Morgunblaðið - 21.09.2001, Blaðsíða 6

DAGLEGT LÍF
6 B FÖSTUDAGUR 21. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Daily Vits
FRÁ
Apótekin
Fríhöfnin
S
ta
n
sl
a
u
s
o
rk
a
Inniheldur 29 tegundir af
vítamínum, steinefnum og
Rautt Panax Ginseng.
H
á
g
æ
ð
a
fra
m
le
ið
sla
SENDIBRÉFIÐ var hér áðurfyrr mikilvægasti upplýs-ingamiðill fólks. Í þá dagaskrifuðu menn langar rit-
gerðir um lífið og tilveruna, upplýstu
um eigin hagi, sögðu frá tíðindum
heima í héraði og spurðu frétta. Menn
leituðu sér kvonfangs með því að
skrifa bónorðsbréf, sem var í rauninni
sérstök list á þeim tíma. Jafnframt
gátu menn átt von á því að fá upp-
sagnarbréf í pósti, eins og fjallað er
um í þekktum dægurlagatexta frá
miðri síðustu öld: „Kæri Jón, er þér
berst þetta bréf, burtu farin verð þér
frá...“
Þetta var fyrir tíma margmiðlunar
og upplýsingabyltingar. Það er af
sem áður var að menn setjist niður í
rólegheitum og eyði kvöldinu í að
skrifa sendibréf til ættingja og vina.
Þó eru sjálfsagt einhver dæmi um
slíkt enn, þótt flest bendi til að hið
dæmigerða sendibréf sé á hröðu und-
anhaldi fyrir tilstuðlan talsíma- og
tölvutækni. Sjálfsagt hefur þessi þró-
un hafist í einhverjum mæli með til-
komu símans á fyrri hluta
20. aldar en farsímabylt-
ingin og stórstígar fram-
farir í tölvutækninni nú á
seinustu árum hafa án
efa orðið til að draga
mjög úr hefðbundnum
sendibréfaskrifum. Nú
skrifa menn vinum og
kunningjum tölvupóst
og fá svar um hæl, eða
það sem auðveldara
er, hringja bara úr
farsímanum og það
næst í viðkomandi
nánast hvar og hve-
nær sem er, því
„gemsinn“ fylgir
manninum hvert
sem hann fer og
sefur aldrei.
Sú spurning hlýtur að
vakna hvort mikils sé misst þótt
sendibréfið leggist af? Hér áður fyrr
var bréfið einn af fáum kostum til að
koma upplýsingum á framfæri, en
með bættum samgöngum og aukinni
bóka- og blaðaútgáfu á nítjándu öld
dró úr mikilvægi sendibréfsins sem
upplýsingamiðils, þótt eftir sem áður
væri það mikilvæg heimild um per-
sónulega hagi fólks og daglegt líf al-
mennings í landinu. Með tilkomu tal-
símans fóru menn að skiptast á
upplýsingum um persónulega hagi
sína í gegnum símann. Þar með hurfu
mikilvægar heimildir um daglegt líf
fólks út í loftið. Ungur sagnfræðinemi
hafði það eftir kennara sínum í fyr-
irlestri í Háskóla Íslands að líklega
væri síminn einhver versta uppfynd-
ing sem fram hefði komið út frá sjón-
arhóli sagnfræðinnar: „Allt sem sagt
er í símann er tapað,“ sagði fyrirles-
arinn og má það vissulega til sanns
vegar færa.
Eins og meðferð hjá sálfræðingi
Dr. Sigurður Gylfi Magnússon
sagnfræðingur er þó fullur bjartsýni
fyrir hönd sendibréfsins og telur að
þegar nýjabrumið fari af tölvu-
tækninni muni menn átta sig á gildi
bréfsins á ný og fara aftur að skrifa
upp á gamla mátann. „Ég held að
bréfaskrif muni ekki deyja út og það
form eigi eftir að koma aftur,“ sagði
Sigurður Gylfi. „Við erum núna stödd
í miðri hringiðu tækninýjunganna.
Tölvupósturinn tiltölulega ný upp-
fynding og þar af leiðandi spennandi í
huga fólks. Menn munu síðan átta sig
á að bréfaskriftir hafa sömu eigin-
leika og dagbókarskrif.
Dagbókar- og bréfaskriftir eru for-
réttindi þeirra sem hafa skynsemi til
að nýta sér þetta form. Þetta er miðill
sem fyrst og fremst beinist inn á við,
að þér sjálfum. Þarna ertu í rauninni
að tala við sjálfan þig um það sem er
að gerast í þínu lífi. Þetta er eins og
meðferð hjá sálfræðingi. Þú setur nið-
ur á blað það sem þú ert að hugsa, þú
greiðir úr ákveðnum flækjum í lífi
þínu og ég er sannfærður um að þess-
ir miðlar, dagbókin og sendibréfið,
muni lifa áfram þrátt fyrir allar
tækninýjungar. Ég er þeirrar skoð-
unar að sífellt fleiri séu að átta sig á
gildi þeirra tækifæra sem bréfa- og
dagbókarskriftir gefa
til íhugunar og sjálfskoðunar í heimi
hraða og stundargleði.“
Sigurður Gylfi kvaðst hafa reynt
það á sjálfum sér hversu mikils virði
bréfaskriftir væru fyrir einstakling-
inn: „Þegar ég var við sagnfræðinám í
Bandaríkjunum, hálfgerður táningur,
stóð ég sjálfan mig að því að vera allt í
einu farinn að skrifa bréf til ættingja
og vina. Og mér til mikillar furðu var
ég býsna viljugur að skrifa þessi bréf.
En ég fann að þetta var mér ákveðinn
léttir, að setjast niður og lýsa því sem
var að gerast í lífi mínu. Ég tók saman
ýmislegt sem sótti á mig því ég var
kominn í framandi umhverfi, fram-
andi menningu og var alltaf að hitta
nýtt fólk. Ég þurfti bara að losa um
spennuna sem fylgdi þessum breyttu
lífsháttum. Fyrir bragðið veit ég að í
foreldrahúsum eru til yfir tvö hund-
urð bréf frá mér og ég fékk ennþá
fleiri á móti, frá ættingjum og vinum,
og mörg þeirra hef ég varðveitt. Þau
skipta hundruðum bréfin sem bara
faðir minn skrifaði mér á þessu tíma-
bili.
Eftir að faðir minn lést á síðasta ári
fór ég í gegnum mikið af hans gögn-
um og fann þá þessi bréf sem ég hafði
sent foreldrum mínum. Í framhaldi af
því fór ég að leita eftir öllum bréf-
unum sem ættingjar og vinir höfðu
sent mér og fann yfir fimm hundruð
bréf. Þetta er feikilegur fjársjóður í
mínum huga. Það var slembilukka að
þessi bréf varðveittust því ég gerði
mér enga
grein fyrir á
sínum tíma
hversu mikils
virði þau voru
mér í raun.
Pabbi skrifaði
mér stundum
tvisvar í viku og
var eins og
nítjándualdar-
maður í þeim
skilningi nema
að hann hljóp út í
pósthús með vissu
millibili og sendi
bréfin, en á
nítjándu öld lá fólk
á þeim í margar
vikur og bætti við á hverjum degi.
En það sem vakti athygli mína í þess-
um bréfum var hversu mikið var að
gerast í lífi þessa fólks og hve miklu af
því ég hafði gleymt, tíu árum seinna,
og það jafnvel fréttnæmum atburð-
um. Ég komst að þeirri niðurstöðu
eftir lestur og skoðun bréfanna að
stærsti eiginleiki mannskepnunnar
væri hæfileikinn til að gleyma. Við
myndum ekki komast í gegnum lífið
öðruvísi.“
Persónulegar heimildir
Sigurður Gylfi lauk BA-prófi í
sagnfræði og heimspeki frá Háskóla
Íslands 1984 og MA-prófi í sagnfræði
frá Carnegie Mellon University í
Bandaríkjunum 1987 og doktorsprófi
frá sama skóla 1993, en doktorsrit-
gerðin fjallar um íslenska alþýðu-
menningu 1850 til 1940. Rannsóknar-
svið hans er félagssaga, með sérstaka
áherslu á einsögu, sem nefnd er á
ensku „microhistory“. Hann er,
ásamt Kára Bjarnasyni íslenskufræð-
ingi, ritstjóri ritraðarinnar „Sýnisbók
íslenskrar alþýðumenningar“, sem
meðal annars hefur gefið út dagbæk-
ur, bréf og ýmsar persónulegar heim-
ildir frá því á átjándu öld og til okkar
daga. Á námskeiði, sem hann kennir í
Háskóla Íslands, er fjallað um minn-
ið, söguna og persónulegar heimildir.
„Persónulegar heimildir byggjast
að hluta á minni manna, því að rifja
upp ýmislegt úr fortíðinni. Ég hef
notað persónulegar heimildir í mín-
um rannsóknum, eins og til dæmis í
bókinni „Menntun, ást og sorg“, þar
nota ég einmitt svona bréf, dagbækur
og fleira til að varpa ljósi á seinni
hluta nítjándu aldar með tilliti til
menntunar, ástar og sorgar,“ sagði
Sigurður Gylfi.
Hvaða gildi höfðu bréfa-
skriftir fyrr á tímum fyrir nú-
tíma sagnfræðirannsóknir?
„Í raun og veru felst gildið í
því að þarna er hægt að fá að-
gang að persónulegu lífi fólks
á allt annan hátt heldur en í
gegnum formlegar opinberar
heimildir. Þarna gefst tæki-
færi til að fjalla um jafn við-
kvæm efni og sorgina og
ástina, eins og ég er að
gera í áðurnefndri bók,
og hvaða augum fólkið
sjálft lítur á lífið og til-
veruna.
Bréf á nítjándu öld voru
oft sambland af dagbókum og
bréfum. Fólk var jafnvel að
skrifa bréf í heilan mánuð áð-
ur en það var sent og þá var það að
segja frá atburðum í sveitinni og því
sem var að gerast í lífi þess sjálfs og
allt í kring. Það er til mikið af bréfum
frá konum og þau eru nánast einu
heimildirnar um viðhorf kvenna á
þessum tíma. Þeirra er að vísu getið í
kirkjubókum og einstaka frásögnum,
en persónulegt sjónarhorn kvenna
finnst ekki í opinberum heimildum.
Hugmyndir og hugsunarhátt kvenna
fyrr á tímum er aðeins að finna í þess-
um persónulegu heimildum, bréfum
og dagbókum.
Persónulegar heimildir eru marg-
brotnar og rannsóknir á þeim eru
mjög flóknar og í raun má segja að
hinar svokölluðu „einsögurannsókn-
ir“ hafi komið mér til bjargar. Ég
beitti þeirri aðferð við vinnslu bók-
arinnar „Menntun, ást og sorg“, en
þar er ég meðal annars með dagbæk-
ur tveggja bræðra ásamt fjölda ann-
arra persónulegra heimilda sem
tengdust lífi þeirra á einn eða annan
hátt. Annar hafði haldið dagbók í rúm
tuttugu ár og hinn í fjörutíu ár og
þessar dagbækur taka um einn og
hálfan metra í hillu. Með því að lesa í
gegnum þetta allt saman fá menn
vitaskuld feikilega mikið af upplýs-
ingum, en vandamálið er hvað á að
gera við upplýsingarnar. Einsöguað-
ferðin hefur veitt okkur ákveðna leið-
sögn um hvernig við getum nýtt okk-
ur þessar upplýsingar til að varpa
ljósi á samfélagið. Í þessu felst mik-
ilvægi heimilda á borð við bréf og
dagbækur.“
„Ísland hefur töluverða sérstöðu á
nítjándu öld vegna þess að læsi var
hér almennt,“ sagði Sigurður enn-
fremur. „Það gátu nánast allir lesið í
bændasamfélaginu og flestir gátu
skrifað, sérstaklega á seinni hluta
nítjándu aldar. Þá er orðið auðveld-
ara að verða sér úti um skriffæri og
pappír og þá fer alls konar fólk að tjá
sig, bæði í dagbókum og í bréfum.
Þetta verður feikilega þýðingarmikill
miðill milli vina og ættmanna, byggð-
arlaga og landshluta og jafnvel milli
landa. Sendibréf urðu til dæmis gríð-
arlega mikilvægur miðill milli Vest-
urheims og gamla landsins, Íslands. Í
því sambandi má nefna að ég er,
ásamt samstarfsmanni mínum, Davíð
Ólafssyni sagnfræðingi, að gefa út
bók í næsta mánuði sem ber heitið
„Burt – og meir en bæjarleið“ og
fjallar um dagbækur og önnur per-
sónuleg skrif Vesturheimsfara. Þessi
skrif höfðu í mörgum tilfellum feiki-
lega mikil áhrif á fólkið sem sat eftir
heima. Bréfritarar og dagbókarhöf-
Á öld farsíma og
tölvupósts setjast
menn æ sjaldnar nið-
ur til að skrifa sendi-
bréf. Dr. Sigurður
Gylfi Magnússon
sagnfræðingur segir
að með því glatist
merkilegar persónu-
legar heimildir, en í
samtali við Svein
Guðjónsson kveðst
hann þó vongóður um
gamla góða bréfið
muni ryðja sér til
rúms á ný.
Upphaf á einu af bréfum Níels-
ar Jónssonar til Guðrúnar
Bjarnadóttur, skrifað á nýárs-
dag 1893. Í bókinni „Menntun,
ást og sorg“ segir meðal annars
að bréf Níelsar séu magnaður
vitnisburður um tilfinningar
hans til unnustunnar.
Ljósmynd/Úr bókinni Menntun, ást og sorg
SENDIBRÉF
Mín
hjartkæra
ástmey!
Morgunb
laðið/Jim
Smart