þingmönnum dálítið, en
láta þingmenn þess í stað hafa
betri starfsaðstöðu á þingi og
meiri aðstoð við undirbúning
mála).
Kostir einmenningskjördæma
eru margir:
— Persónuleg, bein meirihluta-
kosning.
— Auðvelt samband mili fram-
bjóðanda og kjósanda.
— Frambjóðandi verður sjálf-
ur að duga í kosningabarátt-
unni.
— Prófkjör auðvelt
— Þingmaðurinn ber fyrst og
fremst ábyrgð gagnvart sínu
afmarkaða kjörsvæði og
kjósendum þess og kemst
ekki hjá því að finna til
hennar á herðum sér og
standa fyrir máli sínu gagn-
vart ákveðnum aðiljum.
Getur ekki með hægu móti
skotið sér bak við flokkinn
eða samþingsmenn (þ. e.
þingmenn sama kiördæmis).
Verður um leið sjálfstæðari
gagnvart flokknum. Þetta
dregur úr flokksræði og
skilar inn í þingið betri og
sjálfstæðari liðskosti.
Alltaf síðan nýja kosnúiga-
kerfið var lögleitt (1959) hafa
komið úr hverjum kosningum
til setu á Alþingi, sífellt fleiri
og fleiri menn (aðalmenn og
auðvitað ekki síður varamenn),
sem ég að vísu efast ekki um
að séu sómamenn, en mundu
aldrei ná kosningu í ein-
menningskjördæmi og ekki
einu sinni láta sér detta í hug,
að b.jóða sig þar fram.
Ilér á landi hefir aldrei verið
óblandað einmenningskjör-
dæmakerfi, en allt virðist mér
benda til að við íslendingar höf
um mikla þörf fyrir aðhald
þess skipulags.
Einmenningskiördæmi leiða
af sér svonefnt tveggjaflokka-
kerfi. Sú er augljós reynsla
erlendis.
Tveggja flokkakerfi kemur í
veg fyrir stjórnarkreppur, af
því að meirihluti er jafnan fyr-
ir hendi til að mynda þingræð-
islega ríkisstjórn. Á engum
samsteypustjórnum þarf þá að
halda og engum hrossakaupum
milli flokka í stjórnarathöfn-
um. Kjósendur þekkja þá flokk
ana af ávöxtum þeirra ósaman-
hrærðum. Hver veit nú t.d. með
sanni hver ávöxturinn er frá
hvorum ríkisstiórnarflokki?
Hvað er hvorum meira að
kenna eða þakka? Slíkt ástand
ruglar kjósandann i ríminu.
Undir tveggja flokka kerfi
dregur úr öfgum og yfirboðum
bæði hjá stjórnarflokki og
stjórnarandstöðunni. Stjórnar-
flokkurinn (meirihlutinn) ber
óskipta ábyrgð á stjórnarathöfn
um. Stjórnarandstaðan (minni-
hlutinn) vill verða meirihluti
og verður þá að búast við því
að þurfa einn að standa við
orð sín — og sparar því stóru
orðin.
Stjórnmálabaráttan verður
ábyrgðarfylh’i. Stjórnarfarið
jafnvægisbetra og traustara.
Er þröngt innan tveggja flokka
kerfis?
Ekki kvarta Engilsaxar yfir
því að svo sé. Menn hafa um
tvennt að velja í aðalatriðum.
Þeir skipa sér í þann flokkinn,
sem vinnur fyrir þær skoðanir.
sem þeir aðhyllast mest. Leit-
ast síðan við að koma fram inn-
an flokksins sínum sérsjónar-
miðum, ef þau eru einhver. En
stofna ekki til ósættis og klofn-
ings milli sín og þeirra, sem í
megin atriðum geta átt. samleið
enda torvelt að koma upp sér-
flokki, þ.e. kljúfa flokkinn.
Þannig skipulag þarf Sturl-
unsageðið að setja sér, til þess
að halda sér í skefjum.
Reynslan er ólýgnust.
Hlutfallskosningar eyðilögðu
Veimar-lýðveldið í Þýzkalandi
(1919—1932) og Fjórða-lýð-
veldi Frakklands (1946—
1957).
Erum við ekki á sömu leið-
inni og þau lýðveldi?
Er nokkurt vit í því, að
ganga opnum augum út á kunna
heljarþröm?
Einhverjir kunna að vilja
vitna til grannþjóða okkar á
Norðurlöndum um að þar séu
hlutfallskosningar til þjóE-
þings. Og rétt er. það, að tais-
verðu leyti, þótt frábrigðilegt
sé nokkuð, Þessar þjóðir virð-
ast enn sem komið er betur
þola sundrungarkraft hlutfalls
kosninga en við og aðrir þeir,
sem ég hefi til vitnað. Hins-
vegar hafa þó niðurstöðurnar
alls ekki alltáf verið vandrec.?f„
lausar hjá þeim.
Ungir menn.
Ungir menn í Sjálfstæðis-
flokknum virðast hafa komið
auga á þá hættu, sem Alþingi
og stjórnmálin yfirleitt eru í,
vegna kosningakerfisins.
Ungir Framsóknarmenn tala
einnig jákvætt um þessi efni.
Hitt hefi ég ennfremur hér
og þar á förnum vegi nokkra
unga menn úr hinum stjórn-
málaflokkunum, sem virtust á
sömu skoðun.
Heiður sé öllum þessum
ungu mönnum fyrir þetta. Ósk-
andi er, að þeir láti að sér
kveða til úrbóta. Þeir eiga líka
við framtíðinni að taka.
Flokksleg nærsýni og vani.
Vanabundnir einstaklingar
eru á móti öllum breytingum
ævinlega.
Heyrzt hefur mótmælaálykt-
un gegn einmenningskjördæm-
um frá Alþýðuflokknum.
Flokksræðið vill lifa: „Allt,
sem lifir, lifa girnir. Lífið heli
móti spyrnir", — hvort sem
það er þarft líf eða óþarft.
Verði landinu skipt í ein-
menningskjördæmi og þar með
lagður grundvöllur að tveggja
flokka kerfi, þá endurfæðist
væntanlega hið pólitíska líf í
landinu og menn raða sér upp
í hægri og vinstri fylkingu, ef
svo má að orði kveða. Til þess
þarf máske nokkrar kosningar,
en þannig hlýtur þróunin að
verða.
Núverandi flokkar eru orðnir
sómasamlega gamlir, enda far-
ið að slá úti fyrir þeim stund-
um, að því er stefnurnar snert
ir. Milli skyldustu flokkanna
eiga sér oft stað um kosningar
bræðravíg í stað bróðernislegr
ar samvinnu og villir það um
fyrir fjölda fólks — og gerh’
það áttavillt í flokkavali.
Ég vil mega ætla, að áður-
nefnd mótmæli Alþýðuflokks-
ins verði endurskoðuð og leið-
rétt af ungu fólki hans og frjáls
lyndum áhugamönnum þar um
þjóðarhag.
í raun og veru finnst mér
engir geta. að vel athuguðu
máli. verið á móti þessum und-
irstöðubótum, nema kommún-
istar. sem vilja að þjóðskipu-
lagið hrynji, ef þeir eru þá nú-
orðið einhveriir til í landinu,
svo harðsvíraðir.
Standið saman.
Úr öllum áttum kveður nú
við: Standið saman. alþingis-
menn! Standið saman. íslending
ar, um land allt!, — annars
getur illa farið.
Og víst er það og rétt, að
menn standa um of sundurlynd-
ir og dreifðir
Óðaverðbólgan sem hér er
að setja allt á hausinn. drepa
ráðdeildina og ráðvendnina og
brjála mat á lífsgildum, verð-
ur aldrei sigruð, nema með
samstilltu átaki stjórnmála-
manna og almennings.
Samkeppni margra stiórn-
málaflokka um lýðhylli kyndir
verðbólgueldinn og ræktar á-
byrgðarlítið hugarfar.
Framhald á bls 15