Morgunblaðið - 20.07.2003, Blaðsíða 11

Unglingar að störfum
Það sem ekki síst gerir land-
græðslustarfið í Grafningi áhuga-
vert er að það hefur alfarið verið
unnið af unglingum, enda hefur yf-
irlýst stefna borgarinnar verið sú
að, auk orkunýtingar, ætti að nýta
jarðirnar þrjár til uppgræðsluverk-
efna fyrir skólafólk. Unglingarnir
hafa unnið undir stjórn mjög hæfra
verkstjóra og leiðbeinenda Orku-
veitunnar, þeirra Eggerts Lárus-
sonar, deildarstjóra útivistarsvæða,
og Kristins H. Þorsteinssonar,
deildarstjóra garðyrkju.
Á þrettán ára tímabili, á árunum
1989–2001, unnu samanlagt um
3.000 fimmtán ára unglingar á veg-
um Vinnuskóla Reykjavíkur að
uppgræðslu og skógrækt á Nesja-
völlum og Ölfusvatni yfir sumar-
mánuðina. Vinnustundir þessa hóps
voru um 441.000. Á sama tímabili
unnu um 400 eldri skólanemar úr
framhaldsskólum borgarinnar að
uppgræðslu og uppbyggingu úti-
vistarsvæða fyrir almenning á
Hengilssvæðinu, fyrst á vegum
Hitaveitu Reykjavíkur en frá árinu
1999 á vegum Orkuveitu Reykja-
víkur. Um það verkefni verður ekki
fjallað nánar hér, en vinnustundir
þessa hóps voru um 225.000. Á
þrettán árum unnu því um 3.400
unglingar að þessum verkefnum og
lögðu í heild af mörkum um 666.000
vinnustundir.
Á Úlfljótsvatni hefur fram-
kvæmd skógræktar og uppgræðslu
verið með nokkuð öðrum hætti.
Hún á sér lengri sögu og þar hafa
fleiri aðilar komið að starfinu, eins
og áður var getið; starfsmenn Raf-
magnsveitunnar, síðar Orkuveit-
unnar, hófu þar merkið á loft, en
síðan hafa bæst þar við t.d. Skógar
Starfsmannafélags Reykjavíkur,
Skátaskógar, Bernskuskógar og
Skólaskógar, þar sem börn úr
grunnskólum Reykjavíkur gróður-
setja árlega trjáplöntur á vegum
Yrkjusjóðs.
Úlfljótsvatnsjörðin hefur orðið
jörð æskunnar, bæði vegna tengsl-
anna við skátahreyfinguna og
vegna þess hve vel hún er fallin til
kennslu í umhverfisfræðum.
Uppgræðslan
Með uppgræðslu er hér átt við
hvers konar landgræðslu aðra en
skógrækt. Á jörðunum þremur hef-
ur uppgræðslan í meginatriðum
verið fólgin í lokun rofabarða og
dreifingu áburðar og sáningu gras-
fræs og lúpínu á land þar sem
gróður hafði spillst af náttúru- eða
mannavöldum. Áburðargjöf hefur
verið endurtekin eftir þörfum, oft í
2–3 ár eða lengur, þangað til upp-
græðslusvæðin hafa verið orðin
fullgróin.
Lokun rofabarða er forgangs-
verkefni í landgræðslu hér á landi
því að út frá þeim breiðist gróður-
og jarðvegseyðing eins og illkynjað
mein, uns landið verður örfoka, sé
ekkert að gert. Lokunin er fólgin í
því að græða upp með grasfræi op-
inn fokjarðveginn neðan við börðin
og út frá þeim. Síðan er börðunum
sjálfum lokað með því að stinga
þau niður eða stuðla að því að þau
falli niður af sjálfu sér.
Þetta getur verið erfitt verk
vegna þess að rofabörð eru oft á
hallandi og jafnvel snarbröttu landi
þar sem erfitt er að athafna sig, og
börðin sjálf eru oft há og brött.
Þannig hagar einmitt víða til í fjall-
lendi Nesjavalla. Af þessum ástæð-
um er oft erfitt að koma við vél-
knúnum tækjum við þessi störf, og
þau geta valdið miklu raski á land-
inu. Niðurfelling rofabarða og upp-
græðslan í Grafningi hefur því al-
farið verið unnin á handvirkan
hátt.
Lokun rofabarða hefur, auk
skógræktar, verið einn snarasti og
tímafrekasti þátturinn í upp-
græðslustarfinu á jörðunum þrem-
ur í Grafningi.
Meginhugsunin að baki þeirra
uppgræðsluaðferða sem beitt var
er sú að loka sem fyrst hinu ógróna
landi með grastegundunum sem
sáð er, og binda jarðveginn. Gras-
gróður er hins vegar ekki lokatak-
markið heldur er hann aðeins upp-
haf og áfangi að því marki að koma
af stað annarri gróðurframvindu og
þegar grasþekjan er orðin nægi-
lega þétt er dregið úr áburðarnotk-
un, og loks er henni alveg hætt. Þá
hnignar sáðgresinu vegna þess hve
áburðarfrekt það er, og staðbundn-
ar, villtar og þurftarminni plöntu-
tegundir taka við í gróðurþekjunni.
Þær tegundir eru fræbanki fyrir
sjálfbæra gróðurþróun á upp-
græðslusvæðunum og þess vegna
er mikilvægt að innistæðan í þeim
banka, þ.e. fræmagnið, sé ekki rýrt
með beit.
Mikilvægt er að geta komið slíku
ferli af stað á örfoka eða lítt grónu
landi með áburði og fræi, því að án
þess getur það dregist í mjög lang-
an tíma – áratugi og jafnvel aldir –
eins og reynslan hér á landi hefur
sýnt.
Uppgræðslan í Grafningi var
framkvæmd við hin ólíkustu skil-
yrði, t.d. allt frá 150 m hæð í
Botnadal og á Nesjavöllum upp í
nær 400 m hæð í Dyradal í hálend-
inu við Hengil. Þar eru gróðurskil-
yrði mjög erfið en þörfin fyrir lok-
un rofabarða og aðra uppgræðslu
að sama skapi mikil.
Skógræktin
Loftslag setur skógrækt þrengri
mörk en grasrækt hér á landi en
segja má að í Grafningi séu skilyrði
fyrir skógrækt allt upp að 200–250
m hæð yfir sjávarmáli, og hærra
hefur þar ekki verið plantað trjám
að neinu marki.
Langmest hefur verið plantað á
Ölfusvatni, eða um 430.000 trjá-
plöntum, einkum af birki, töluvert
af stafafuru og rússalerki en minna
af öðrum tegundum. Skógurinn á
Ölfusvatni verður þannig fjöl-
breytilegur og aðlaðandi til útivist-
ar í framtíðinni.
Gróðursettar hafa verið um
200.000 trjáplöntur á Nesjavöllum,
aðallega birki, og á Úlfljótsvatni er
áætlað að gróðursettar hafi verið
um 200.000 trjáplöntur ýmissa teg-
unda. Trjáplöntunin hefur öll verið
unnin á handvirkan hátt, eins og
uppgræðslan.
Reynt hefur verið að velja hverri
trjátegund þær landgerðir sem
þeim henta best, einkum á síðari
árum, og hefur það skilað sér í
bættum árangri. Tekið hefur verið
eðlilegt tillit til menningarminja,
náttúrufarslega mikilvægra svæða
og svæða sem hafa sérstakt gildi
vegna útivistar. Þannig hefur ekki
verið gróðursett í votlendi, nærri
vatnsbökkum, í góða útsýnisstaði
eða fornminjar, og berjalönd hafa
víða verið látin halda sér.
Árangur uppgræðslu
og skógræktar
Á árunum 1989–2001 hafa ung-
menni á vegum Orkuveitunnar og
Vinnuskóla Reykjavíkur grætt upp
og fellt niður rofabörð sem samtals
eru um 57,5 kílómetrar að lengd á
Nesjavöllum, Ölfusvatni og Úlf-
ljótsvatni. Til viðmiðunar má nefna
að þetta svarar til lengdar leiðsl-
unnar frá Nesjavöllum að Reyn-
isvatnshæð ofan Reykjavíkur og
aftur til baka. Græddir hafa verið
upp um 230 hektarar ógróins eða
lítt gróins lands.
Plantað hefur verið 800–900 þús-
und trjáplöntum ýmissa tegunda í
um 200 hektara lands, og svarar
það til um þriðjungs þess skóglend-
is sem plantað hefur verið í Heið-
mörk á nálega 50 árum.
Þetta eru gríðarmikil afköst,
ekki síst í ljósi þess að störfin eru
þess eðlis að þau hefur að nær öllu
leyti orðið að handvinna.
Uppgræðsluþátturinn, þ.e. lokun
rofabarða og græðsla örfoka lands,
hefur í heild tekist mjög vel. Óvíða
hefur uppgræðsla misheppnast og
þá hefur það yfirleitt verið af óvið-
ráðanlegum, náttúrulegum orsök-
um sem ekki verða umflúnar. Sjálf-
bær gróðurframvinda er hafin á
flestum uppgræðslusvæðunum. Á
öllum jörðunum hefur gróðurfar og
yfirbragð landsins tekið stakka-
skiptum fyrir tilverknað þessara
aðgerða. Opnum jarðvegssárum,
sem jarðvegur rauk og skolaðist úr,
hefur fækkað og gróðurhula lands-
ins er orðin samfelldari og fallegri.
Á sama hátt hefur vel tekist til
við skógræktina á jörðunum þrem-
ur, og uppvaxandi tré eru að verða
sýnileg öllum þeim sem um þær
fara.
Afföll urðu helst á trjám á fyrstu
árum gróðursetningarinnar og þá
einkum vegna rangs vals á trjáteg-
undum og kvæmum og aðferðum
við plöntun. Framkvæmd skóg-
ræktarinnar hefur orðið betri með
árunum, og flestar gróðursetningar
síðustu sjö ára hafa heppnast vel.
Áhrif friðunar fyrir beit á gróð-
urfar jarðanna eru ótvíræð. Þó
verða ákveðin svæði enn illa úti
vegna beitar, og hún hefur valdið
talsverðum skaða á ungum trjá-
gróðri, einkum á Nesjavöllum.
Hinn mannlegi þáttur, sem felst í
aðferðafræði og vinnubrögðum
starfsmanna Orkuveitu Reykjavík-
ur við landgræðslustörfin, hefur
verið til fyrirmyndar.
Verkefnin hafa verið vel skipu-
lögð og bestu aðferðum og verklagi
verið beitt.
Mikil alúð og samviskusemi hef-
ur verið lögð í starfið sem þó hefur
víða verið unnið við mjög erfiðar
landfræðilegar aðstæður. Þá hefur
verið mikil endurnýjun í starfsliði
frá ári til árs og stöðugrar starfs-
þjálfunar verið þörf.
Heildarniðurstaða þeirrar út-
tektar sem gerð var árið 2001 er sú
að bæði á sviði uppgræðslu og
skógræktar hafi árangurinn orðið
mjög góður og á sumum svæðum
frábær. Hafa þarf í huga hve erf-
iðar náttúrufarslegar aðstæður eru
víða á svæðinu og umhverfið við-
kvæmt, einkum á Nesjavöllum, og
að við mikla byrjunarörðugleika
var að etja. Starfið hefur orðið
markvissara með ári hverju.
Í ljósi þess hve ástand gróðurs á
jörðunum, ekki síst á Nesjavöllum,
var lélegt þegar uppgræðslu- og
skógræktarverkefni Orkuveitunnar
í Grafningi hófust, hefur það verið
afar stórt og mikilvægt skref að því
marki að stöðva frekari gróður- og
jarðvegseyðingu og endurheimta
fyrri landgæði á Nesjavöllum, Ölf-
usvatni og Úlfljótsvatni.
í Grafningi
Landgræðslugirðing í Ölfusvatnsfjöllum.
Opin og uppgrædd flög og rofabörð á Nesjavöllum.
Austurhlíð Úlfljótsvatnsfjalls.
Höfundur er náttúrufræðingur.








 

  
 
 

 
 







 
!

"# 
$  
$  $  

 % &







''('''

!'('''
''('''
 
  # "
 #
 #
 #

 %) 

"
" 
 *  MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 2003 C 11