Morgunblaðið - 31.01.2001, Side 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 31. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
R
ITGERÐASAFN Suz-
anne Brøgger sem lagt
er fram til bókmennta-
verðlauna Norðulanda-
ráðs heitir Seiður
(Seid). Einn dönsku gagnrýnand-
anna lét bókartitilinn fara í taugarn-
ar á sér af því að Suzanne væri þar
með að setja sig á háan hest, skipa
sjálfa sig „norn“ og gefa í skyn að
bókin væri seiðandi. „Norn“ er hins
vegar ekki rétta orðið – Suzanne er
sjálfskipuð „völva“. Og hún ekki af
verra taginu.
„Seið hún hvar
er hún kunni ...“
Í Seiði eru fimmtíu kaflar; grein-
ar, örstuttar hugleiðingar, langar
ritgerðir og nokkur viðtöl – allt frá
síðasta áratug síðasta árþúsunds.
Eins og völvu sæmir sér Suzanne
„vítt og um vítt um veröld hverja“.
Hún segir full fyrirlitningar að
krafa rauðsokkanna á áttunda ára-
tugnum um að hið persónulega ætti
að verða pólitískt hafi náð fram að
ganga á óvæntan hátt þegar öll
heimsbyggðin hafi verið neydd til að
glápa á buxnaklauf valdamesta
manns heimsins vikum saman og
gaumgæfa hans sæðisbletti á lær-
lingskjól.
Suzanne Brøgger (f. 1944) fædd-
ist í því landi sem áður hét Ceylon,
nú Sri Lanka. Hún ólst upp í Aust-
urlöndum og var orðin táningur
þegar hún flutti til Danmerkur. Hún
er bæði heimsborgari og Erki-Dani
samtímis. Hún hefur ferðast mikið
og stöðugt áratugum saman. Rit-
gerðir hennar um lönd og þjóðir eru
ekki bara slagferðugar og ögrandi
heldur ákaflega upplýsandi eins og
ritgerðin um Sviss í Seiði. Góð er
líka grein hennar um Japan en hún
segir Japanir séu svo greindir að
þeir hafi skilið hvernig á að lifa með
mörgum hliðskipuðum heimum án
þess að blanda þeim saman. Þannig
getur japanskur skrifstofumaður
drukkið sig á skallann, faðmað for-
stjórann og öskrað af hjartans lyst í
karaoke kvöldsins en daginn eftir
hafi ekkert af þessu „gerst“. Þetta
sé hagkvæm leið til að eiga við flók-
inn og samsettan veruleika. Til að
halda öllu aðgreindu þarf fyrst að
flokka veruleikann og aðgreining
sviðanna krefst aga og nákvæmni
sem á djúpar rætur í japanskri
menningu. Spurningin er hvort
hægt er að flytja aðferðina út og
hvernig við hin eigum að fást við
samsettan veruleika okkar?
Eins og alvöru völva lætur Suz-
anne ekki glepjast af léttúðugri
tækni- og framfaratrú heldur er hún
svartsýn á framtíðina. Hún segist
sjá æ fleiri dæmi um mannskilning
sem sér finnist grófur og ljótur og
felist í því að telja að enginn sé neins
virði nema hann sé frægur og ríkur.
Seiður er yfir fjögur hundruð síð-
ur, greinarnar eru misjafnar að
gæðum og Suzanne, sem þýddi
Völuspá á dönsku hér um árið, hefði
vel mátt minnast þess að það má ná
miklum áhrifum með fáum orðum –
að minnsta kosti ef maður er völva.
Meira um það persónulega
og pólitíska
Kirsten Thorup (f. 1942) skrifar
hjartaskerandi skáldsögu um ást-
ina, dauðann og valdið. Bókin heitir
Bonsai en það er nafnið á japönsku
dvergtré sem þarf að rækta og móta
eftir kúnstarinnar reglum svo að
það verði fagurt.
Bókin er byggð upp eins og kín-
versk askja, fyrst er frásögn manns
sem er í sálgreiningu og talar í
fyrstu persónu um sjálfsmorð konu
sinnar og sálarkröm sína. Í næsta
kafla fylgjumst við í hefðbundinni
þriðju persónu frásögn með upp-
vexti Nínu nokkurrar á landsbyggð-
inni þar sem hún er lögð miskunn-
arlaust í einelti. Þegar hún fer að
heiman, sautján ára, ákveður hún að
þurrka út fortíðina, verða ný, verða
sitt eigið sköpunarverk. Hún þegir
að mestu, neitar enn að koma út úr
sínum heimi en þegar hún er ein æf-
ir hún sig á að tala án mállýskunnar
sem hún er alin upp í. Tungumál
hennar verður hljómlaust, eigin-
leikalaust, sjálf er hún ómótaður
leir.
Það er engin tilviljun að hún
kynnist manni sínum, Stefan, strax
eftir að hún kemur til borgarinnar.
Hann hefur beðið eftir svona konu.
Þriðji hluti bókarinnar eru bréf
Nínu til foreldranna um það hvernig
Stefan mótar hana, kennir henni,
tuktar hana til og býr loks til úr
henni rithöfund. Þau eru mjög fá-
tæk. Hún vinnur tvö launuð störf en
hann er í myndlistarnámi. Hún af-
sakar og réttlætir og gerir sig til
fyrir foreldrunum. Fjórði hlutinn
segir sögu Stefans af sambandinu.
Þau Nína hafa þá verið skilin í
fimmtán ár. Hann hefur slegið í
gegn sem leikstjóri og sviðsmynda-
hönnuður en er að deyja úr alnæmi.
Hann hefur valið að deyja fyrir eigin
hendi fremur en að veslast upp.
Hann segir leikhúsheiminum að
hann sé að deyja úr hvítblæði af því
að hann heldur að enginn viti að
hann sé hommi. Hann hefur valið
Nínu og Elínu, dóttur þeirra, til að
hjálpa sér við þessa síðustu sýningu
sem breytist úr harmleik í hroll-
vekju. Fimmti hlutinn segir frá tím-
anum fyrir dauða Stefans í þriðju
persónu en í þeim sjötta tekur Nína
orðið aftur og lýsir bakslaginu eftir
dauða mannsins síns fyrrverandi og
loks lokast skáldsagan með ramma-
sögunni aftur.
Í Bonsai er sem sagt sjö sinnum
skipt um sjónarhorn og sagan er
ansi flókin og stundum langdregin.
Hún er samt geysilega sterk. Sam-
búð Stefans og Nínu er beint fram-
hald af einelti bernskuáranna. Stef-
an er eins og Henry Higgens í My
Fair Lady, hann formar Nínu og býr
til konu sem hentar honum og segir
loks: „I think she’s got it ...“ en þá er
þetta líka búið. Samband þeirra
tveggja lýsir valdatafli sem rúmar
flestar af þeim sorglegu og hlægi-
legu blekkingum og valdbeitingu
sem tvær manneskjur geta notað til
að pína hvor aðra og þau verða svo
háð hvort öðru – vegna ástar eða
gagnkvæms haturs – að dauðinn
getur ekki aðskilið þau. Þvert á móti
hann sameinar þau endanlega.
Um þessa bók, Bonsai, skrifaði
Erik Skyum Nielsen hvassan rit-
dóm og sagði að hér hefði Kirsten
Thorup gengið of langt. Bókin sé
hefndar- og árásarskjal stefnt gegn
manninum sem smitaði Ib Thorup,
leihúsmann og fyrrverandi eigin-
mann hennar, af alnæmi. Auk þess
takist henni að koma höggi líka á
læknana sem hundsuðu rétt fjöl-
skyldunnar til að vera hjá honum í
dauðanum o.s.frv. Aðeins örsjaldan
nái Kirstin að hefja sig upp yfir
þessa sorgarsögu til að búa til list úr
henni.
Sá tvö þúsund manna hópur í mið-
borg Kaupmannahafnar og ná-
grenni sem hefur þessar upplýsing-
ar er sannlega ekki stór hluti af
þeim tugum þúsunda sem geta lesið
bók Thorups á frummálinu og
hundruðum þúsunda sem munu lesa
hana í þýðingum. Það fylgdi í kjölfar
þessa ritdóms áhugaverð deila um
það hvað sjálfs-skáldsögur væru.
Louise Svanholm segir í greininni
„Hin grófgerða nálægð“ að sú hráa
nánd sem fylgi bókmenntagreina-
blöndun skáldævisögunnar hafi
mögulega orðið of mikið fyrir Erik
Skyum Nielsen. Þetta er áhugaverð
umræða sem sýnir vel að við erum
að fá fram nýjar bókmenntagreinar
þar sem fyrirframskilgreining
manna á því hvernig bók þeir eru að
tala um ræður mati þeirra og við-
tökum á bókinni. Þá gildir nú að
geta talað saman – eða hvað?
Að hugsa hátt
Jónas Wergeland fær köllun fimm
ára gamall. Hann ætlar að verða
frægur. Hann vonast til að eitthvert
ljúfmeti verði nefnt eftir honum eins
og Freisting Jansons og Fagra Hel-
ena og því þá ekki Jónasarkakan en
það er súkkulaðikaka með lakkrís-
bitum og ýmsu öðru sem aðeins
smástrákar láta sér detta í hug að
setja í kökudeig. Eftir tilraunir
miklar gefur Jónas þennan draum
upp á bátinn. Næst langar hann til
að bjarga mannslífum og verða
strandvörður – löngu fyrir daga
sjónvarpsseríunnar – og loks verður
hann raunverulega frægur. Hann
skapar sér frægðarferil í hinu unga
ríkissjónvarpi Noregs. Jónas giftist
æskuástinni sinni sem er læknir og
allt gengur honum í haginn. Þetta er
á sjötta og sjöunda áratugnum. Há-
punkturinn á ferli Jónasar er afar
frumleg og óvenjuleg þáttaröð undir
yfirskriftinni: Að hugsa hátt (Å
tenke stort). Með henni slær hann í
gegn. Skömmu síðar er Jonas
Wergeland tekinn fastur og dæmd-
ur fyrir morð á konunni sinni. Hátt
að rísa, lágt að falla, segir máltækið.
Í þremur bókum og næstum
fimmtán hundruð síðum segir
norski rithöfundurinn Jan Kjærstad
(f. 1953) söguna af Jónas Werge-
land. Fyrsta bókin hét Flagarinn
(Forføreren, 1993), önnur Sigurveg-
arinn (Erobreren, 1996) og sú
þriðja, sú sem lögð er fram til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs
í ár heitir Landkönnuðurinn (Op-
dageren, 1999). Sagan er sögð frá
mörgum sjónarhornum, af systur
Jónasar og bernskuvinum, vinkonu
hans, dóttur og loks Jónasi sjálfum.
Smám saman teiknast upp breið og
gagnrýnin, stundum háðsk en oft
ástúðleg lýsing á norskri menningu
og þróun hennar frá seinni heims-
styrjöld. Greining Kjærstad á sálar-
lífi hins tilfinningakalda Jonas
Wergelands er sterk og sannfær-
andi, honum er fyrirmunað að setja
sig í spor annarra til frambúðar,
hann heyrir ekki það sem er sagt við
hann og les ekki skilaboðin sem hon-
um eru send. Hann dreymir um að
bjarga mannslífum þegar hann er
ungur og rómantískur en sem mið-
aldra og hylltur fjölmiðlamaður
nennir hann ekki að standa í því slít-
andi amstri sem það getur útheimt
að bjarga lífi konunnar sinnar. En
þó að hin sálfræðilega mynd sem
dregin er upp af Jónasi sé sterk og
grípandi er hún ekki miðlæg í þessu
mikla verki og það er ekki gamal-
dags þroskasaga. Það er frásagnar-
aðferðin sem ræður mestu þar um.
Hvað eftir annað byrjar frásögn í
persónulegri minningu og síðan vík-
ur sögunni skyndilega „vestur til
Breiðafjarðardala“ án þess að biðja
nokkurn mann afsökunar á því og
fer þar fram einni til tveimur sögum
nokkra hríð uns tekinn er aftur upp
þráðurinn hjá Jónasi. Nákvæmlega
eins og í Íslendingasögunum getur
lesandi sjálfum sér sagt að það er
ekki verið að teygja lopann að nauð-
synjalausu, hliðarsögurnar spegla,
útskýra meginsöguna með því að
vera hliðstæða eða andstæða hennar
og allt kemur þetta saman að lokum.
Engin hætta á öðru. Það sem fyrir
Kjærstad vakir eins og gömlu sögu-
mönnunum er að sýna að engin saga
fer ein saman heldur er samsett úr
öllum þeim sögum sem grípa inn í
hana eða spinnast út frá henni eins
og í tyrknesku teppamynstri.
Framan á Landkönnuðinum er
mynd af persnesku teppi og kápu-
myndin segir okkur að textar og frá-
sagnarhefðir sem byggjast á nýjum
og gömlum goðsögum séu sannar-
lega alþjóðlegt góss, persneskt jafnt
sem norskt eða íslenskt ef út í það er
farið.
Aðdáendur Kjærstad í Noregi
urðu ævareiðir yfir því að hann var
ekki tilnefndur til bókmenntaverð-
launanna í fyrra og hart var deilt á
norsku dómnefndina. Nýja dóm-
nefndin bætir hér með fyrir brot
þeirrar fyrri og danskir gagnrýn-
endur sem tekið hafa miklu ástfóstri
við Kjærstad veðja á að hann fái
verðlaunin í ár.
Gamli maðurinn og hafið
Í afskekktu sjávarþorpi fæðist
drengur sem fær nafnið Jóhannes
eftir afa sínum Á sama tíma deyr Jó-
hannes gamli, afinn. Frá þessu segir
í bók Jon Fosse (f. 1959) Morgunn
og kvöld (Morgon og kveld). Jon
Fosse hefur getið sér orðstír á und-
anförnum árum sem framúrskar-
andi leikskáld og eru leikrit hans
leikin í leikhúsum víða um Evrópu.
Hann hlaut í fyrra Leikskáldaverð-
laun Norðurlanda fyrir leikrit sitt
En Sommars Dag. Skemmst er frá
því að segja að þessi litla bók er und-
urfalleg. Hún er skrifuð undir for-
merkjum naumhyggjunnar og
minnir svolítið á sögur Gyrðis Elías-
sonar, einkum Bréfbátarigninguna.
Það gerist nánast ekki neitt í sög-
unni annað en stærstu viðburðir
sem henda einstaklinginn, nefnilega
fæðingin og dauðinn. Í örfáum orð-
um eins og þegar lýst er hvernig Jó-
hannes hittir konuna sína tilvonandi
er sögð saga sem duga myndi öðrum
höfundum í væna hundrað blaðsíðna
umræðu.
Það er merkilegt að sjá hvernig
Jon Fosse, sem er rétt rúmlega fer-
tugur, tekst að gefa gamla Jóhann-
esi ekki aðeins sál heldur líka líkama
gamals manns. Tungumál hans er
fáort, hversdagslegt en þó stílfært á
ótrúlega fínlegan og fallegan hátt.
Ljóðrænan og tónlistin sem getur
falist í endurtekningum og stuðlun-
um hins einfalda, daglega máls verð-
ur afskaplega hrífandi og sefjandi
eins og þula eða ríma eða eitthvað
svoleiðis – gamalt og gott.
Sjálfstæðisbaráttan
gegn Dönum
Oddvör Johansen (f. 1941) er til-
nefnd frá Færeyjum fyrir sögulegu
skáldsöguna Á morgun verður aftur
nýr dagur (Í morgin er aftur ein
dagur) en þar er sögð færeysk ætt-
arsaga sem hefst um miðja öldina
nítjándu og endar á síðari hluta tutt-
ugustu aldar. Þetta er saga af
ómanneskjulegum þrældómi þurra-
búðarfólks í Þórshöfn í samfélagi
sem einkennist af mikilli stétta-
skiptingu og spennu á milli hinnar
útlendu yfirstéttar og nýlendubú-
anna.
Seiðandi sögur
af næstu bæjum
Tilkynnt verður hver hlýtur bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs á föstudag.
Dagný Kristjánsdóttir bókmenntafræð-
ingur kynnir hér í fyrri grein sinni sex af
þeim höfundum sem tilnefndir eru.
Kirsten Thorup frá
Danmörku:
Bókin er byggð
upp eins og kín-
versk askja, fyrst
er frásögn manns
sem er í sálgrein-
ingu.
Jan Kjærstad
frá Noregi:
Danskir gagnrýn-
endur hafa tekið
miklu ástfóstri við
hann og veðja á að
hann fái verðlaun-
in í ár.
Þórunn
Valdimarsdóttir:
Stíll bókarinnar er
magnaður, mun-
úðarfullur og end-
urskapar orðfæri
aldamótakynslóð-
arinnar.
Jon Fosse
frá Noregi:
Það er merkilegt
að sjá hvernig Jon
Fosse tekst að
gefa gamla Jó-
hannesi ekki að-
eins sál heldur
líka líkama gam-
als manns.
Oddvör Johansen
frá Færeyjum:
Hér er kominn
beiskari og her-
skárri tónn í garð
Dana en verið hef-
ur áður í fær-
eyskum bók-
menntum.
Suzanne Brögger frá
Danmörku:
Hún er bæði
heimsborgari og
Erki-Dani sam-
tímis. Hún hefur
ferðast mikið og
stöðugt áratugum
saman.