Morgunblaðið - 05.01.2001, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. JANÚAR 2001 C 5
BÍÓBLAÐIÐ
V
estrinn er hin séram-
eríska kvikmynda-
grein og er jafngamall
kvikmyndasögunni
sjálfri. Rætur hans
liggja djúpt í þjóðar-
vitund Bandaríkjanna
en efniviðurinn er sóttur í þann þjóð-
sagnararf sem hin unga þjóð var að
skapa sér. Hugmyndin um kúrek-
ann, sem er engum háður og getur
aðeins treyst á sjálfan sig, sína byssu
og sinn hest, varð fljótt goðsagnar-
kennd og meginumfjöllunarefnið
voru átök siðmenningar og hins
villta. Kúrekahetjan hefur sittlítið af
þessum andstæðum í sér, hann er
heiðursmaður í eðli sínu, réttsýnn og
göfugur, en um leið er hann einfari
sem getur aldrei almennilega hlítt
reglum samfélagsins. Hin blóðugu
átök landnemanna við frumbyggja
landsins skiluðu sér inn í fyrstu
vestrana, og táknuðu indíánar ásamt
ræningjum og útlögum þær hættur
sem steðjuðu að ef farið var út fyrir
mörk samfélagsins. Flestir vestrar
eiga að gerast á árunum frá 1865 til
1890, en það ár var skipulögð and-
spyrna frumbyggjanna brotin end-
anlega á bak aftur í orrrustunni við
Wounded Knee og hvíti maðurinn
vann vestrið.
Fyrstu vestrarnir
Sú spenna og sjónræna upplifun á
víðáttu landsins sem efnið bauð uppá
reyndist brátt fullkominn efniviður í
vinsælar kvikmyndir. Ein fyrsta
heilsteypta kvikmyndin sem gerð
var í bandarískri kvikmyndasögu
hafði sterk vestraeinkenni, en það er
The Great Train Robbery, sem Edw-
ins S. Porter gerði árið 1903. Þar gaf
að líta lestarrán, byssubófa og eft-
irför á hestbaki. Myndin sló í gegn
hjá áhorfendum sem tóku andköf yf-
ir spennandi bardaga um borð í lest á
fleygiferð og ribböldum sem skutu
saklausa borgara. Mikil vestrafram-
leiðsla var í gangi á áratugunum sem
á eftir fylgdu og stór hluti þeirra var
framleiddur á færibandi. Enda voru
skilyrði til framleiðslu ódýrra kú-
rekamynda í Kaliforníufylki. Allt
sem til þurfti voru hestar, eyðimerk-
ur og kúrekaföt og þetta var auð-
fundið, ýmist í fataskápum afa og
ömmu eða í klukkustundar fjarlægð
frá Los Angeles. Þó unnu nokkur
framleiðsluver að gerð vandaðra
vestra, og liggja nokkrir slíkir eftir
einn af stóru leikstjórum þögla tíma-
bilsins, Cecil B. De Mille, en mynd
hans, The Squaw Man, frá 1913 er
líklegast fyrsti vestrinn sem gerður
var í fullri lengd.
Gullöld vestranna hófst á fjórða
áratugnum en náði hámarki á þeim
fimmta, eftir að nokkrir leikstjórar
sem verið höfðu að störfum á þögla
tímabilinu létu til sín taka. John
Ford ruddi brautina en eftir hann
liggur fjöldi sígildra vestra, á borð
við Stagecoach, My Darling Clemen-
tine, The Searchers og The Man
Who Shot Liberty Valance. Þess má
geta að Orson Welles horfði á Stage-
coach aftur og aftur áður en hann
gerði meistaraverkið Citizen Kane,
því hann taldi mynd Fords geta
kennt sér allt sem hann þyrfti að vita
um kvikmyndalistina.
Margir góðir vestrar voru gerðir í
kjölfar brautryðjandastarfs John
Fords. Einhver fullkomnasta birt-
ingarmynd einfarans sem kemur út
úr auðninni, hjálpar varnarlausum
borgurum og hverfur svo einsamall á
vit sólarlagsins er í kvikmyndinni
Shane, sem George Stevens gerði ár-
ið 1953. Stórbrotið landslag háslétt-
anna varð líkt og ein aðalpersónanna
í vestrum Anthony Mann þar sem
James Stewart lék hetjurnar og í
Red River eftir Howard Hawks. Í
myndum Hawks og John Fords fest-
ist John Wayne jafnframt í sessi sem
holdgervingur kúrekans á hvíta
tjaldinu.
Vestrar tímbilisins einkenndust af
auknum samfélagslegum og siðferði-
legum vangaveltum, og segja má að
innra ferðalag hetjunnar verði jafn
mikilvægt byssuhasarnum. Í Broken
Arrow var sjónum beint að sam-
skiptum hvítra og indíána og í kvik-
myndina High Noon hafa margir les-
ið táknræna framsetningu á
ofsóknum McCarthy-tímabilsins.
Spagettí og breytt viðmið
Á sjöunda áratugnum höfðu vin-
sældir kúrekamynda dvínað umtals-
vert, og stór hluti vestrahefðarinnar
færðist nú yfir á vettvang sjónvarps-
töðvanna. Á þessu tímabili kynnumst
við þó landvinningum annarrar þjóð-
ar í hinni sérbandarísku kvikmynda-
grein. Spagettívestrinn er umfram
aðra tengdur ítalska leikstjóranum
Sergio Leone og dollaramyndum
hans með hinum þá tiltölulega
óþekkta Clint Eastwood í aðalhlut-
verki. Myndir þessar eru óperur kú-
rekageirans, langar og stílfærðar,
hrjúfar og svalar. Sam Peckinpah
steig einnig fram á sjónarsviðið á
þessum árum en hann átti eftir að
leiða greinina inn í hringiðu áttunda
áratugarins með myndinni The Wild
Bunch. Þegar sú mynd skall á bíó-
gestum árið 1969 urðu vatnaskil í
vestrahefðinni, hetjurnar voru
óþokkar og sundurtættir líkamar
löggæslumanna hneyksluðu góð-
borgara. Einnig má segja að karl-
mennskudýrkun kúrekamyndanna
nái sjúskuðu hámarki í mynd Peck-
inpahs.
Í myndum á borð við Little Big
Man og Soldier Blue fer áhrifa sam-
félagsgagnrýni ’68-kynslóðarinnar
að gæta. Málstaður indíánans, sem
hefðin hafði mestmegnis meðhöndl-
að sem skrækjandi byssufóður, var
nú tekinn upp og allt sýnt. Little Big
Man sýndi fall Custers hershöfð-
ingja og manna hans við Little Big
Horn í allt öðru ljósi en kvikmyndin
They Died With Their Boots On
hafði gert árið 1941. Í stað hugrakkr-
ar hetju birtist áhorfendum áttunda
áratugarins nú vitstola maður sem
sigaði mönnum sínum út í opinn
dauðann. Þekktasta atriði Soldier
Blue sýnir gereyðingu riddaraliðs á
indíánaþorpi, en það þótti spegla of-
beldið sem fór fram í Víetnam á sama
tíma. Í Hannie Caulder leikur Raq-
uel Welch svívirta konu í uppreisn
gegn karlaveldinu. Vestrar þessa
tíma einkenndust þannig af endur-
skoðun á þeim samfélagsgildum sem
klassíski vestrinn hafði í heiðri, og
endurskoðun á sjálfri vestrahefðinni,
líkt og skopstælingin Blazing Saddl-
es er skemmtilegt dæmi um.
Hnignun vestrans
Hási ofurtöffarinn Clint Eastwood
lagði mark sitt á vestrahefðina öll
þessi ár og er hinn sígildi vestri The
Outlaw Josey Wales einn af há-
punktum hans ferils. En jafnvel
hann gat ekki haldið greininni á floti
á níunda áratugnum sem einkennd-
ist af algeru áhugaleysi á öllu því
sem tengdist sporum eða kúreka-
höttum. Margar kenningar hafa ver-
ið settar fram um hnignun vestrar-
hefðarinnar. Tímar voru breyttir, sú
kynslóð bíógesta sem ólst upp við
vestra var hætt að fara í bíó og sú
fortíð sem kúrekinn táknaði höfðaði
síður til borgarbúa í Bandaríkjunum.
Þótt vestrinn hafi átt sín blóma-
skeið og sín niðurlægingarskeið lifir
hann enn í frásagnarhefðinni þangað
sem kvikmyndagerðarmenn sækja
innblástur í beinni eða óbeinni mynd.
Á síðasta áratug aldarinnar hafa þó-
nokkrir vestrar verið gerðir, og ber
þar helst að nefna velgengni Kevins
Costner með kvikmynd sína Dances
With Wolves. Þegar sú mynd hreppti
Óskarinn árið 1990 höfðu verðlaunin
eftirsóttu ekki fallið í skaut vestra-
myndar síðan 1931. Þá hafa myndir á
borð við The Last of the Mohicans og
Wyatt Earp sótt í þjóðsagnabrunn-
inn sem hefðin byggist á. Einn mark-
verðasti vestri samtímans er þó lík-
lega Unforgiven, en þar gerir Clint
Eastwood upp sakirnar við vestra-
hefðina. En þó að hægst hafi á fram-
leiðslu vestra upp á síðkastið lifa
gömlu vestrarnir góðu lífi í endur-
sýningum sjónvarpsstöðva og bíða
þolinmóðir í hillum myndbandaleig-
anna eftir nýjum og gömlum áhorf-
endum.
The Searchers: John Wayne í sígildum vestra Johns Ford.
Vestrinn er vinsæl-
asta kvikmynda-
grein bandaríska
kvikmyndaiðnaðar-
ins. Blómaskeið
hennar er að vísu
löngu liðið, en
menn hafa haldið
áfram að horfa á og
búa til vestra fram
til dagsins í dag.
Heiða Jóhanns-
dóttir reifar sögu
þessarar sígildu
kvikmyndagreinar.
Síðasti móhíkaninn frá 1992: Þjóðsagnahefðin lifnar við.Spaghettivestrinn The Good, the
Bad and the Ugly: Clint Eastwood
stelur senunni.
The Great Train Robbery: Byssubóf-
ar gripu strax bíógesti heljartökum .
Vestrinn fyrr og nú
Nútímalegur vestrasmellur: Kevin
Costner í Dansar við úlfa.
um héruð
Þá riðu hetjur