Morgunblaðið - 26.10.2003, Blaðsíða 7

hvert ár og rétt um tveggja mánaða skeið yfir
sumartímann.
Guðjón segir að þungi stjórnmálabaráttu Ís-
lendinga á 19. öld hafi verið í Kaupmannahöfn.
„Það má segja að sjálfstæðisbaráttan hafi byrjað
í Kaupmannahöfn, með Baldvini Einarssyni,
Fjölnismönnum, Jóni Sigurðssyni og öðrum sem
þar bjuggu. Ég held að áhugi Íslendinga heima á
Íslandi og almenn þátttaka þeirra í stjórnmálum
á 19. öld hafi lengst af verið afar lítil. Kosninga-
réttur var mjög takmarkaður og andúð á Alþingi
ríkti víða meðal bænda. Mönnum þótti það bara
kostnaðarauki því kostnaðurinn af þinghaldinu
lagðist sem skattur á bændur. Mörgum þótti líka
lítill sýnilegur árangur af þinghaldinu. Mér sýnist
hins vegar meginárangurinn af því sem Jón Sig-
urðsson áorkaði hafa verið að búa til grundvöll
fyrir Íslendinga til að standa á, án þess að þeir
þyrftu að líta á sig eins og einhverja ölmusuþjóð.
Þeir voru mjög fátækir og Danir þurftu að borga
árlega af Íslandi, samkvæmt reikningum. Jón bjó
hins vegar til kerfi, sem byggði á sögulegum rétti
um skuldaskil Íslendinga og Dana og dró fram
rök fyrir því allt aftur til Gamla sáttmála 1262.
Kóngurinn hafði tekið yfir biskupsstólana og
klaustrin og lagt eign sína á allt það jarðagóss
sem fylgdi þessu við siðbreytinguna. Einnig
reiknaði Jón hið mikla tjón sem Íslendingar
höfðu beðið af einokunarversluninni. Jón gerði
síðan kröfur til Dana á þessum grundvelli og
reiknaði út að þeir skulduðu Íslendingum stórfé
og þetta þyrfti að gera upp. Danir viðurkenndu
þetta að vísu aldrei, en Jón fékk Íslendinga til að
trúa á reikningsaðferð sína og að standa því með
höfuðið hátt í stað þess að heimta af Dönum að
þeir borguðu með sér. Smám saman vekur hann
þannig sjálfstraust og aukið stolt hjá þjóð sinni.“
Guðjón telur að þetta hafi átt drjúgan þátt í að
Íslendingar fóru smám saman að taka atvinnu-
vegina, svo sem verslunina, í eigin hendur og nú-
tímavæða landið. Þegar þarna var komið sögu
okkar hafði þjóðin búið við vesæld og mikla fá-
tækt um langan aldur. „Ég held að Jón Sigurðs-
son hafi átt stærstan þátt í að móta nýja sjálfsvit-
und Íslendinga, sem á sinn þátt í að nú standa
þeir uppi sem ein ríkasta þjóð í heimi. Það var
mikið afrek á þessum tíma, því þetta var svoddan
kotungslýður í raun og veru. Fullir minnimátt-
arkenndar, staðnaðir í atvinnuháttum, bláfátæk-
ir, afskekktir og skítugir.“
Guðjón segir að Jón hafi ekki einungis beitt
rökum í áróðri sínum, heldur einnig skapað
nokkra persónudýrkun um sjálfan sig. „Hann bjó
sér til þessa landsföðurlegu ímynd sem þeir
þurftu á að halda á þessum tíma. Þetta urðu eins
konar trúarbrögð. Jón var afar flinkur maður og
klókur. Margir af stjórnmálaforingjum Íslend-
inga á þessum árum voru ærið brokkgengir en
Jón hélt alltaf ró sinni og virðingu. Hann hljóp
aldrei neitt stórkostlega útundan sér, sleppti sér
ekki, var alltaf yfirvegaður í því sem hann tók sér
fyrir hendur og enginn öfgamaður sem tíðarand-
inn kannski bauð upp á.“
Merkur vísindamaður
Guðjón bendir á að Jón hafi ekki einungis verið
stjórnmálamaður heldur einnig fremsti fræði-
maður og vísindamaður Íslendinga á sínum tíma.
„Jón naut mikils álits í Danmörku sem
fræðimaður. Þess vegna gat hann lifað
þar, þótt hann fengi aldrei fast embætti.
Hann var eftirsóttur í sambandi við
heimildafræði, handritafræði og útgáfu
á fornum textum. Mikill áhugi var á ís-
lenskum fræðum í Danmörku á þessum
tíma því Danir sjálfir voru að leita að
þjóðernisrótum sínum og heimildir
um þær var meðal annars að finna í
íslenskum handritum. Sennilega
hefði Jón Sigurðsson ekki notið sín
hér heima við þessi störf. Íslensk skjöl,
fornbréf og handritin voru að mestum
hluta í Kaupmannahöfn. Margt af því
var síðar flutt heim í sambandi við upp-
gjör Dana við Íslendinga. Það var hans líf
og yndi að vinna að þessu. Hann hefði
sennilega tæplega getað hugsað
sér að fara heim. Nema þá að
fá eitthvert verulega gott
embætti, sem hann reyndar
sóttist stundum eftir, en þó
með hálfum huga að því er virð-
ist. Einu sinni hafnaði hann
rektorsembætti við Lærða
skólann sem hann var búinn að
fá vilyrði fyrir. Hann taldi að
það gæti orðið vopn í höndum and-
stæðinga hans; þeir myndu halda því
fram að hann hefði verið keyptur til að
þegja. Þetta var á viðkvæmum tíma í
stjórnmálabaráttunni og örugglega
líka tilgangur stjórnvalda í
Danmörku að múlbinda hann
með því að veita honum emb-
ætti. Hins vegar hefði Jón ver-
ið manna best fallinn til að
stjórna Lærða skólanum. Það
var ekki völ á betra manni, því
hann hafði slíkan myndugleika og var auðvitað af-
ar vel menntaður þótt hann hafi aldrei lokið há-
skólaprófi.“
Ísland í skiptum fyrir Slésvík
Guðjón stundaði rannsóknir bæði á Íslandi og í
Danmörku vegna ritunar ævisögu Jóns Sigurðs-
sonar. Hann segir að sér hafi komið mest á óvart
að finna heimildir um að Danir hafi verið reiðu-
búnir að skipta á Íslandi og hinum danska hluta
Slésvíkur í samningum við Prússa og Austurrík-
ismenn sumarið og haustið 1864.
„Fundagerðir ríkisráðs Dana frá þessum árum
sýna að miklar umræður urðu um það að tefla Ís-
landi fram sem skiptimynt eftir að Danir höfðu
tapað stríði fyrir Prússum og Austurríkismönn-
um og tapað Slésvík og Holtsetalandi. Saga Dana
á 19. öld er í rauninni samfelld hörmungarsaga,
því ríki þeirra var stöðugt að skreppa saman. Það
má betur skilja samskiptasögu Danmerkur og Ís-
lands í tengslum við þá þróun alla. Danir höfðu
misst Noreg 1814 til Svía, sem var mikið áfall, en
þeir voru vitlausu megin í Napóleonsstríðunum.
Svo hernema Prússar Slésvík og Holtsetaland
1864. Þar bjó ein milljón af tveimur og hálfri
milljón íbúa í öllu Danaveldi. Að auki voru þetta
einhver ríkustu landsvæði ríkisins. Þarna var
meiri iðnaður og verslun og borgamyndun komin
lengra en annars staðar í Danmörku. Það var því
gríðarlegt áfall fyrir Dani að missa þetta svæði. Á
sama tíma voru ekki nema 60–70 þúsund íbúar á
Íslandi. Danir töldu að þeir þyrftu að borga með
Íslandi. Ísland var Dönum því ekkert mikilvægt,
þannig séð. Hins vegar var það ef til vill kappsmál
fyrir þá, ímyndarlega séð, að halda saman leif-
unum af ríkinu. Það verður að skilja Dani út frá
því.
Meirihluti hertogadæmanna Slésvíkur-Holt-
setalands var þýskumælandi en töluverður hluti
af Slésvík var þó byggður dönskumælandi fólki. Í
friðarviðræðunum í Vínarborg, í kjölfar ósigurs
Dana fyrir Bismarck, kemur upp sú hugmynd að
bjóða fram Ísland sem skiptimynt gegn því að
Danir fengju haldið hinum danska hluta Slésvík-
ur.“
Guðjón segir að þetta tilboð Dana hafi verið
mjög viðkvæmt mál á sínum tíma og farið með
það eins og mannsmorð. Um það urðu heitar um-
ræður í ríkisráði Dana og ákveðið að taka Ísland
út úr leiðbeiningum sem samningamenn Dana
fóru með til Vínarborgar. Hins vegar var þeim
fengið sérstakt trúnaðarbréf þar sem þeim var
gefin heimild til að bjóða fram Ísland. „Þetta var
gert til að Íslendingar fréttu þetta ekki. Það var
vitað að ef þetta fréttist þá yrðu Íslendingar arfa-
vitlausir. Þetta var örvæntingarútspil Dana, síð-
asta tilraun þeirra í gjörtapaðri stöðu en Prússar
litu ekki við tilboðinu. Niðurstaðan varð sú að
Prússar héldu því sem þeir höfðu tekið og Danir
sátu eftir með sárt ennið – og Ísland!“
Guðjón segir ljóst að ef Prússar hefðu
gengist inn á þetta þá hefði Íslandssagan
orðið allt önnur. Líklega hefði Ísland þá
verið þýsk nýlenda í styrjöldum 20. ald-
arinnar. Það hefði breytt miklu um
stríðsrekstur Þjóðverja á Atlantshafinu.
Guðjón segir að þótt þetta hafi
ekki frést meðal Íslendinga al-
mennt sé þó hugsanlegt að Grímur
Thomsen, skrifstofustjóri í danska
utanríkisráðuneytinu, og Oddgeir
Stephensen, forstöðumaður íslensku
stjórnardeildarinnar, hafi vitað þetta.
„Hins vegar voru Íslendingar mikið að
velta því fyrir sér um þessar mundir í
sendibréfum sín á milli að Danaveldi
væri að líða undir lok. Því yrði skipt
upp sem herfangi milli stórveld-
anna. Svo aumt var það orðið.
Og hvað yrði þá um Ísland.
Þeir eru að velta því fyrir sér
hvort það komi í hlut Frakka,
Breta, Þjóðverja eða jafnvel
Svía.“
Virtur foringi og fræðimaður
Við ævilok Jóns Sigurðs-
sonar í desember 1879 kom
berlega í ljós hve mikils álits hann
naut í Danmörku og víðar. Greint var
frá láti hans, ævi og vísindastörfum í
löngum greinum á forsíðum helstu
dagblaða. Þar kemur glöggt í
ljós að hann var virtur vís-
indamaður en umdeildur sem
stjórnmálamaður. Minning-
arathöfn um Jón var haldin í
Garnisonskirkju við Pláss
Heilagrar Önnu laugardag-
inn 13. desember. Þann dag voru felldir niður
þingfundir í danska þinginu og margir framá-
menn voru við athöfnina. Þar má nefna forseta
beggja þingdeilda danska þingsins, fulltrúa kon-
ungs, ráðherra og marga af helstu fræðimönnum
Dana.
„Það hafði oft verið ráðist harkalega á Jón í
dönskum dagblöðum en þarna sér maður hvers
álits hann hefur notið í raun og veru,“ segir Guð-
jón. „Íslendingar held ég að hafi almennt verið
sammála um að hann hafi verið mikilmenni.
Steingrímur Thorsteinsson skrifar, þegar hann
fréttir andlát Jóns, að það sé ekki nema á nokk-
urra alda fresti sem þjóðum fæðist mikilmenni.
Hann telji sig heppinn að hafa verið uppi á þeim
tíma sem eitt slíkt fæddist og hafa náð að kynnast
því. Það var Jón Sigurðsson. Þó var Steingrímur
ekki alltaf sammála Jóni meðan báðir lifðu.“
Undanförnum árum hefur Guðjón varið til ævi-
sagnaritunar. Fyrst ævisögu Jónasar frá Hriflu,
síðan ævisögu Einars Benediktssonar og nú lýk-
ur ritun sögu Jóns Sigurðssonar. En hvað tekur
nú við?
Guðjón segir ýmislegt í farvatninu, en of
snemmt að upplýsa hvaða stórverkefni hann
ræðst í næst. Hann segist þurfa að ljúka ýmsum
smáverkefnum sem setið hafa á hakanum. „Ég
hef eingöngu unnið að sögu Jóns undanfarin þrjú
ár og var þar af heilan vetur í Kaupmannahöfn.
Það var eiginlega þrennt sem dró mig þangað. Að
komast í rétta stemmningu, að leita heimilda í
dönskum söfnum og í þriðja lagi til að kynna mér
danska sögu frá þessu tímabili. Jón er hluti af
dönsku umhverfi og danskri stjórnmálsögu. Allar
hugmyndir hans eru sprottnar úr þeirri hug-
myndagerjun sem var í Danmörku og Evrópu á
þessum tíma. Íslenska sjálfstæðisbaráttan er því
angi af evrópsku fyrirbæri, því sem var að gerast
í samtímanum. Jón hefði ef til vill aldrei orðið það
sem hann varð hefði hann ekki verið þarna í
deiglunni miðri – í Kaupmannahöfn.“
ðimaður
Úr hornstofu Jóns og Ingibjargar. Á heimili þeirra var mjög gestkvæmt og oft glatt á hjalla.
Danakonungur sæmdi Jón Sigurðs-
son þessum riddarakrossi Danne-
brogsorðunnar á nýársdag 1859. Var
það til merkis um stefnubreytingu
stjórnarinnar gagnvart Jóni.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 B 7
„UNGUR stúdent, Björn M. Ólsen, kemur til
Kaupmannahafnar sumarið 1872. Hann hefur
undanfarin ár búið á heimili Þórðar Jónassens
assessors í Reykjavík, eins hinna konungkjörnu
þingmanna. Þórði finnst ástæða til að vara unga
manninn við að lenda í slæmum félagsskap í
Kaupmannahöfn og segir meðal annars:
„Við Jón Sigurðsson skaltu vera blátt áfram
en að öðru leyti ekki við hann eiga …“
En Björn M. Ólsen gerir einmitt þveröfugt.
Hann snýr sér beint til Jóns Sigurðssonar um
leið og hann kemur til Hafnar og áður en varir er
hann kominn í miðjan hóp hinna róttæku Geir-
unga. Björn segir í endurminningum um Jón:
„Jón Sigurðsson var enn í fullu fjöri um þess-
ar mundir og bar ægishjálm yfir alla Íslendinga í
Kaupmannahöfn. Við hinir ungu menn trúðum
beinlínis á hann og flykktumst undir merki hans
með eldmóði æskunnar. Af því leiddi auðvitað
að við lögðum fæð á þá menn sem höfðu barist
á móti honum, t.d. Gísla Brynjúlfsson. Jón sýndi
okkur líka einstaka góðvild og hjálpfýsi, ef á lá,
og gestrisni hans við Íslendinga var framúrskar-
andi. Hann hafði opið hús, að mig minnir einu
sinni í viku … og var þá oftast fjölmennt hjá hon-
um af Íslendingum, einkum þó af hinum yngri
mönnum. Við komum oftast um klukkan sjö því
að við vissum að Jón tók sér venjulega hvíld um
það leyti dags frá störfum sínum og vann sjald-
an eftir þann tíma. Bæði voru þau hjón samvalin
í því að fagna gestum. Jón sat oftast við skrif-
borð sitt, þegar við komum, og var að starfa,
lesa eða skrifa, klæddur í langan slopp ystan
klæða, með vestið flakandi frá sér, en innan und-
ir vestinu skein í snjóhvíta ermaskyrtu. Hann
stóð upp, jafnskjótt sem gestirnir komu, fagnaði
þeim og bauð þeim til sætis í legubekk sem stóð
við einn vegg stofunnar og á stólum kringum
ávalt borð, sem stóð fyrir framan legubekkinn,
en sjálfur flutti hann skrifborðsstól sinn að öðr-
um borðsendanum og settist í hann. Var þá
skrafað og skeggrætt þangað til húsfreyja kom
inn og bauð mönnum til borðs. Á borðum var
alltaf íslenskur matur alls konar og geta Íslend-
ingar, sem í Höfn hafa verið, getið nærri, hvílíkt
sælgæti það þótti, einkum þar sem maturinn
var kryddaður með skemmtilegum samræðum
og ljúfu viðmóti húsbændanna. Eftir mat gengu
menn aftur inn í skrifstofu Jóns og settust eins
og áður kringum borðið. Þá voru boðnir vindlar,
langir og mjóir, fremur léttir en bragðgóðir, sér-
stök tegund sem Jón alltaf reykti. Síðan var
framreitt púns, blandað í könnu, ljúffengt en
fremur veikt, að því er sumum þótti. Tókust þá
fjörugar samræður en hrókur alls fagnaðar var
húsbóndinn, hvort sem hann talaði „eins og sá
sem vald hafði“ um íslensk stjórnmál eða miðl-
aði okkur hinum yngri mönnum af hinum óþrot-
legu fjársjóðum þekkingar sinnar í sögu Íslands,
bókmenntum þess og málfræði eða hann
kryddaði samtalið með græskulausu gamni.“
Og Björn M. Ólsen heldur áfram:
„Mér stendur hann enn í dag lifandi fyrir hug-
skotssjónum þar sem hann sat fyrir borðsend-
anum, hallaði sér aftur í skrifborðsstólinn og
teygði frá sér fæturna inn undir borðið, með
flakandi vesti, í ljómandi hvítri ermaskyrtu og
með sloppinn hangandi niður beggja megin við
stólinn með vindil í annarri hendi en hina hönd-
ina oftast í buxnavasanum með bros á vör og í
hýru skapi.“
Jón Sigurðsson hefur mikið yndi af kveðskap
og raular stundum fyrir munni sér vísur eða við-
lög við forn danskvæði, svo sem Ása gekk um
stræti, er hann situr við vinnu sína. Honum er
líka tamt að hafa slíkan kveðskap yfir í sam-
tölum eða skrifa út á spássíur. Oft er kveðskap-
urinn af léttara taginu, glettinn eða tvíræður.“
Úr síðara bindi ævisögu Jóns Sigurðssonar eftir Guðjón
Friðriksson. Útgefandi er Mál og menning.
Í Jónshúsi
gudni@mbl.is