Morgunblaðið - 26.10.2003, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
N
AFN Jóns Sigurðs-
sonar forseta og
framlag til sjálfstæð-
isbaráttunnar er
þekkt flestum Ís-
lendingum. En hver
var Jón Sigurðsson?
Guðjón Friðriksson
sagnfræðingur og
rithöfundur vildi
reyna að komast nær manninum á bakvið ímynd
landsföðurins og hefur nú lokið ritun ævisögu
Jóns. Síðara bindi hennar kemur út á næstu dög-
um. Það spannar tímabilið frá Þjóðfundinum
1851, þegar Jón stóð á fertugu, og til æviloka
hans 7. desember 1879. En skyldi Guðjóni hafa
tekist það ætlunarverk sitt að komast nær mann-
inum Jóni Sigurðssyni?
„Jón er mjög erfiður og gefur ekki mikil færi á
sér. Hann fjallar mjög sjaldan um það sem kalla
má einkamál í sendibréfum sínum. Jafnvel virðist
hann svolítið hafa falið slóð sína,“ segir Guðjón.
Til dæmis um það er að ekki finnast nein bréf sem
fóru milli Jóns og Ingibjargar Einarsdóttur,
konu hans. Þeim virðist hafa verið fargað og allt
bréfasafn Ingibjargar er glatað. Guðjón segir að í
öðrum bréfasöfnum megi finna eitt og eitt bréf
frá Ingibjörgu þar sem hún víkur lítillega að
einkamálum.
„Ég held að Jón hafi mjög snemma gert sér
grein fyrir landsföðurlegu hlutverki sínu, sem var
liður í pólitík hans. Hann virðist hafa gert sér far
um að grisja bréfasafn sitt þar sem eitthvað var
sem gat skyggt á þá landsföðurlegu ímynd.“ Guð-
jón segir að Jón hafi verið orðinn „þjóðardýr-
lingur“ þegar í lifanda lífi. Það sé t.d. mjög merki-
legt hvernig fylgismenn hans létu dreifa myndum
af honum um allt land áður en myndir urðu al-
menningseign. „Eftir þingið 1857 létu þeir gera
steinprent af Jóni og fjölfalda í miklu upplagi.
Síðan var myndunum dreift til allra þjóðkjörinna
þingmanna og þeir áttu síðan að dreifa þeim í sín-
um kjördæmum. Þarna er myndin orðin liður í
pólitískri baráttu og merkilegt hvað þeir hafa
verið nútímalegir í hugsun. Á þessum tíma er
enginn íslenskur ljósmyndari kominn til starfa
heima á Íslandi og myndaeign afar lítil.“
Guðjón segir að Jón hafi verið mjög dýrkaður
af almenningi, og ef til vill mest þar sem hann
hafði aldrei komið sjálfur. Dæmi um það eru
Norðausturland og Austfirðir.
„Þingmaður Þingeyinga, Jón Sigurðsson á
Gautlöndum, hafði snúist gegn Jóni á þinginu
1865. Hann varð eiginlega að beygja af stefnu
sinni til að halda þingsæti sínu því kjósendur
hans fylgdu honum ekki. Þeir fylgdu Jóni Sig-
urðssyni í Kaupmannahöfn og sáu ekki sólina fyr-
ir honum. Þetta fólk var með myndir af Jóni uppi
á vegg, en hafði fæst séð hann í eigin persónu. Á
stöku stað hafði kannski verið mynd af kóngin-
um, en nú var komin mynd af Jóni við hliðina á
honum eða í staðinn fyrir hann.“
Þótt bréf milli Jóns og Ingibjargar finnist ekki
eru til bunkar af reikningum úr heimilishaldi
þeirra hjóna. Þeir gáfu Guðjóni innsýn í daglegt
líf og sýslan Jóns.
„Hann var eins konar sendiherra Íslendinga í
Kaupmannahöfn og stóð í margs konar útrétt-
ingum. Þetta voru viðskipti um leið. Íslendingar
sendu honum mat, harðfisk og saltkjöt, og hann
útréttaði fyrir þá í staðinn. Keypti jafnvel kven-
fatnað í stórum stíl. Í bréfum til hans eru pant-
anir á kjólum og kápum með mjög nákvæmum
útlistunum um hvernig þær flíkur eiga að vera.
Jón hefur átt að fara í tískubúðirnar að kaupa
þetta, en Ingibjörg hefur sjálfsagt verið honum
innan handar.“ Önnur heimild um Jón og heimili
hans er dagbækur manna sem voru samtímis
honum í Kaupmannahöfn og heimagangar hjá
Jóni og Ingibjörgu, eins sendibréf þeirra heim til
vina og ættingja. Þar ber þau hjón oft á góma,
enda heimili Jóns og Ingibjargar fastur sama-
staður í tilveru þeirra.
Umdeildur í innsta hring
Jón var þó síður en svo óumdeildur og lenti í
margs konar deilum við landa sína í Kaupmanna-
höfn. „Það er merkilegt hve margir af hans nán-
ustu samstarfmönnum snúa bakinu við honum.
Til dæmis þeir sem sátu í ritnefnd Nýrra fé-
lagsrita með Jóni. Þetta voru yfirleitt stúdentar í
Kaupmannahöfn. Ég hugsa að meirihluti þeirra
hafi komist upp á kant við hann fyrr eða síðar.
Margir urðu embættismenn á Íslandi og þurftu ef
til vill stöðu sinnar vegna að snúast gegn honum.
En nokkrir urðu beinlínis óvinir hans. Jón var af-
ar ráðríkur og menn sem e.t.v. voru sjálfir skap-
miklir áttu stundum bágt með að þola ráðríki
hans til lengdar. Jón gat einnig verið þykkju-
þungur og tók það óstinnt upp ef menn andmæltu
honum – eða gekk í burt.“
Meðal þeirra sem sátu í ritnefnd Nýrra fé-
lagsrita var Grímur Thomsen og eru samskipti
þeirra Jóns rakin nokkuð í bókinni. Grímur
komst til æðstu metorða í danska stjórnkerfinu
og varð skrifstofustjóri í utanríkisráðuneytinu.
Hann var í miklum kunningsskap við æðstu emb-
ættismenn Dana og með sjálfum kónginum í
spilaklúbbi. „Grímur skar sig úr því hann var
skandínavisti. Það var hreyfing í Danmörku um
að Norðurlöndin ættu að sameinast í eitt ríki til
að mynda mótvægi gegn stórveldunum. Þýska-
land stefndi í sameiningu á þessum tíma og Ítalía
var einnig að sameinast. Skandínavistar töldu að
norrænu málin væru ekki svo ólík að það væri
spurning hvort Norðurlöndin gætu ekki talist ein
þjóð með mismunandi mállýskum. Íslendingar
voru yfirleitt ekki hrifnir af þessum hugmyndum
en Grímur var skandínavisti af lífi og sál. Um
1860 snýst hann gegn Jóni og virðist gera tilraun
til að mynda nýjan flokk Íslendinga í Kaup-
mannahöfn gegn Jóni. Jón var vanur að bjóða Ís-
lendingum heim til sín á aðfangadag í mat. Einu
sinni stal Grímur veislunni með því að vera fyrri
til að bjóða öllum þeim sem Jón var vanur að
bjóða. Þar á meðal voru nokkrir nánustu vina
Jóns. Þeir afsaka það í bréfum til hans að þeim
hafi verið boðið til Gríms. Grímur náði aldrei
miklum hljómgrunni meðal almennings á Íslandi,
en naut þó virðingar vegna stöðu sinnar. Hann
var þá ekki orðinn vinsæll sem skáld, náði því eig-
inlega ekki í lifanda lífi.“
Guðjón nefnir einnig Gísla Brynjúlfsson í
Kaupmannahöfn sem andstæðing Jóns. Áður
hafði hann verið náinn vinur hans. Gísli var styrk-
þegi Árnanefndar en seinvirkur og afkastalítill.
Jón var alltaf að reka á eftir Gísla og lítur út fyrir
að sá síðarnefndi hafi þreyst á sífelldum að-
finnslum. Á endanum snerist Gísli algerlega gegn
Jóni og notaði hvert tækifæri til að skrifa skamm-
argreinar og gagnrýna hann í dönskum blöðum.
Guðjón segir að Grímur Thomsen hafi að nokkru
leyti staðið á bakvið Gísla.
„Jón var miklu umdeildari í þessum nána og
litla hópi Íslendinga sem lét til sín taka í Kaup-
mannahöfn en á Íslandi sjálfu. Hins vegar náðu
helstu andstæðingar hans aldrei al-
mennilega vopnum sínum á Íslandi,
þar sem Jón aftur á móti naut mik-
ils álits. Þess vegna mistókust að
lokum allar aðfarir að Jóni.“
Jón lenti þó í andstreymi heima á
Íslandi, eins og í fjárkláðamálinu
1859. Þá tókust á þeir sem vildu
skera kláðakindur og hinir sem
vildu lækna féð af kláðanum. Jón
varð erindreki danskra stjórnvalda
og fór um landið í þeirra erindum til
að beita sér fyrir lækningum. Þrátt
fyrir skiptar skoðanir um fjárkláð-
ann og mikinn andbyr gegn honum
í því máli virðist hvorki það, né önn-
ur mál sem skiptar skoðanir voru
um, hafa megnað að raska stöðu
Jóns til lengdar sem hins mikla
leiðtoga Íslendinga.
„Það er þó ekki fyrr en eftir dauða Jóns að allir
sem einn taka að mæra hann, jafnvel þeir sem
höfðu harðast barist gegn honum,“ segir Guðjón.
Óvenju vel gerður maður
Jóni var gefið ríkulegt náðarvald hins fædda
foringja. Samtíðarmenn lýsa því hve hrífandi
ræðumaður hann hafi verið. „Þegar maður les
greinar hans og ræður finnst manni að á þessu sé
fremur þunglamalegur stíll. Að vísu er allt mjög
skýrt og nákvæmt, en það er eins og vanti flug í
textann. Maður hrífst ekki beint með. En þegar
hann flutti sjálfur ræður virðist hann hafa gætt
þær miklum töfrum svo menn þyrptust á áhorf-
endapalla þegar von var á að hann tæki til máls.
Jón virðist hafa haft gríðarlega persónutöfra. Það
er auðvitað meðal annars þess vegna sem hann
fékk þá yfirburðastöðu sem hann hafði sem leið-
togi Íslendinga. Jafnvel andstæðingar hans hróp-
uðu húrra þegar honum tókst sem best upp. Jón
virðist hafa verið óvenjulega vel gerður og réttur
maður fyrir Íslendinga á þessum tíma. En per-
sónutöfrar ná ekki út yfir gröf og dauða. Þess
vegna eiga nútímamenn oft erfitt með að skilja
þessa hrifningu.“
Guðjón telur jafnvel að persónan Jón Sigurðs-
son hafi goldið fyrir það hve mikið Jón var dýrk-
aður að honum látnum. Hann hafi orðið eitt
helsta tákn íslensks þjóðernis og þar af leiðandi
hálfvegis ómennskur. Á síðari tímum eru Íslend-
ingar ekki jafn þjóðernissinnaðir og þeir voru áð-
ur og þá hefur gætt dálítið meðvitaðs og ómeðvit-
aðs andófs gegn dýrkuninni á Jóni
Sigurðssyni. Mörgum finnst gaman
að tala illa um hann og Jón hefur
jafnvel fengið þá ímynd að hafa ver-
ið leiðinlegur. „Það er að vísu þvert
gegn öllum lýsingum sem til eru á
honum af mönnum sem þekktu
hann og umgengust. Það var ekki að
ástæðulausu að heimili hans var
samkomustaður Íslendinga í Kaup-
mannahöfn. Þar var opið hús einu
sinni í viku og þangað þyrptust þeir.
Það var ekki síst vegna þess hvað
maðurinn var leiftrandi skemmti-
legur.“
Nú til dags þykir það ef til vill ein-
kennilegt að þessi mikla þjóðfrels-
ishetja Íslendinga skuli hafa alið
aldur sinn að mestu í Kaupmanna-
höfn, fjarri fósturjarðarströndum. Guðjón segir
það ekkert skrítið, því Kaupmannahöfn hafi á
þessum árum verið höfuðborg Íslands. „Reykja-
vík verður í raun ekki höfuðborg Íslands fyrr en
með heimastjórninni 1904, þegar stjórnsýslan
flyst heim. Valdið var í Kaupmannahöfn og þar
voru helstu tímarit Íslendinga á þessum tíma gef-
in út, svo dæmi sé tekið. Kaupmannahöfn var
ekki bara stjórnsýsluleg miðstöð heldur einnig
andleg miðstöð Íslendinga. Fram undir 1904
komu helstu hræringar sem urðu í íslensku þjóð-
lífi frá Íslendingum í Kaupmannahöfn. Þar var
deiglan. Það átti jafn við um hræringar í listum,
heimspeki, skólamálum, atvinnumálum og
stjórnmálum. Að því leyti var ekki óeðlilegt að
Jón Sigurðsson hefði aðsetur í Kaupmannahöfn.
Svo sér maður að eftir að heimastjórn kemst á
1904 flyst þessi miðstöð heim og þar á meðal
tímaritin. Þá allt í einu verða menn sem bjuggu
áfram í Kaupmannahöfn, eins og Valtýr Guð-
mundsson, utanveltu í þjóðmálabaráttunni.“
Guðjón telur einnig að búseta Jóns Sigurðs-
sonar í Kaupmannahöfn hafi styrkt ímynd hans
meðal íslensku þjóðarinnar. „Hann var búinn að
skapa sér þessa landsföðurlegu ímynd og návígið
heima á Íslandi hefði ef til vill skemmt hana.
Hann hefur örugglega verið sér meðvitandi um
að fjarlægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla.
Fjarvera hans hefur átt sinn þátt í að lyfta honum
í huga þjóðarinnar. Hann var ekki í þessu dag-
lega argaþrasi.“ Jón var alþingismaður Ísfirðinga
og forseti alþingis lengst af þingsetu sinni. En á
þessum árum var þinghald ekki nema annað
Foringi og fræ
Jón Sigurðsson gekk með pípuhatt og Ingibjörg sá til þess að hatturinn væri burstaður á hverjum degi.
Nafn sjálfstæðishetjunnar Jóns Sigurðssonar er skrifað stóru letri í
Íslandssöguna. Guðjón Friðriksson sagnfræðingur vildi kynnast
manninum á bakvið nafnið. Guðni Einarsson ræddi við Guðjón
um Jón forseta, en síðara bindi ævisögu hans er að koma út.
Morgunblaðið/Ásdís
Guðjón Friðriksson, sagnfræðingur, hefur lokið rit-
un ævisögu Jóns Sigurðssonar forseta.
Ingibjörg Einarsdóttir,
eiginkona Jóns.