Morgunblaðið - 14.11.2001, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2001 B 9
BÆKUR
Artemis Fowl er
eftir írska höf-
udinn Eoin Colfer
í þýðingu Guðna
Kolbeinssonar.
Í kynningu seg-
ir: „Artemis Fowl
er ekki nema tólf
ára en afburða-
greindur og bráð-
snjall glæpamaður. Hann gerir sér
samt ekki grein fyrir hvað hann er
að ráðast í þegar hann rænir álfi,
Hollý Short varðstjóra í Búálf. Álf-
arnir sem hann þarf að kljást við
eru ekki eins og venjulega í barna-
sögum; þeir eru vopnaðir og hættu-
legir.“
Útgefandi er JPV útgáfa. Bókin er
280 bls. Verð: 2.780 kr.
Börn
Bókin um bjórinn
er eftir Roger
Protz í þýðingu
Atla Magn-
ússonar.
Í bókinni eru
grundvallarupplýs-
ingar um bjór og
sagt er frá bestu
gerðunum sem
helstu brugghús heims framleiða.
Sérkafli er um íslenskan bjór, skrif-
aður af Steingrími Sigurgeirssyni höf-
undi bókarinnar Heimur vínsins.
Útgefandi er Muninn bókaútgáfa.
Bókin sem er 224 bls. í stóru broti
með hundruðum litmynda. Verð:
4.980 kr.
Lífsstíll
bókin um bjórinn
SÖGUKORT ýmiss konar hafa
löngum notið vinsælda meðal
þeirra, sem vilja kynna sér gang
mála á liðinni tíð. Er það að vonum.
Góð sögukort, sem sett eru upp á
réttan hátt, gera okkur kleift að
fylgja gangi sögunnar, eða a.m.k.
ákveðinna þátta hennar frá einu
skeiði til annars og geta verið fróð-
leiksnáma, auk þess að gagnast vel
við sögukennslu. Sá galli er hins
vegar á slíkum bókum, að þær vilja
úreldast ansi fljótt og verða þá
gagnslitlar. Sem dæmi um slíkt má
nefna kortabók, sem út var gefin í
Bandaríkjunum árið 1988. Þar voru
kortin yfir ríki Evrópu orðin úrelt
eftir eitt til tvö ár, þótt þau væru
vissulega kórrétt er bókin kom út.
Bókin, sem hér er til umfjöllunar,
er ekki aðeins kortabók um söguna.
Miklu réttara væri að lýsa henni
sem alfræðiriti, þar sem kortin eru í
öndvegi, en studd miklum fjölda
ljósmynda og annars myndefnis,
auk ríkulegs texta. Allt saman lýsir
þetta gangi mannkynssögunnar frá
upphafi vega og framundir okkar
daga. Er skemmst frá því að segja,
að í flestum tilvikum hefur vel tek-
ist til. Nýjustu tækni er beitt við
gerð kortanna sem flest eru skýr og
falleg og sama máli gegnir um
myndirnar. Textar eru og flestir
bærilega skýrir og
fróðlegir, en verða þó
á köflum fullknappir.
Það er þó kannski
óhjákvæmilegt í bók-
um af þessari gerð,
þar sem höfundum er
naumt skammtað rým-
ið og þeim ætlað að
segja mikla sögu í
stuttu máli, stundum
örstuttu.
Útgáfa þessa verks
er metnaðarfull og
bókinni er greinilega
ætlað mikið hlutverk. Í upphafi inn-
gangs (bls. 5) segir orðrétt: „Höf-
undar Söguatlassins settu sér það
markmið í upphafi að setja saman
bók sem gagnaðist öllum jarðarbú-
um og gerði þeim öllum jafnt undir
höfði. Til þess var fenginn hópur
sérfræðinga frá öllum heimshornum
sem höfðu það að leiðarljósi að
segja sögu mannkyns á annan veg
en einungis frá sjónarhóli Evr-
ópubúans, eins og oft vill verða í
verkum af þessu tagi.“
Ekki dreg ég í efa góðan ásetning
aðstandenda bókarinnar í þessu
efni, og óneitanlega hefur þeim tek-
ist vel upp í flestu tilliti. Bókinni er
skipt í tvo meginhluta og sýnir hinn
fyrri þróun mála í heiminum í heild
frá árdögum manns og menningar
og fram til okkar daga, en í seinni
hlutanum er saga einstakra heims-
hluta rakin. Loks er að finna stutt-
an þátt um sögu Íslands, en ólíkt
meginhlutunum tveim, sem báðir
eru skýrir og skilmerkilegir, er sá
íslenski harla stuttaralegur og hefði
líkast til verið betra að sleppa hon-
um. Kort og annað
myndefni í þessum
þætti er þó ágætlega
gert, gallinn er sá einn
að hann er of stuttur.
Bækur sem þessi
eru líklegar til að fara
víða og vafalaust eiga
margir eftir að fletta
upp í þessu riti sér til
fróðleiks og ánægju,
„venjulegir lesendur
jafnt sem nemendur á
ýmsum skólastigum“.
Af þeim sökum skiptir
miklu hvernig til tekst um fram-
setningu efnis, að hún sé sem hlut-
lægust og vönduðust. Þetta skiptir
ekki minnstu máli þar sem bókin er
ætluð „öllum jarðarbúum“, hvorki
meira né minna, og til að tryggja
einmitt þennan þátt hefur vafalaust
verið leitað „sérfræðinga frá öllum
heimshornum“. Athugun á höfunda-
lista leiðir þó í ljós, að þeir eru allir
nema einn starfandi í enskumæl-
andi löndum, langflestir Bretar og
Bandaríkjamenn. Ekki vil ég halda
því fram að þessi einsleitni rýri
gæði bókarinnar, enda eru höfund-
arnir án efa sérfræðingar í sögu
allra heimsins horna. Á hinn bóginn
er ekki ólíklegt að höfundar frá öðr-
um mál- og menningarsvæðum
hefðu litið öðru vísi á eitt og annað,
sett hlutina fram með öðrum hætti.
Sem dæmi um þetta má nefna að á
bls. 110 segir þar sem greint er frá
ástandinu í heiminum í lok kalda
stríðsins: „… islömsk öfgastefna
ríkti í Íran og ekki var friðvænlegra
í kringum Saddam Hussein.“ Þetta
er vafalaust hárrétt frá sjónarhóli
kristinna Vesturlandabúa, en
skyldu sérfræðingar upprunnir,
menntaðir og búsettir í þessu
heimshorni hafa lýst málum þar
með þessum hætti? Ég leyfi mér að
efast, og tel allt eins víst að þeir
hefðu, sumir hverjir a.m.k., talið
jafn ófriðlegt og áður kringum
Breta og Bandaríkjamenn. Sýnir
þetta dæmi hve vandamikið er að
setja saman rit af þessu tagi og
verður víst seint gert svo öllum líki.
Að þýða bók sem þessa á íslensku
er ekki síður vandasamt, en þegar á
heildina er litið virðist mér sem höf-
undi hafi tekist verk sitt vel. Hann á
við sama vanda að etja og höfundar,
að segja mikla sögu í stuttu máli, og
af þeim sökum verður íslenski text-
inn fullknappur á köflum, nánast of-
hlaðinn. Hann er hins vegar yfirleitt
á góðri íslensku og vel læsilegur,
þrátt fyrir einstaka hnökra. Eitt
dæmi um þá get ég ekki stillt mig
um að nefna, enda endurspeglar
það vanda þeirra sem þurfa að
stytta mál sitt eftir föngum, stund-
um meira en góðu hófi gegnir. Á
bls. 135 rakst ég á orðið „umburð-
arleysi“, sem ég minnist ekki að
hafa séð áður. Þar mun átt við skort
á umburðarlyndi.
Þessar athugasemdir og að-
finnslur eru þó smávægilegar og að
minni hyggju er útkoma þessa rits
fagnaðarefni. Það hefur mikinn
fróðleik að geyma og allur frágang-
ur er eins og best verður á kosið.
Eini gallinn á hönnun bókarinnar er
sá að myndatextar eru sumir með
smáu letri og getur það valdið sum-
um lesendum erfiðleikum.
Glæsilegur söguatlas
BÆKUR
Sagnfræði
SÖGUATLAS MÁLS OG MENNINGAR
Ritstjóri Kristján B. Jónasson. Þýðing
Pétur Hrafn Árnason. Mál og menning,
Reykjavík 2001.
360 bls.
Jón Þ. Þór
MÉR þykir ekki ólíklegt að
varðhaldsmenn kirkjulegrar trúar
á Íslandi og víðar hafi sitthvað við
þá guðfræði að athuga sem birtist í
bók Josteins Gaarder, Í spegli, í
gátu. Ekki þar fyrir að í bókinni sé
einhver andróður gegn kristinni
trú, hvað þá guði. Hins vegar er
guðshugmynd Gaarders líkt og
samsvarandi mynd höfundar á
borð við Milton eins og hún birtist
í Paradísarmissi spegill síns tíma.
Kannski er það raunar ein meg-
inniðurstaða bókarinnar að guð-
dómurinn sé spegilmynd okkar eða
við spegilmynd hans. ,,Auga
mannsins er sjálfur spegillinn þar
sem sköpunin í meðvitund Guðs
mætir sjálfri sér í sköpuninni fyrir
utan... Sumir af englunum halda
því fram að sérhvert auga sem sé
sköpunarverk Guðs sé auga Guðs
sjálfs ... Stundum gerist það að
manneskja lyftir augum sínum í
átt til uppruna síns á himnum. Það
er þá sem Guð sér sjálfan sig í
spegli.
Bókina byggir Gaarder upp sem
samtal dauðvona stúlku, Sesselíu,
og engils sem fram komur í Para-
dísarmissi, Aríels, og er þar sýnd-
ur sem einn uppreisnarenglanna
þótt annars staðar fái hann virðu-
legri sess. Aríel er m.ö o. að hjálpa
stúlkunni að takast á við dauðann.
Því er sagan tilfinningaþrungin og
viðkvæm án þess þó að nokkurn
tíma sé farið yfir strikið í velluna.
Aríel Gaarders er megintúlkandi
guðfræðinnar í bókinni og það ger-
ir hann líkt og uppreisnarengli
sæmir. Með því að tefla saman
hinu mannlega, stundlega og veika
sem er að verða að dufti og guð-
dóminum í líki engils stillir höfund-
urinn lesandanum frammi fyrir
gátunni miklu um til-
veruna og neindina
sem allir óttast.
Öðrum þræðinum er
sagan skilgreining á
mannlegri tilveru.
Henni er beint að
barninu í okkur og hún
er allt eins við hæfi
fullorðins fólks og
þroskaðra barna og
unglinga. Það er eitt-
hvað töfrandi við þessa
bók. Kannski hin ein-
læga leit, undrunin yfir
breytileika og umfangi
tilverunnar sem stöð-
ugt er að uppgötvast
eða þá myndhverfur stíllinn sem er
þó einfaldur og tær.
Á yfirborðinu gæti virst að
Gaarder aðhylltist einhverja vís-
indalega rökhyggju. Engillinn og
stúlkan kortleggja ítarlega og af
vísindalegri nákvæmni skilvit
mannsins, fjalla um sameindafræði
heilans og jafnvel kosmíska stærð
alheimsins af fræðilegri þekkingu.
Þegar kemur að sköpunarverkinu
og guðdómnum sjálfum duga þó
fræðin ekki, því að vísindamenn-
og mælingamenn ,,skilja bara í
bútum. Þeir skilja ekki að þeir sjá
bara allt í spegli, í gátu. Það er
ekki hægt að mæla eða vigta engil.
Það er þar að auki ekki hægt að
skoða spegil í smásjá. Árangurinn
verður bara sá að maður sér speg-
ilmynd sína enn skýrar. Þá er
betra að beita svolitlu hugmynda-
flugi“.
Því grípur Gaarder ekki til
fræðilegrar rökvísi eða áþreifan-
legra sanninda í umræðu sinni um
guðdóminn. Hann lítur fremur á
guð sem andlega eigind sem hvorki
verður sönnuð né afsönnuð enda
beinir hann sjónum sínum fremur
að hinni stuttu mannlegu tilveru
andspænis langlífi guðs og engla.
Þetta leiðir til þess að röksemda-
færslan einkennist fremur af lík-
ingum en rökfræði. Maðurinn er
spegilmynd guðs. Raunar færir
höfundurinn guð úr
hásæti sínu niður til
mannsins. Þegar hin
deyjandi Sesselía
leitar eftir huggun í
hugmyndinni um ei-
lífð sálarinnar drep-
ur Aríel spurningum
hennar á dreif og
ræðir um að himna-
ríki og veröldin séu
hér og nú. Englarnir
í sögu Gaarders eru
svo kosmískir og af-
stæðir að í augum
þeirra eru fastir
hlutir loft og stjörn-
urnar og smástirnin
leikvellir. Ævi mannsins er þeim
örsmá og stutt og þegar Sesselía
dregur þá ályktun af orðræðu sinni
að hún sé bara hér í þetta sinn og
bætir við: ,,Og ég kem aldrei aft-
ur,“ svarar Aríel að bragði: ,,Þú
ert í eilífðinni núna. Og hún kemur
aftur um alla eilífð.“
Efasemdir læðast einnig að
varðandi hugmyndir um fullkom-
leika og almætti guðs. Ef guð er
ekki fullkominn er auðveldara að
trúa á ófullkomleika sköpunar-
verksins. Aríel bendir á þá mót-
sagnafullu setningu hins þríeina
guðs sem birtist í Kristi á kross-
inum og ávarpar sjálfan sig á
dauðastundu: ,,Guð minn, Guð
minn, hví hefur þú yfirgefið mig?“
Og hann bætir við:,,Segðu það
bara Sessilía! Segðu það bara aftur
og aftur. Vegna þess að það er
eitthvað í himingeimnum sem
passar ekki. Það er eitthvað sem
farið hefur úrskeiðis í teikningunni
miklu.“
Það eru einmitt þessi efi, þessi
lifandi, gagnrýna hugsun sem ger-
ir Í spegli, í gátu að góðri skáld-
sögu og áhrifameiri en ella. Jostein
Gaarder er einn þekktasti rithöf-
undur samtímans. Það er engin til-
viljun eins og þeir vita sem lesið
hafa Veröld Soffíu, Vita brevis og
fleiri bækur eftir hann. Ég hygg
að þessi bók sé með hans fremstu
ritum Það rýrir svo heldur ekki
gildi hennar að þýðing Ernu Árna-
dóttur bera vott um natni, góð tök
á íslensku máli og djúpan skilning
og ást á efninu. Texti bókarinn er
ljóðrænn og kliðmjúkur og unun að
lesa.
Gátan mikla
BÆKUR
Skáldsaga
Í SPEGLI, Í GÁTU
eftir Jostein Gaarder í þýðingu Ernu Árna-
dóttur. Mál og menning. 2001 – 172 bls.
Jostein Gaarder
Skafti Þ. Halldórsson
Mannkynið og
munúðin – kynlífs-
saga mannsins er
eftir Reay Tanna-
hill í þýðingu
Kristins R. Ólafs-
sonar.
Í kynningu seg-
ir: „Sagan er rakin
frá upphafi til nú-
tímans og er fjallað um gríska titrara,
getnaðarvarnir á tímum Faraós, kyn-
lífsleiðbeiningar taóista, tyrkneska
geldinga og japanskar geishur. Þegar
kemur fram á okkar tíma segir m. a.
frá aðferð enskra kvenna til að end-
urheimta meydóminn og kynlífsbylt-
ingunni á 8. áratug 20. aldar.“
Útgefandi er Bókaútgáfan Hólar.
Bókin er 342 bls. Verð: 4.590 kr.
Saga